Conflicterende Europa-idealen
Na de afronding van de manifestaties in Weimar en Florence restte enkel nog de kers op de taart die de verbintenis tussen de fascistische jeugd uit alle hoeken van Europa zou bezegelen: de stichting van het Europees Jeugdverbond in Wenen. De zomer van 1942 had zich reeds bewezen als een vruchtbare periode voor de ontwikkeling van pan-Europese idealen. In het kielzog van de militaire successen van nazi-Duitsland, en het beeld van fascistische
hegemonie dat hiermee gepaard ging, maakte de opmaat naar het Europees Jeugdverbond dat ideevorming over Europa als eenheid opgeld begon te doen, zowel bij Hitler en Mussolini als onder de kleinere fascistische mededingers. Ironisch genoeg leken ideeën over Europese samenwerking fascisten evenwel veeleer uit elkaar te drijven dan nader tot elkaar te brengen. Een aantal van Duitslands bondgenoten drong er bij Hitler op aan om een duidelijk plan gepresenteerd te krijgen voor het toekomstige Europa onder nazistische heerschappij. Onder anderen Mussert en Quisling waren er na twee jaar bezetting op gebrand te weten waar hun loyaliteit hen precies bracht.161 Ondanks zijn nota’s aan Hitler met plannen voor een Germaanse statenbond, ving de NSB-leider bot. De Führer zag het niet in zijn belang toezeggingen te doen. Bovendien was er binnen nazi-Duitsland geenszins overeenstemming over de invulling van de Nieuwe Orde; onder de verschillende naziorganen heersten
conflicterende Europa-idealen.
De vorming van het Europees Jeugdverbond gaf helder weer welke verschillende visies er op Europa leefden bij nationaalsocialisten in Duitsland en Nederland. Al sinds de eerste grote bijeenkomst in Garmisch-Partenkirchen werd de Hitlerjugend in haar idealen voor internationale samenwerking tussen jeugdbewegingen actief tegengewerkt door prominente nazi’s als Goebbels, Von Ribbentrop en Himmler. Ook Martin Bormann, de machtigste man binnen de NSDAP en privésecretaris van Hitler, keerde zich in de aanloop naar het Europees Jeugdverbond tegen de organisatie door deze spottend te betitelen als ‘Baldurs Kinderfest’.162
Met de daadwerkelijke stichting van een jeugdverbond in het verschiet laaide deze
161 Mark Mazower, Hitler’s empire. Nazi rule in occupied Europe (Londen 2008), 356.
57
competentiestrijd des te feller op. SS-leider Himmler, voor wie samenwerking tussen Germaanse, Romaanse en Slavische jeugd een doorn in het oog was, had er eerder bij Axmann op aangedrongen het Europees Jeugdverbond om te vormen tot een
Großgermanischer Jugendverband. De Belgische, Deense, Nederlandse en Noorse
jeugdbewegingen die hiervan deel moesten gaan uitmaken dienden daarnaast samen te smelten in een nieuw op te richten Germaanse tak van de Hitlerjugend als overkoepelende jeugdbeweging.163 De plannen van Himmler en zijn SS stonden haaks op hetgeen Axmann en Von Schirach voor ogen hadden. Wijzend op de Germaanse Landdienst164, het paradepaardje van de SS waarbij jongeren uit de Germaanse landen de nieuw verworven Lebensraum koloniseerden door te werken als boer, stelden zij dat germanisering reeds op andere vlakken bereikt was. Het toekomstige jeugdverbond zou heel Europa omvatten.
Naast de SS werd de HJ aan de vooravond van de oprichtingsvergadering tevens tegengewerkt door Von Ribbentrop en Goebbels. Als minister van Buitenlandse Zaken wendde Von Ribbentrop zijn macht aan om Hitlerjugendleden de benodigde papieren voor de reis naar Venetië, waar het jeugdverbond oorspronkelijk zou worden gesticht, te weigeren. Von Schirach zag zich derhalve genoodzaakt het hele evenement te verplaatsten naar Wenen, waar hij als Gauleiter enig tegenwicht kon bieden.165 Als extra statement verklaarde Von Ribbentrop deelname van buitenlandse diplomaten aan het congres daarenboven als ongewenst.166 Hij weigerde een delegatie van het ministerie van Buitenlandse Zaken af te
laten reizen naar Wenen, waardoor ook Mussolini en Ciano hun aanwezigheid introkken om zich met het oog op een intern naziconflict zoveel mogelijk op de vlakte te houden.167
Evenals Von Ribbentrop was ook Goebbels fel gekant tegen het jeugdverbond. Wijzend op de militaire successen die in 1942 werden geboekt op het Europese continent, in de Sovjet-Unie en in Noord-Afrika was het in zijn optiek niet in Duitslands belang concessies te doen aan de rest van Europa. Pas nadat de oorlog gewonnen zou zijn, kon op de ordening van het nieuwe fascistische Europa worden ingegaan. Waar Von Ribbentrop zijn ministerpost gebruikte voor het blokkeren van visa, beïnvloedde Goebbels als minister van Propaganda de Duitse pers, wat tot gevolg had dat het jeugdverbond in Duitsland vrijwel niet verslagen werd,
163 Buddrus, Totale Erziehung für den totalen Krieg, 790.
164 Voor de Jeugdstorm en de Germaanse Landdienst zie hoofdstuk vier.
165 Jürgen Reulecke, ‘“Baldurs Kinderfest” oder: Die Gründung des Europäischen Jugendverbandes in Wien am 14.09.1942’ in: Franz-Josef Jelich en Stefan Goch ed., Geschichte als Last und Chance. Festschrift für Bernd
Faulenbach (Essen 2003), 315-323, aldaar 317.
166 Michael Wortmann, Baldur von Schirach, Hitlers Jugendführer (Keulen 1982), 211.
167 Jochen von Lang en Claus Sibyll, Der Hitler-Junge. Baldur von Schirach. Der Mann, der Deutschlands
58
terwijl het in de rest van Europa grote belangstelling genoot.168 Tijdens een geheime
conferentie met Duitse journalisten op 16 september, twee dagen na de openingsceremonie van het Europees Jeugdverbond, maakte de Propagandaminister zijn afkeer van het Europa- ideaal van de Hitlerjugend onmiskenbaar duidelijk.
Der Minister [Goebbels, RO] polemisiert sehr scharf gegen das Gerede vom “Neuen Europa”. Er halte es nicht für richtig, wenn heute von unserer Seite aus so ein Lärm um dieses Thema gemacht würde. Es wird uns in der Welt niemand glauben, daß wir nur für ein neues Europa kämpfen würden, ohne dabei materielle Interessen zu haben. Von dem Deutschen allgemein würde man es noch glauben, daß er nur für eine Idee kämpfe, aber von den Nazis wisse man, daß sie einen Kampf um Öl und Getreide und eine materielle Besserstellung unseres Volkes führen würden und nicht einem
Phantom nachrennten.169
Als laatste protestactie weigerde Goebbels na afloop van de bijeenkomst in Wenen, die door hem honend getypeerd werd als een ‘Jugendkirmes’, de besluiten die aldaar waren genomen te registreren.170
De situatie in Nederland was niet veel gemoedelijker. De onenigheid over het Europees Jeugdverbond tussen de Hitlerjugend en de SS verplaatste zich naar de bezette landen, waardoor bijvoorbeeld Wilhelm Blomquist, aanhanger van Axmann en als
Gebietsführer van de HJ gestationeerd in Nederland, actief werd tegengewerkt door de SS-
leiding.171 Met dit strijdtoneel op Nederlands grondgebied mengde ook Rost van Tonningen zich in het conflict. Toen Blomquist enkele maanden later in november benoemd werd tot
Chef der Befehlsstelle Niederlande der Reichsjugendführung liet Rost van Tonningen middels
zijn secretaris weten niet aanwezig te zullen zijn.172 Als medestander van de SS werd het Europa-ideaal van de Hitlerjugend geenszins door hem onderschreven. Op 6 juni 1942 was hij daarentegen met zijn eigen plan voor de Nederlandse nationaalsocialistische jeugd naar voren getreden door de Nederlandsche Oost Compagnie (NOC) in het leven te roepen. Met het verlies van Nederlands-Indië aan Japan moest deze organisatie zorgen voor Lebensraum in de Baltische staten en Oekraïne, waarmee Nederland verzekerd zou zijn van een plek in het nieuwe Europa.173 Het toekomstige Europa stond voor Rost van Tonningen dan ook in het
168 Hannsjoachim W. Koch, The Hitler Youth. Origins and development, 1922-1945 (Londen 1975), 235. 169 Willi Alfred Boelcke ed., “Wollt Ihr den totalen Krieg?” Die geheimen Goebbels-Konferenzen 1939-1943 (Stuttgart 1967), 281-282.
170 Oelrich, “Sportgeltung – Weltgeltung”, 547-548. 171 Buddrus, Totale Erziehung für den totalen Krieg, 790.
172 ‘Brief van B. Serné aan Bannführer Voss, 20 november 1942’, NIOD, Amsterdam, Archief 169 Rost van Tonningen, M.M., inv. nr. 303.
173 Meinoud Marinus Rost van Tonningen, Bericht von Dr. M. M. Rost van Tonningen, Präsident des
59
teken van kolonisatie van het ‘Oostland’ door de Nederlandse jeugd via de NOC; gelijkwaardige samenwerking in een jeugdverbond had hierin geen plaats.
In hetzelfde Groot-Germaanse kamp als Rost van Tonningen zat Quispel, wiens diensttijd in Duitsland in juni was afgelopen. Tijdens zijn strijd aan het Oostfront was hij dermate genazificeerd dat hij zoals eerder aangestipt bij terugkomst actief Jeugdstormers begon te werven voor zijn visie op het nieuwe Europa. Uit zijn frontdagboek blijkt dat enkele maanden eerder in maart de volkse gedachte reeds had postgevat bij Quispel: ‘Eindelijk maak ik werkelijk deel uit van de verdedigers van onze Europeesche, van onze Germaansche kultuur en volksgemeenschap.’174 Teruggekeerd naar Nederland begon hij zich vol
overtuiging in te zetten voor gezamenlijke participatie van de Germaanse jeugd aan het front tegen het communisme. In een interview met Quispel bemerkte een Jeugdstormer dat een jaar van oorlog de stafleider had veranderd.
Maar als ik naar hem [Quispel, RO] luister, dan merk ik toch allerlei veranderingen in zijn wezen. Zijn taal is kort en krachtig … de taal der soldaten, die elk overtollig geklets verafschuwen. Hij duldt ook geen tegenspraak. Wat hij zegt moet gedaan worden, direct. Ook in zijn gebaren herkennen wij den soldaat, die een harde leerschool heeft doorloopen, de leerschool der Waffen SS, die hij als gewoon SS- Schütze heeft gediend.175
Strijden aan het Oostfront en het nieuwe Europa waren voor Quispel niet langer los van elkaar te zien: ‘De frontsoldaten en de jeugd verzekeren Neerlands plaats in de nieuwe Germaansche samenleving, in het nieuwe Europa!’176 Zijn oproep aan Jeugdstormers om te vechten tegen het communisme leek aanvankelijk succesvol. Een grote groep was gefrustreerd met de afhoudende politiek van Van Geelkerken, die maar mondjesmaat jongeren toestond te
vertrekken naar het Oostfront, waardoor zij veeleer opkeken naar Hitler en het Duitse rijk dan naar Mussert en de hoofdstormer.177
Ondanks dat Groot-Germaanse geluiden steeds luider doorklonken, bleef het ideaal van een onafhankelijke Jeugdstorm binnen een pan-Europees samenwerkingsverband van fascistische jeugdbewegingen de leidraad in het buitenlandbeleid. Hoewel met de Europa-
bisherige und zukünftige geplante Aufbau-Arbeit der Nederlandsche Oost Compagnie N. V. in den besetzten Ostgebieten (Den Haag 1943). Rost van Tonningen en Barnouw, Correspondentie van Mr. M. M. Rost van Tonningen. Deel II, 10-12, 34.
174 ‘Dossier Casparus Quispel dagboek, 31 maart 1942’, NA-CABR, Den Haag, inv. nr. 175I, deeldossier BR.v.C 365/49.
175 ‘Onze plicht aan het thuisfront. Gesprek met den stafleider, opperbanheer Quispel’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 228.
176 Ibidem, 269.
60
idealen van Rost van Tonningen en Quispel een Groot-Germaanse rebellie een steeds realistischer scenario leek te vormen, had de Dietse Van Geelkerken met steun van Seyss- Inquart nog altijd het laatste woord. De hoofdstormer kon ten tijde van de oprichting van het Europees Jeugdverbond de volksen binnen de Jeugdstorm bovendien zonder al te veel
problemen het hoofd bieden. Het merendeel van de NJS-leiding was in die tijd nog altijd sterk Diets georiënteerd.178
Het fascistische Europa-ideaal was aldus een rekbaar begrip. Aan de vooravond van de oprichting van het Europees Jeugdverbond gaven alle partijen onder het mom van fascistische eenheid hun eigen invulling aan de toekomst van het Europese continent. Niet alleen werkte dit competentiestrijd binnen de eigen gelederen in de hand, maar ook de verhoudingen tussen de Jeugdstorm enerzijds en de Hitlerjugend en de SS anderzijds kwamen hierdoor onder druk te staan. Ofschoon het jeugdverbond door de HJ werd gepresenteerd als een ‘Strahlenbündel nationaler Kräfte’, moet niet onverlet worden gelaten dat Von Schirach en Axmann met het oog op de leidersrol die nazi-Duitsland in Europa vervulde continu begerig waren naar een stukje van de taart.179 Hiervoor werd een eventuele uitbreiding van de macht over
jeugdbewegingen uit de bezette gebieden, zoals de Jeugdstorm in Nederland, niet geschroomd.
Roosevelt en de International Student Assembly
Niettegenstaande de botsende Europa-idealen was onderlinge rivaliteit niet het enige dat speelde. Met de oprichting van een Amerikaanse tegenhanger van het fascistische
jeugdverbond diende zich een gemeenschappelijke vijand aan die de verschillende partijen binnen de Jeugdstorm en nazi-Duitsland weer enigszins nader tot elkaar bracht. Op 2 september 1942, twee weken voor de oprichting van het Europees Jeugdverbond in Wenen, zag de International Student Assembly (ISA) het levenslicht in Washington D.C., waarvoor circa vierhonderd studenten en professoren uit 53 verschillende landen, waaronder Nederland, waren bijeengekomen om vanuit een antifascistisch oogpunt te discussiëren over zaken als democratie, nationalisme en kolonialisme.180 Een dag na de opening richtte de president van de Verenigde Staten, Franklin Delano Roosevelt (FDR), zich in een toespraak tot de
178 Nanno Klaas Charles Arie in ’t Veld, De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven 1935-1945 (Den Haag 1976), 425.
179 ‘Rede des Reichsleiters Baldur von Schirach anlässlich des Europäischen Jugendkongress am 14. September 1942 im Gauhaus zu Wien’, NIOD, Amsterdam, Archief 123 Nationaal-Socialistische Beweging, inv. nr. 1187, 17. Kühberger, ‘Europa als “Strahlenbündel nationaler Kräfte”’, 14.
180 Eugene G. Schwartz, American students organize. Founding the National Student Association after World
61
aanwezigen. Met een wereldwijde radio-uitzending in 31 verschillende talen was Roosevelts oratie echter bovenal gericht aan de jeugd die zich binnen de fascistische invloedssfeer bevond.
This fact is becoming clearer every day to the young people of Europe, where the Nazis are trying to create youth organizations built on the Nazi pattern. It is not a pattern devised by youth for youth. It is a pattern devised by Hitler and imposed upon youth by a form of mental forcible feeding – a diet of false facts, distortions, and prohibitions – all backed up by the guns of the Gestapo. If you have any doubt as to what the decent youth of Europe think about the false promises the Axis masters make to the young people of the world, look to the brave young men of France and all the occupied countries who prefer to face the firing squads rather than a lifetime of slavery and degradation under Hitler.181
FDR eindigde zijn rede in optimisme over een uiteindelijke geallieerde overwinning, die weliswaar zwaarbevochten zou worden. De vechtlust die van Noorwegen en Nederland tot aan Servië en Griekenland heerste zou er voor zorgen dat Hitlers Nieuwe Orde te gronde werd gericht.
Een reactie van de Hitlerjugend op ISA en Roosevelt liet niet lang op zich wachten. Op 4 september, een dag na de toespraak van FDR, gebruikte Von Schirach de
Reichsrundfunk om de Amerikaanse president van repliek te dienen, zowel in het Duits als in
het Engels om zoveel mogelijk publiek aan te kunnen spreken. De gouwleider van Wenen opende met de oprichting van ISA die volgens hem was aangekondigd met een hele hoop ‘hullahbalooh’ (‘Trara’ in de Duitse versie), alvorens hij frontaal de aanval opende op Roosevelt. Als president van de Verenigde Staten werd FDR persoonlijk verantwoordelijk gehouden voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de miljoenen doden die dientengevolge waren gevallen. Daarenboven zou hij nooit enige aantrekkingskracht op de jeugd kunnen uitoefenen, aangezien de Europese jongeren hun lot reeds bezegeld hadden in bloed. Bovendien had Roosevelt geen recht om aanspraak te maken op de Europese jeugd, omdat zijn eigen Amerikaanse jongeren sinds de aanvang van de oorlog totaal waren losgeslagen en een moreel kompas volledig ontbeerden. Von Schirach eindigde met een vooruitblik op het te stichten Europees Jeugdverbond. Elk land zou vrijwillig een
jeugddelegatie laten afreizen naar Wenen, alwaar de klemtoon zou komen te liggen op het jeugd-leidt-jeugd principe, sociale gerechtigheid en kameraadschap, waarmee de
soevereiniteit van zelfs de kleinste landen gewaarborgd zou zijn: ‘Wir Europäer glauben an
181 Franklin D. Roosevelt, The public papers and addresses of Franklin D. Roosevelt. 1942 volume. Humanity on
62
die Völker, Sie, Herr Roosevelt, glauben an die westliche Hemisphäre.’182 Het belang van een
Europese jeugdassociatie waarbinnen elk lid onafhankelijk te werk zou kunnen gaan werd nog altijd onderstreept door de Hitlerjugend.
In navolging van Von Schirachs vertoog gaf de Jeugdstorm rugdekking aan het
jeugdverbond en de fascistische moraal. In De Stormmeeuw werd Roosevelt verweten dat zijn Amerikaanse jeugd, die in deplorabele staat zou verkeren, met de aanhoudende
amerikanisering de Nederlandse jongeren lamlendig had gemaakt. Derhalve diende FDR de Europese jeugd met rust te laten, daar hij geen idee had van ‘wat goed en recht is’.
Alliantiegenoten Churchill en Stalin werden evenmin ongemoeid gelaten. De universiteiten van Eton, Oxford en Cambridge werden gehekeld om hun ‘plutocratische inslag’; de
Russische jeugd werd toegedicht dat zij enkel roofde, stal en zwierf, ‘opgejaagd en dagelijks met den dood bedreigd, omdat Rusland nu eenmaal het “kinderparadijs” is’. Als voorbeeld van hoe het wel moest werd gewezen op de bijeenkomst in Weimar, waar de aanwezige jeugd haar gemeenschappelijke Europese cultuurgoed had leren kennen. Daarnaast werd er
vooruitgeblikt op het congres in Wenen, dat de Europese jeugd wel een goede toekomst zou bieden in tegenstelling tot de ‘loze beloftes’ van FDR. 183
Het Nationale Dagblad behandelde Roosevelts rede evenzeer uitvoerig. Binnen een
dag werd FDR in een uitgebreid artikel verguisd om zijn handreiking aan de Europese jeugd, de Amerikaanse alliantie met de Sovjet-Unie en de ‘democratische demagogie’ van de Verenigde Staten die Nederland en de rest van Europa niets anders te bieden hadden dan ellende.184 In de berichtgeving die een dag later volgde werd gewezen op de rol van de
Nederlandse jeugd in de ‘nieuwe tijd’ die de ‘Eeuw van Europa’ zou inluiden. Van Roosevelts ideaalbeeld met betrekking tot de Europese jeugd werd geen spaan heel gelaten.
Aan vage in de wolken hangende idealen, aan luchtkasteelen als een ware wereldbeschaving, hecht de [Europese] jeugd niet veel. […] Zij wenschen deze luchtkasteelen niet binnen te stappen, blijven liever met de beide beenen op den grond staan, gelooven niet in een joodsche veramerikaniseerde hot-jazz-wereldbeschaving met dansende negerinnen en jankende saxafoons, met vrouwenbataljons voor gemobiliseerde soldaten.185
Het nieuwe Europa diende niet aan de hand van Roosevelts ‘luchtkastelen’ te worden
182 Baldur von Schirach en Franklin D. Roosevelt, Wem gehört die Jugend? Roosevelt spricht, Von Schirach
antwortet. Auftakt zum Europäischen Jugendkongress (Wenen 1942), 11, 18, 21-27.
183 ‘Roosevelt en de jeugd’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 275.
184 ‘Democratische demagogie. Roosevelt sprak tot de jeugd’, Het Nationale Dagblad, 4 september 1942, 2. 185 ‘Ware wereldbeschaving. Europa’s jeugd heeft van Roosevelt niets te leeren’, Het Nationale Dagblad, 5 september 1942, 1.
63
opgebouwd, maar op grond van de ideeën die op de aanstaande bijeenkomsten in Wenen en Milaan ten gehore zouden worden gebracht. Volk en Vaderland reageerde primair op
Roosevelts uitlating over een nieuwe maatschappelijke orde die door de Amerikanen, Britten en Russen zou worden opgebouwd als het fascisme was verslagen. Om zijn
ongeloofwaardigheid te onderlijnen werd een vergelijking getrokken tussen FDR en ‘een kaalhoofdige kapper [die] een onfeilbaar haargroeimiddel aanbeveelt’.186 Een spotprent van een halve pagina lang waarin ‘Kokadorus Roosevelt’ (refererend aan de bekende joodse marktkoopman Meyer Linnewiel die schuil ging onder de bijnaam Kokadorus) de Europese jeugd Amerikaanse doosjes vitaminen aanbiedt, voorzien van een etiket met een davidster, moest duidelijk maken dat de Jeugdstorm en haar Europese zusterbewegingen de leiding van Duitsland en de Hitlerjugend diende te blijven volgen. Dergelijke propaganda lag in lijn met eerdere oproepen van de NSB en Mussert, die hierin nazi-Duitsland volgden, waarin werd opgeroepen om wat werd beschouwd als het verderfelijke kapitalisme en de plutocratie van de Verenigde Staten te bestrijden.187
Figuur 2.188
‘Hier heb ik iets voor de Europeesche jeugd! Dat is geen zwendel, dat is geen humbug, dat is de