Grondslagen van vrede

8.3.1 Vrede van Christus

Nadat Aengenent tijdens de oorlog de theologische en rechtsfilosofische aspec-ten van de oorlog heeft uitgewerkt, werkt hij na de oorlog uit wat voor hem de grondslagen van een duurzame vrede in Europa zijn. Hierbij komt hij weer op

de rode draad in zijn werk: de sociale kwestie (en daarmee de ontevredenheid in diverse Europese samenlevingen die tot oorlog leidden) wordt veroorzaakt door het liberalisme, het verval van de samenleving, en het verdwijnen van het juiste godsbeeld dat ten grondslag moet liggen aan de samenleving. De encycliek Ubi

arcano van de nieuwe paus Pius xi (23 december 1922) biedt hem de gelegenheid

deze rode draad in januari 1923 voor het Amsterdams comité van de ksa verder te ontwikkelen.12 De encycliek wordt vaak gezien als een opmaat voor de oprichting van de Katholieke Actie, maar de aanleiding ervan lag in de desastreuze toestand waarin de Europese samenlevingen zich vier jaar na het beëindigen van het oor-logsgeweld bevonden. Ook de kerk ondervond daarvan de gevolgen, in haar ver-kondiging en de aantasting van kerkelijk bezit, en de neergang van belangstelling voor het bovennatuurlijk leven. Aengenent geeft in zijn rede aan welke proble-men Pius kort na zijn aantrede signaleert.

In de eerste plaats zijn de geschillen tussen de landen nog steeds niet verdwenen. Zo zijn er geschillen over land en grondstoffen, en door de vorming van nieuwe staten zijn etnische groepen bij staten gekomen waar ze plotseling een minderheid vormen.13 Omdat er geen succes is geboekt in de internationale politiek moeten de staten legers op de been houden, met alle schadelijke gevolgen van dien (continue spanning, mannen van huis). Ten tweede wijst de Paus op de politieke en econo-mische strijd binnen enkele landen. We kunnen hier denken aan de openlijke en latente burgeroorlogen in landen als Rusland en Duitsland. Ten derde wijst hij op de afbrokkeling van de sociale verhoudingen, met name van de gezinsstructuren. Moderne ideeën daarover waren er al vóór de oorlog,14 maar nu er zoveel mannen zijn gesneuveld en vrouwen actiever in de samenleving moeten zijn, worden deze ideeën sneller werkelijkheid. Tenslotte wijst Pius op het verval van de individu-ele moraal. Als oorzaken wijst hij op het heersende egoïsme en materialisme. De mensen kijken naar hun eigen private en nationale wereldse belangen, waaraan ook de internationale spanningen zijn toe te schrijven. God en Christus zijn los-gelaten en uitgebannen uit staatsbestuur en de wetgeving. Daardoor is het samen-leven beroofd van de fundamenten en zonder ordening. Door de uitbanning van God en Christus uit het huisgezin is het huwelijk een contract geworden en is de eendracht tussen de echtelieden weg. De jeugd verwildert doordat het geloof is uitgebannen uit opvoeding en onderwijs.

Met grote instemming citeert Aengenent de ‘geneesmiddelen’ die de Paus aan-reikt. Tegenover het egoïsme dient de Liefde die Christus beoefend en ons ten voorbeeld gesteld heeft in de harten van de mensen te komen. Liefde tempert de hardheid en strengheid van de strikte rechtvaardigheid. Vrede is meer het werk van de liefde dan van de rechtvaardigheid. Liefde beteugelt de verkeerde begeer-lijkheden en vermijdt twisten en onenigheden, richt de ogen naar geestelijke en 12 J.D.J. Aengenent (1923). De encycliek van Pius XI “Ubi Arcano”: Rede uitgesproken voor het plaatselijk comité der K.S.A. te Amsterdam op 29 januari 1923. Leiden: Futura.

13 Met name op het gebied van Oostenrijk-Hongarije ontstonden verschillende nieuwe staten

(Tsjechoslo-wakije) of werden grenzen opnieuw getrokken (Hongarije) – M. Albright (2013). Winter in Prag:

Erinnerun-gen an meine Kindheit im Krieg. Berlijn-München: Siedler Verlag.

eeuwige goederen. Liefde herstelt eerbied voor de menselijke waardigheid en ziet in alle mensen broeders en zusters. Ze herstelt de eerbied voor het gezag en zo de orde. Tegenover het materialisme wordt de leer van Christus geplaatst, zoals die is te vinden in de Katholieke Kerk die de opdracht heeft gekregen deze leer te prediken aan alle volkeren. Daarom moet de Katholieke Kerk in de Europese samenlevingen in ere worden hersteld. Zij alleen kan de ware vrede van Christus geven en waarborgen. De kerk moet ook in het internationale leven worden er-kend als instituut dat aan alle volkeren behoort, boven de staten staat, en op deze wijze de heiligheid van het recht kan waarborgen. Ook in de mensen afzonderlijk moet Christus hersteld worden, en Hij moet weer heersen in het huisgezin en in de burgerlijke maatschappij, omdat het gezag van God komt. Wanneer de liefde van Christus en de leer van Christus zullen heersen op aarde zal er vrede zijn tussen de volkeren, tussen maatschappelijke klassen in het huisgezin, en bij de mensen zelf. Daarom gaat de encycliek ook over de vrede van Christus in het Rijk van Christus (Pax Christi in regno Christi – de wapenspreuk van Pius xi), waarin hij de programma’s van zijn voorgangers Pius x over het herstel van Zijn Rijk (Omnia instaurare in Christo) en van Benedictus xv over de vrede aan de wereld met elkaar verbindt.

Na deze diagnose en voorgestelde remedie roept Aengenent de toehoorders en de lezers op om mee te werken aan de vredesactie. Door de liefde en leer van Christus te verspreiden, en zich daarin te laten leiden door de kerkelijke voor-schriften, komt er vrede. De katholieke gelovigen dienen deze leer en levenswijze in de praktijk te brengen en het goede voorbeeld te geven. In de voorgestelde therapie volgt Aengenent de structuur van de analyse van Pius xi, die gaat van de internationale politiek naar het individu. In de internationale politiek dienen de katholieken de regering in haar neutraliteit en het streven naar volledige ontwape-ning te steunen. In de betrekkingen tussen de burgers valt Aengenent ten tweede op dat er verschillende concurrerende partijen zijn onder de katholieken, en dat geeft geen voorbeeld voor nationale eenheid. In plaats van elkaar te bestrijden op principiële punten zou het beter zijn te kijken naar het praktisch mogelijke en het compromis. Ook katholieke werkgevers en werknemers staan tegenover elkaar maar de oplossing van het sociale vraagstuk is erin gelegen dat zij met el-kaar kunnen delen, en in het bewaren van de onderlinge liefde. Voorts dienen alle sociale verenigingen de katholieke sociale actie te steunen. Ten derde dienen de katholieken te werken aan de opbouw en inrichting van het gezin en ten vierde op individueel niveau aan het overwinnen van de eigen ontevredenheid, het gebrek aan volgzaamheid, arbeidsschuwheid, lichtzinnigheid, en zucht naar materiële weelde.

8.3.2 Vredesgedachten

Een jaar later in 1924 gaat Aengenent nader in op de praktijk van het vredeswerk.15

Hoe kan de vrede bewaard blijven? In tegenstelling tot de klassieke oudheid, zo 15 J.D.J. Aengenent (1924-1925). Oude en nieuwe vredes-gedachten. Studia catholica, 1, 97-122.

schrijft hij, geldt in het christendom dat rechtvaardigheid en naastenliefde ook de relaties tussen de volkeren dienen te bepalen. In de Middeleeuwen werd op basis van dat principe door de kerk een godsvrede ingesteld, met het doel private oorlo-gen in te perken door bepaalde tijdsperiodes (kerkelijke feestdaoorlo-gen) en zaken bui-ten de gevechbui-ten te houden. Belangrijk voor de vrede was ook de rol van de paus als leider van één geestelijke familie. Na de middeleeuwen raakte dit systeem door de opkomst van nationale staten in onbruik. Daarom werden ideeën ontwikkeld voor een Europese of internationale statenbond of Volkenbond waardoor een politiek evenwicht behouden kon blijven. Begin twintigste eeuw werden ook vre-desconferenties belegd en kreeg het volkenrecht meer betekenis. In afwijking van de opvatting dat de (economische, culturele, technische) ontwikkeling de mensen vrede brengt, beklemtoont de Paus dat vrede gebaseerd moet zijn op het recht, en dat internationale conflicten door arbitrage en ontwapening opgelost moeten worden. Dat recht dient een zedelijke grondslag te hebben, internationale sancties kunnen het afdwingen, en het afschaffen van de militaire dienstplicht zal de rela-ties tussen de landen meer ontspannen maken.

Ook katholieken dienen zich in te zetten voor de vrede, en Aengenent spoort ze aan mee te werken aan de lijnen die de Paus heeft uitgezet. Door de inzet voor het vredeswerk wordt mee gewerkt aan de bedoelingen van God, ook al heeft het niet altijd effect. Het vredeswerk moet wel in goede banen geleid worden. Elke vorm van oorlog afwijzen is niet de goede weg; de leer van Christus moet en kan op dat punt niet letterlijk genomen worden maar in de context van de uitspraken gezien worden. Oorlog is volgens de katholieke leer van de rechtvaardige oorlog geoor-loofd als er geen internationale arbitrage is, als het uitgaat van een rechtmatige overheid, er een rechtvaardige reden is, goede bedoelingen en het algemeen belang voorop staan, en de wijze van oorlog voeren overeenkomstig rechtvaardigheid en naastenliefde is (bijvoorbeeld goede zorg voor krijgsgevangenen en ontzien van medische doelen). Oorlog moet anderzijds ook niet worden afgewezen omdat het onpraktisch of niet economisch zou zijn. Gerechtigheid en moraal dienen voorop te gaan en die moeten soms gewapenderhand verdedigd worden. Verbroedering kan alleen plaatsvinden door erkenning van de gezamenlijke zondigheid van bei-de conflicterenbei-de partijen. Aengenent is een groot voorstanbei-der van bei-de juridische richting van het vredeswerk, zoals dat in de pauselijke leer is uitgewerkt: bevorde-ren van de christelijke rechtvaardigheid als middel om wantrouwen uit te bannen. Die rechtvaardigheid is gebaseerd op de waardering van het recht van anderen en in een internationale rechtsorde om die rechten te garanderen.