B- Case study: Gender Bender festival
2. Gender Bender festival
Het internationale Gender Bender festival in Bologna heeft als doel om het Italiaanse publiek te introduceren aan hedendaagse beelden omtrent gender identiteit, seksuele oriëntatie en de representatie van het lichaam.131 Het festival kende zijn eerste versie in 2003 en er wordt
sindsdien ieder jaar in oktober een multidisciplinair programma opgesteld in samenwerking met het MAMbo – museum voor moderne kunst van Bologna, de Bologna Filmbibliotheek en het muziek- en dramadepartement van de Universiteit van Bologna. Hoofdorganisator en initiatiefnemer van het festival is Il Cassero, één van de oudste gay-lesbian centra in Italië.
Om de geschiedenis van het festival te vertellen is het essentieel om eerst licht te laten schijnen op de geschiedenis van de initiatiefnemer van het festival, Il Cassero.132 Il Cassero werd in 1978 in
Bologna opgericht onder de naam “Circolo di cultura omosessuale 28 giugno.”133 De gemeente
Bologna, die een lange geschiedenis heeft van linkse partijen die de behandeling van minderheden op de agenda zetten, gaf de associatie in 1982 een gebouw waar ze zich konden vestigen. Bologna werd hiermee de eerste gemeente die openlijk een gay-lesbian centrum ondersteunde, wat voor een groot schandaal zorgde in Italië, waar homoseksualiteit destijds voornamelijk geassocieerd werd met feesten, erotiek en HIV/AIDS. Il Cassero, zoals de organisatie zich vanaf 1982 ging noemen, moest als tegenprestatie voor het gebruik van het gebouw gratis diensten leveren aan de gemeente. Dus werd er een bibliotheek opgericht met specifieke boeken over gender gerelateerde thema’s. Ook is er een telefoonlijn (Telefono Amico Gay e Lesbico) ingesteld, waar mensen vragen konden stellen over homoseksualiteit of advies konden vragen. Il Cassero groeide snel, mede dankzij de support van de gemeente, en het resulteert in het feit dat in 1985 de nationale organisatie die opkomt voor de vrijheid van gender, Arcigay, ook zetelt in het gebouw van Il Cassero. Vanaf 1994 start Il Cassero met de Libera Università Omosessuale; een gratis
toegankelijke, wekelijkse seminar gehouden door een professor of academicus. De seminars gingen veelal over gender identiteit, of seksuele oriëntatie, telkens belicht vanuit een andere discipline van de geesteswetenschappen of kunst.134 In 1995 organiseert Il Cassero als tweede centrum in Italië
een Pride in Bologna, een optocht om homoseksualiteit te vieren, die in dat jaar meer dan 10.000 bezoekers trekt. Daarmee werd de opmaat gegeven voor de internationale World Pride in Rome in 2000, die meer dan 500.000 deelnemers kende. In 2002 verhuist Il Cassero naar een nieuwe locatie, in een zone waar zich meerdere culturele instellingen bevinden. Directe buren van het nieuwe hoofdkantoor van Il Cassero zijn het MAMbo museum voor moderne kunst, de Cineteca van Bologna en de departementen theater, muziek en communicatiewetenschap van de Universiteit van Bologna. Vanaf hier breidt Il Cassero zijn diensten uit aan de bevolking van Bologna. Naast de bibliotheek, die nu één van de grootste collecties rondom genderthema’s van Italië heeft, de telefoonlijn TAG en de reguliere culturele activiteiten, wordt er ook gestart met schoolprojecten. Daarnaast werkt Il Cassero samen met advocaten en psychologen die op vrijwillige basis een aantal keer per week juridische en psychologische begeleiding geven. Directeur Daniele del Pozzo zegt dat na de verhuizing ook het idee rijst om een cross-cultural festival op te zetten: “We were
131http://www.genderbender.it/eng/presentazione.asp (27 mei 2014)
132 Gebaseerd op bijlage IV, interview met Daniele del Pozzo, directeur van Il Cassero 133http://www.cassero.it/il-circolo/la-storia/ (27 mei 2014)
the first to arrive in this cultural district in 2002 and we thought it could be interesting to create a cultural project that could connect all the different neighbors.”135 Een festival was volgens hem één
van de beste opties: “We had the ambition that our issues could be interesting for everybody. We decided that a festival would be perfect for straight people as well as gay-lesbian people.”136 De
activiteiten die de organisatie met de Libera Università Omosessuale had georganiseerd trokken per keer tussen de 30 en 100 personen. Een festival zou een veel grotere reikwijdte hebben, waardoor het beter paste bij de doelstelling van Il Cassero om een groot publiek te bereiken. Het eerste Gender Bender festival werd in 2003 georganiseerd en in 2004 stopten de activiteiten van de Libera Università Omosessuale. Een succesvolle overstap, aangezien het Gender Bender festival in 2013 in acht dagen ongeveer 21.000 bezoekers trok bij 72 verschillende activiteiten. De
organisatie heeft verschillende strategieën toegepast om een wijd publiek naar het festival te krijgen. Allereerst is er bewust voor gekozen om niet de woorden ‘gay’ of ‘lesbian’ in de titel te gebruiken, waardoor het festival een meer neutrale lading krijgt. Bovendien gaat het festival ook niet alleen over homo’s en lesbiennes, maar ook over heteroseksuelen, transgenders, biseksuelen, aseksuelen en allerlei andere vormen van gender. Door de term ‘gender’ te gebruiken en te laten rijmen met ‘bender’, werd er een pakkend rijm gecreëerd en een titel die goed blijft hangen. Daniele del Pozzo: “It sounds like a lullaby, like a joke. So it’s funny and most people don’t
understand the right meaning of the title.”137 De populaire internet encyclopedie Wikipedia kent de
combinatie Gender Bender en benoemt dit als: “a person who actively rebels against, or “bends”, expected gender roles.”138 De site refereert naar de gender performativiteit theorie van Judith
Butler, die in haar essay "Performative Acts and Gender Construction: An Essay in Phenomenology
and Feminist Theory” meent dat gender een performance is.139 Genderidentiteit of seksualiteit, is
onderdeel van een performatieve handeling waartoe men verplicht wordt door de maatschappij. Een performatieve handeling die, als men zich daarvan bewust is, ook aan een keuze onderhevig is. De organisatie van het Gender Bender heeft deze bewustwording geprobeerd te bereiken in de Bolognese samenleving. Via de eerdergenoemde seminars van de Libera Università Omosessuale bleven de organisatie en de bezoekers op de hoogte van de internationale ontwikkelingen met betrekking tot gender theorie, zoals in gang gezet door Butler. Deze lezingen hebben bijgedragen aan de ideologische onderbouwing van het festival, waarbij zoveel verschillende ideologen en theoretici de revue zijn gepasseerd, dat artistiek directeur Daniele del Pozzo ze niet allemaal bij name kan noemen. De organisatie van het festival, Il Cassero, heeft ervoor gekozen om deze theorieën rondom gender performativiteit een podium te geven en tot uiting te laten komen in een interdisciplinair festival, waar in de loop der jaren een focus is komen te liggen op moderne dans. De keuze voor moderne dans heeft twee redenen: allereerst biedt dans een uitstekend platform voor internationale optredens over gender, zoals de programmeur van het Gender Bender festival Roberto Casarotto zegt: “It’s a universal language, that doesn’t use the means of text as major drives. It’s very immediate, because of the presence of the performers body. It is automatically related to gender in that it is a live and physical performance.”140 Ook de Nederlandse
135 Zie bijlage IV 136 Ibid. 137 Ibid. 138http://en.wikipedia.org/wiki/Gender_bender (27 mei 2014) 139 Butler 1988 140 Zie bijlage V
dansdramaturg Peggy Olislaegers, die al jaren betrokken is bij het festival, beaamt de geschiktheid van moderne dans om dit thema aan te kaarten: “Het medium dans is bij uitstek een kunstvorm, (…) die heel primair alternatieve beelden kan tonen die voorbij de rede gaan en dus een appèl doen op je sensaties, op je emoties en daardoor [je] op een andere manier bevragen.”141 Ten tweede is
er een strategische reden om moderne dans te programmeren. Bologna is historisch gezien een stad waar een focus ligt op theater. De omringende steden programmeren veel moderne dans, maar in Bologna was dit aanbod klein. Door het publiek in Bologna een nieuw programma in moderne dans aan te bieden, speelde de organisatie in op een tekort in het reguliere aanbod. Liefhebbers van moderne dans in Bologna hoefden nu niet meer uit te wijken naar omringende steden, maar konden dit tijdens het Gender Bender festival bezoeken. De laatste strategie die Il Cassero heeft toegepast om een groot publiek te bereiken, is om een samenwerking aan te gaan met één van de grootste supermarktketens van Italië, Coop Adriatica. Klanten met een ledenkaart van de Coop konden sparen voor kortingen op de voorstellingen van het festival. Op deze manier kon men op een goedkope manier kennismaken met het festival, en was de drempel om een kaartje te kopen lager. Mede dankzij deze strategieën is het Gender Bender festival uitgegroeid tot één van de zes belangrijkste festivals over de moderne samenleving in Bologna. Het is één van de weinige festivals in Italië die dit thema via met name podiumkunsten en film agendeert. Italië kent al jaren het Torino Gay & Lesbian Film Festival (1986) en het Festival Mix Milano (1987); twee filmfestivals met een focus op homoseksualiteit. Het Gender Bender festival is uniek in zijn diversiteit en mede daarom noemt landelijke homowebsite Gay.it het “één van de meest
interessante festivals in heel Italië.”142 Uit hun eigen data blijkt dat ze een groot publiek weten te
trekken, maar de gewenste diversiteit van het publiek is nog niet helemaal behaald. Van de circa 1.200 bezoekers die tussen 2010 en 2012 de enquête van Il Cassero invulde, bleek 28%
heteroseksueel te zijn, en 56% homoseksueel (gay of lesbisch).143 Het festival is dus meer in trek
bij de LGBT gemeenschap dan bij de hetero gemeenschap. Dit is voor een festival over gender niet vreemd, maar met de doelstelling van Il Cassero in het achterhoofd, moet die grens in de toekomst nog gelijker getrokken worden. De meerderheid van het publiek (55%) omvatte mensen die jonger zijn dan 30, en de maximum leeftijd was 60. Dit kan mogelijk verklaard worden door het feit dat de Italiaanse LGBT organisaties erg jong zijn, en de erkenning van homoseksualiteit pas sinds kort een opmars maakt in Italië.144 Het festival krijgt door de jaren heen steeds meer bezoekers, en
hierdoor ook meer sponsoren. Waren er in 2003 vijftien ondersteuners van het festival, in 2013 is dat uitgegroeid tot 52. Onderhand zijn grote namen als Pepsi, Becks en ook KLM toegevoegd als partners van het festival. Het Gender Bender festival blijft vernieuwen in hun programma en heeft bijvoorbeeld aan de wieg gestaan van het Europese project Performing Gender, een
samenwerkingsproject tussen vier festivals in Italië, Spanje, Kroatië en Nederland over het ‘performen’ van gender. Met Performing Gender wordt een “Europees laboratorium gecreëerd waarin dominante codes en beelden in relatie tot gender en seksuele oriëntatie worden bevraagd en waarop wordt gereflecteerd via de universele taal van de kunsten, om nieuwe beelden en
141 Zie bijlage I
142http://www.gay.it/news/Gender-Bender-stasera-Bologna-anteprima-festival-queer (17 juli 2014) (eigen
vertaling)
143 Zie bijlage VI
inzichten te verwerven.”145 Het project behaalde de hoogste score in Italië in de
aanvraagprocedure voor Europese subsidie. Dankzij de Nederlandse ambassade, volgens artistiek directeur Daniele del Pozzo. In het hoofdstuk B.3 een overzicht van de subsidie en bijdrage die de Nederlandse ambassade te Rome heeft geleverd aan het Gender Bender festival en Il Cassero.