Na de ondergang van het West-Romeinse Rijk was er een nieuwe machtsbalans ontstaan in de mediterrane wereld, waarin verschillende Germaanse koninkrijken waren ontstaan in het westen en het Byzantijnse Rijk de supermacht was, waar deze koninkrijken officieel verantwoording aan verschuldigd waren. Het Ostrogotische koninkrijk nam, als sterkste van de Germaanse koninkrijken aan het begin van de zesde eeuw, een belangrijke positie in binnen deze machtsbalans. In dit hoofdstuk behandel ik de verhoudingen met de Germaanse koninkrijken in het westen, en die met het Byzantijnse Rijk in het oosten. Zie kaart 1 voor de grenzen van de verschillende rijken in de mediterrane wereld rond 500.
38 5.1 Verhoudingen met de andere Germaanse koninkrijken
Theoderic probeerde in zijn buitenlands beleid ten opzichte van de omringende Germaanse volken vooral stabiele verhoudingen te bereiken. Hoewel hij gedurende zijn heerschappij enkele malen de grenzen van zijn rijk oprekte, was het niet zijn bedoeling de andere Germanen te onderwerpen en de territoria van het voormalige West-Romeinse Rijk onder zijn heerschappij te verenigen. Vooral door het uithuwelijken van zijn vrouwelijke familieleden aan andere Germaanse vorsten probeerde Theoderic persoonlijke relaties met hen te bereiken en oorlogen te voorkomen. Theoderic had hierin echter wel een dominante positie. Hieronder worden de verhoudingen met de belangrijkste Germaanse koninkrijken in het West-Romeinse Rijk en de problemen die uiteindelijk ontstonden behandeld.
5.1.1 De Visigoten
De Visigoten waren de eerste van de ‘barbaarse’ immigrantengroepen die zich op een vaste plek binnen het Romeinse Rijk vestigden. De West-Romeinse keizer Honorius had hen in 418 toestemming gegeven zich te vestigen in het zuiden van Gallië, rondom Toulouse. Naarmate de macht van het West-Romeinse Rijk steeds verder begon te verzwakken, breidden ze hun machtsgebied verder uit, niet alleen in Gallië maar ook in Spanje.194 Uiteindelijk besloeg het territorium van de Visigoten aan het einde van de vijfde eeuw het hele zuiden van Gallië, tot aan de Loire in het noorden en de Rhône naar het oosten, en het grootste deel van het Iberisch schiereiland.
De verwantschap tussen de Visigoten en de Ostrogoten zorgde ervoor dat beide Germaanse koninkrijken natuurlijke partners waren in de post-Romeinse wereld.195 Inderdaad kwamen de Visigoten Theoderic te hulp toen zijn oorlog met Odoacer niet volgens plan verliep. Nadat Theoderic koning was geworden in Italië huwelijkte hij zijn dochter Theodegotha uit aan de Visigotische koning Alaric II. Hiermee wilde hij een langdurig bondgenootschap bezegelen. Toen de Visigoten in 507 in oorlog kwamen met de Franken en Bourgondiërs, kon Theoderic hen echter niet te hulp komen wegens een conflict met het Byzantijnse Rijk.196 In de daaropvolgende slag bij Vouillé werd in één klap een einde gemaakt aan een sterke Visigotische staat in Gallië.
In 508 trok een Ostrogotisch leger het zuiden van Gallië binnen en wist een deel aan
194 Heather, ‘The western empire’, 22. 195
Wolfram, History of the Goths, 309. 196 Ibidem.
39 het koninkrijk van Theoderic toe te voegen en een klein deel te redden voor de Visigoten. Ook was het grondgebied op het Iberisch schiereiland nog altijd in handen van de Visigoten. Toch was er door de slag bij Vouillé, en de dood van Alaric II daar, wel een einde gekomen aan een sterk bondgenootschap tussen twee gelijkwaardige partners. Omdat Amalaric, de zoon van Alaric en Theodegotha, nog minderjarig was, wezen de Visigotische edelen Gesalic, een onwettige zoon van Alaric II, aan als koning. Theoderic wilde echter zijn kleizoon Amalaric op de troon hebben en greep militair in. Nadat hij Gesalic had verdreven liet hij Amalaric op de troon zitten, gesteund door enkele Ostrogotische edelen. De voormalige schilddrager van Theoderic, Theudis († 548) had de leiding over hen.
Theudis zou zich echter steeds meer als een onafhankelijk leider in Spanje ontwikkelen. Hij trouwde met een zeer gefortuneerde Hispano-Romeinse vrouw, wiens geld hem in staat stelde een persoonlijk leger van tweeduizend soldaten uit te rusten.197 Tijdens het leven van Theoderic hield Theudis het beeld van ondergeschiktheid aan Ravenna in stand, door alle bevelen van Theoderic op te volgen en altijd stipt het jaarlijkse tribuut aan hem te betalen. Nadat Theoderic was gestorven stelde Theudis zich steeds onafhankelijker op. Hoewel Amalaric in naam de macht bezat, had in feite Theudis de teugels in handen.198 Toen Amalaric in 531 uiteindelijk vroegtijdig overleed, werd Theudis ook in naam koning over de Visigoten.
Hoewel, na de slag bij Vouillé in 507 en de daaropvolgende interventie van Theoderic in het overgebleven Visigotische koninkrijk, de Ostrogoten de dominante partij waren in het bondgenootschap, probeerde Theoderic toch om de verhoudingen tussen de twee Gotische takken te verbeteren. Hiervoor gebruikte hij opnieuw zijn beproefde strategie van een huwelijk. In 515 liet hij de Visigotische edelman Eutharic, die ook Amaals bloed zou hebben, naar Ravenna komen en hem met zijn dochter Amalasuintha trouwen. Vervolgens benoemde hij hem tot zijn troonopvolger. Eutharic had de verbinding moeten zijn tussen de Ostrogoten en de Visigoten, maar zijn vroegtijdige dood voorkwam dit en er ontstond geen duurzame verbinding tussen de twee Gotische koninkrijken.199
197 Wolfram, History of the Goths, 310. 198
Ibidem. 199 Ibidem, 311.
40
5.1.2 De Vandalen
In de koude winter van 406 waren de Vandalen samen met de Alanen en de Sueven de bevroren Rijn overgestoken.200 Hierna waren ze al plunderend naar het zuiden getrokken en hadden ze zich in Spanje gevestigd.201 Door confrontaties met de Visigoten waren ze echter genoodzaakt verder te trekken.202 In 429 waren de Vandalen onder leiding van hun koning Geiseric (389-477) vanuit Spanje overgestoken naar Noord-Afrika, waar ze uiteindelijk in 439 Carthago innamen en hun eigen koninkrijk stichtten. Dit koninkrijk zou uiteindelijk tot de verovering door Belisarius in 534 blijven bestaan. Door de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk hadden de Vandalen ook nog Sicilië, Corsica, Sardinië en de Balearen aan hun domein toe weten te voegen.203
Door de omvang van hun vloot waren de Vandalen een belangrijke militaire macht in het Middellandse Zeegebied in de tweede helft van de vijfde eeuw en het begin van de zesde eeuw. Zo landden de Vandalen in 455 in Italië met een grote vloot en plunderden Rome. Ook in het oostelijk Middellandse Zeegebied vielen ze kuststroken van het Oost-Romeinse Rijk aan. In 477 sloot keizer Zeno echter een vredesverdrag met de Vandalen, dat tot 533 zou standhouden.204
Toen de Ostrogoten Italië binnentrokken hadden de Vandalen al veel van hun macht verloren.205 In een verdrag met Odoacer hadden ze Sicilië aan zijn heerschappij overgedragen in ruil voor een jaarlijks tribuut. Toch beschikten ze nog altijd over een grote vloot en door hun heerschappij over Sardinië, Corsica en de Balearen domineerden ze de westelijke Middellandse Zee.206 Kort na de Ostrogotische invasie van Italië zagen de Vandalen hun kans schoon om Sicilië weer in te lijven, maar een Gotische expeditie naar het eiland maakte snel een einde aan deze ambities. Het militaire overwicht van de Ostrogoten moet zo duidelijk geweest zijn dat de Vandalen voortaan afzagen van zowel hun claim op het eiland als hun jaarlijkse tribuut.207
Na de confrontatie op Sicilië kwam het niet meer tot oorlog tussen de Goten en Vandalen. Theoderic probeerde zelfs een bondgenootschap aan te gaan met hen door in 500 zijn zus Amalafrida († na 523) uit te huwelijken aan de Vandaalse koning Thrasamund. Een bondgenootschap met de Vandalen was belangrijk voor Theoderic vanwege hun kracht op
200 I.N. Wood, ‘The barbarian invasions and first settlements’, in: CAH, XIII. 516-537, aldaar 519. 201 R.C. Blockley, ‘The dynasty of Theodosius’, in: CAH, XIII. 111-137, aldaar 132.
202 Ibidem. 203
Averil Cameron, ‘Vandal and Byzantine Africa’ in: CAH, XIV. 552-569, aldaar 553. 204Ibidem, 553.
205 Wolfram, History of the Goths, 307. 206
Ibidem. 207 Ibidem, 308.
41 zee.208 De Ostrogoten bezaten namelijk geen oorlogsschepen en dat zou een zwakke plek kunnen zijn in een mogelijke oorlog met de Byzantijnen, die wel over een grote oorlogsvloot beschikten.209 Dit bondgenootschap stelde echter in de praktijk weinig voor. Toen in 508 een Byzantijnse vloot de Adriatische kust van Italië bestookte, als gevolg van de inlijving van Pannonië door de Ostrogoten, hielden de Vandalen zich buiten de strijd.210
Het bondgenootschap met de Vandalen leverde Theoderic niet op wat hij er waarschijnlijk van verwacht had. Toch stond hij niet helemaal met lege handen: hij had namelijk een lijfwacht van circa vijfduizend Gotische krijgers meegestuurd met zijn zus. Deze Gotische legermacht in het hart van het Vandaalse koninkrijk zorgde ervoor dat Thrasamund zich in ieder geval nooit openlijk vijandig tegenover het Ostrogotische koninkrijk opstelde.211
Net als de Ostrogoten waren de Vandalen voornamelijk ariaans. In tegenstelling tot de Ostrogoten traden zij echter veel harder op tegen de katholieke inwoners van Noord-Afrika. De Vandalen probeerden van het arianisme de staatsgodsdienst te maken, diverse katholieke geestelijken werden verbannen en af en toe werden katholieken zelfs vervolgd. Deze godsdienstpolitiek zorgde voor spanningen met het Byzantijnse Rijk.
Dit veranderde echter abrupt toen in 523 Thrasamund overleed. Zijn opvolger Hilderic stond verbannen geestelijken toe terug te keren en liet diverse katholieke kerken heropenen.212 De verhoudingen tussen het Byzantijnse Rijk en de Vandalen verbeterden hierna sterk ten koste van de Ostrogoten.213 Amalafrida kwam in opstand tegen dit pro-Byzantijnse beleid, maar ze werd gevangen genomen en korte tijd later stierf ze. De Goten die met haar mee waren gekomen werden gedood. Procopius heeft hierover geschreven:
‘en zo gebeurde het dat zij in plaats van bondgenoten en vrienden van Theoderic en de Goten in Italië vijanden werden. Want ze namen Amalafrida gevangen en ze doodden alle Goten, nadat ze hen beschuldigden van samenzweren tegen de Vandalen en Hilderic. Maar er gebeurde echter niets van Theoderic, want hij meende dat hij niet in staat was met een grote vloot naar Libië af te varen en omdat Hilderic een zeer goede vriend van Justinianus was.’214
208 Moorhead, ‘The last years of Theoderic’, 117.
209 Michael Whitby, ‘The army, c. 420-602’ in: CAH, XIV. 288-314, aldaar 294-295. 210 Collins, ‘The western kingdoms’, 128.
211 Wolfram, History of the Goths, 308. 212
Moorhead, ‘The last years of Theoderic’, 118. 213 Burns, History of the Ostrogoths, 95.
214 Procop., BV 1.9.3-5:
καὶ σφίσι ξυνηνέχθη Θευδερίχῳ τε καὶ Γότθοις ἐν Ἰταλίᾳ ἔκ τε συμμάχων καὶ φίλων πολεμίοις γενέσθαι. τήν τε γὰρ Ἀμαλαφρίδαν ἐν φυλακῇ ἔσχον καὶ τοὺς Γότθους διέφθειραν ἅπαντας, ἐπενεγκόντες αὐτοῖς νεωτερίζειν ἔς τε
42 Uiteraard was Theoderic niet blij met deze openlijke uitdaging door de nieuwe Vandaalse koning. Maar het gebrek aan een vloot zorgde ervoor dat een invasie van Noord-Afrika niet tot de mogelijkheden behoorde voor de oude Theoderic. Bovendien zou een Vandaals-Byzantijnse alliantie een enorme bedreiging zijn wanneer het werkelijk tot een oorlog zou komen. De Ostrogoten begonnen wel met de bouw van een vloot, maar Theoderic stierf voordat deze klaar was.215 Ironisch genoeg kwam het in 533 juist tot een oorlog tussen het Vandaalse koninkrijk en het Byzantijnse Rijk en gaven de Ostrogoten logistieke steun aan de Byzantijnen voor hun invasie. Belisarius gebruikte het voormalige Vandaalse koninkrijk dan weer als springplank voor zijn invasie van Sicilië en de rest van Italië slechts enkele jaren later.
5.1.3 De Franken
De Franken leefden in de vierde en vijfde eeuw in het noordelijk grensgebied van het Romeinse Rijk, bij het Rijnland. Hoewel het enkele malen tot confrontaties kwam tussen de Franken en Romeinse legers, waren er langdurige periodes van vrede in deze tijd.216 De Franken speelden geen rol bij de grote invasie over de Rijn in 406 van diverse Germaanse volken.217 Ze vochten zelfs regelmatig aan de kant van de Romeinen tegen andere Germanen.218
Pas in de tweede helft van de vijfde eeuw maakten diverse Frankische leiders gebruik van het, door het fragmenteren van het West-Romeinse Rijk, ontstane machtsvacuüm in noord-Gallië en breidden ze hun machtsgebied langzaam uit.219 Childeric (ca. 440-481) was de meest succesvolle van deze Frankische leiders.220 Hij heerste over een koninkrijkje rondom de hoofdplaats Doornik. Na de dood van Childeric volgde zijn zoon Clovis hem op. Hij annexeerde de andere Frankische rijkjes, en verenigde ze onder zijn heerschappij, en hij breidde het territorium van de Franken verder uit in noord-Gallië.
Hoewel het koninkrijk van Clovis zich in de periferie van het voormalige West-Romeinse Rijk bevond, zou het uiteindelijk uitgroeien tot het machtigste Germaanse koninkrijk. Theoderic probeerde dan ook goede betrekkingen te onderhouden met de Franken. Βανδίλους καὶ Ἰλδέριχον. τίσις μέντοι οὐδεμία πρὸς Θευδερίχου ἐγένετο, ἐπεὶ ἀδύνατος ἐνόμισεν εἶναι στόλῳ μεγάλῳ ἐς Λιβύην στρατεῦσαι, Ἰλδέριχος δὲ φίλος ἐς τὰ μάλιστα Ἰουστινιανῷ καὶ ξένος ἐγένετο,
215 Moorhead, Theoderic in Italy, 248. 216
Edward James, The Franks (Oxford 1988) 59. 217 Ibidem, 61.
218 Ibidem. 219
van Dam, ‘Merovingian Gaul and the Frankish conquests’, 196. 220 Collins, ‘The western kingdoms’, 116.
43 Zo trouwde hij in 493 of 494 met de zus van Clovis, Audofleda.221 De belangen van de Ostrogoten en Franken waren echter vaak tegenstrijdig en dit huwelijk kon dat niet verhelpen. De Ostrogoten waren in een alliantie aan de Visigoten verbonden, terwijl Clovis probeerde zijn rijk ten koste van hen naar zuid-Gallië uit te breiden. Toch vermeden beide Germaanse vorsten een openlijke confrontatie met elkaar.222 Toen de Ostrogoten in 508 zuid-Gallië binnentrokken gingen ze alleen de strijd aan met de Bourgondiërs, de ondergeschikte bondgenoten van de Franken.223
Ook bij andere conflicten pasten beide vorsten goed op een openlijke confrontatie te vermijden. Zo werden de Alemannen, een kleiner Germaans volk, in 506 verslagen door Clovis, maar verleende Theoderic hen asiel in zijn koninkrijk, zonder dat dit tot een conflict tussen hen leidde.224 Verder probeerde Clovis in zijn laatste jaren, samen met de Vandaalse koning Thrasamund, te voorkomen dat de Visigoten en Ostrogoten onder de heerschappij van Theoderic verenigd werden.225 Hij liet de voormalige Visigotische koning Gesalic ten noorden van de Pyreneeën een leger rekruteren waarmee hij de strijd met Theoderic aan kon gaan, maar hij hield de Franken buiten de strijd.
Buiten de territoriale geschillen tussen de Franken en de Goten was een ander potentieel twistpunt het verschil in geloof. Zowel de Visigoten als de Ostrogoten hadden zich voornamelijk tot het arianisme bekeerd. De Franken hadden lange tijd aan hun pagane goden vastgehouden nadat ze in contact waren gekomen met de christelijke Romeinse wereld, maar Clovis had zich uiteindelijk in 496 laten bekeren tot het katholicisme, op aandringen van zijn Bourgondische vrouw.226 Het katholicisme van de Franken zorgde ervoor dat zij een veel betere relatie hadden met het Byzantijnse Rijk dan de andere ariaanse Germaanse volken. Bovendien bevond het Frankische grondgebied zich niet in de buurt van het Byzantijnse Rijk, waardoor er geen spanningen waren en ze potentiële bondgenoten waren tegen de Goten. Toch is het nooit tot een daadwerkelijke militaire samenwerking gekomen tussen de Franken en de Byzantijnen.
Als de twee machtigste Germaanse volken in het westelijk Middellandse Zeegebied, waren de belangen van de Franken en Ostrogoten vaak tegenstrijdig. Maar beide volken hadden zoveel ontzag voor elkaar dat ze een directe confrontatie vermeden. Pas na de Byzantijnse invasie in 536 werd het machtsevenwicht veranderd ten gunste van de Franken.
221 Burns, History of the Ostrogoths, 94. 222
Wolfram, History of the Goths, 313. 223 Ibidem.
224 Ibidem, 314. 225
Ibidem.
44 Dit gaf de gelegenheid aan de Frankische koning Theudebert († 548) in 539 noord-Italië binnen te vallen.227
5.1.4 De Bourgondiërs
Ook de Bourgondiërs waren in de winter van 406 de Rijn overgestoken. Ze vestigden zich in het Rijnland, bij de steden Worms en Straatsburg.228 In deze periode werd het West-Romeinse Rijk opgeschrikt door opstanden in Gallië van enkele usurpatoren tegen keizer Honorius. Eerst was er een opstand van de Romeinse generaal Constantijn III († 411), die een groot deel van het West-Romeinse Rijk achter zich kreeg. De Bourgondische koning Gundohar († 436) maakte gebruik van deze chaos en consolideerde de positie van de Bourgondiërs in het grensgebied aan de Rijn.229 Zelf steunde hij in 411 de Gallo-Romeinse senator Jovinus († 413) die als ‘keizer’ van het West-Romeinse Rijk de Bourgondische vestiging de gewenste legitimiteit gaf. Hoewel de opstand al snel werd neergeslagen bevestigde Honorius de positie van de Bourgondiërs in het Rijnland als foederati van Rome.230
Hoewel de Bourgondiërs officieel bondgenoten van de Romeinen waren, vielen ze in de eerste helft van de vijfde eeuw verscheidenen malen aangrenzende Romeinse gebieden binnen. Uiteindelijk greep de Romeinse generaal Aëtius in 436 in. Hij viel met behulp van grote aantallen Hunnische hulptroepen de Bourgondiërs aan en vernietigde hun koninkrijk en doodde koning Gundohar.231
Nadat Aëtius hen verslagen had, liet hij de Bourgondiërs zich meer naar het zuiden vestigen, in het grensgebied van het huidige Frankrijk en Zwitserland. Ook verkregen ze in 443 opnieuw de status van foederati.232 Dichter bij Italië speelden de Bourgondiërs een grote
rol in de laat-Romeinse politiek, maar ze waren wel een relatief kleine Germaanse groep binnen het West-Romeinse Rijk. Toch gaf de desintegratie van het West-Romeinse Rijk in de tweede helft van de vijfde eeuw ook hen de gelegenheid hun machtsgebied uit te breiden.233
De Bourgondische koning Gundobad had gebruik gemaakt van de strijd tussen Odoacer en Theoderic door in 490 ook Italië binnen te vallen en grote aantallen Romeinen gevangen te nemen en als slaven af te voeren. Nadat Theoderic zijn heerschappij gevestigd
227 Van Dam, ‘Merovingian Gaul and the Frankish conquests’, 200. 228 Malcolm Todd, The early Germans (Guildford 1992) 211. 229
R.C. Blockley, ‘Warfare and diplomacy’ in: CAH, XIII. 411-436, aldaar 432. 230 Todd, Early Germans, 211.
231 Halsall, Barbarian migrations, 244. 232
Todd, Early Germans, 212. 233 Ibidem.
45 had, stuurde hij een gezantschap naar Gundobad om deze Romeinen terug te vragen.234 In ruil daarvoor liet hij zijn onwettige dochter Ostrogotha († ca. 517) met de Bourgondische kroonprins Sigismund, die in 516 zijn vader opvolgde, trouwen.
Militair gezien waren de Bourgondiërs veel zwakker dan de omringende Germaanse koninkrijken. Alleen in een bondgenootschap met de Franken durfden ze in 507 de confrontatie aan te gaan met de Visigoten. Deze keuze moesten ze ook nog eens duur bekopen toen de Ostrogoten in 508 hun bondgenoten te hulp kwamen en de Bourgondiërs duidelijk versloegen en al het door hen ingenomen gebied heroverden.235
Het koninkrijk van de Bourgondiërs zat ingeklemd tussen de machtige Franken en de Goten in Italië en Spanje. Sigismund probeerde daarom als tegenwicht de betrekkingen met het Byzantijnse Rijk aan te halen, wat tegen de zin van Theoderic was.236 Toch betekende deze pro-Byzantijnse, en daarmee anti-Gotische, koers weinig omdat de Bourgondiërs in de praktijk veel te zwak waren om een serieuze bedreiging te vormen voor de Ostrogoten.237
Zowel de Franken als de Ostrogoten zagen in het Bourgondische koninkrijk een bruikbare buffer tussen hun rijken en probeerden het dan ook niet te veroveren. Dit veranderde toen Sigismund in 517, kort na de dood van zijn Ostrogotische vrouw, hun zoon Segaric vermoordde. Als vergelding liet Theoderic vervolgens een leger het Bourgondische koninkrijk binnentrekken. De Franken maakten gebruik van deze situatie en vielen ook binnen.238 In deze oorlog verloren de Bourgondiërs veel van hun grondgebied. Uiteindelijk maakte een Frankische invasie in 534 definitief een einde aan het Bourgondische koninkrijk.
234
Wolfram, History of the Goths, 311. 235 Ibidem.
236 Ibidem. 237
Ibidem. 238 Ibidem.
46
5.1.5 Problemen in de relaties met de andere Germaanse koninkrijken
Aanvankelijk leek het er op dat Theoderic heerste over het sterkste Germaanse koninkrijk in het voormalige West-Romeinse Rijk. Omdat hij koning was over het middelpunt van de Romeinse wereld, stelde hij zich ook op als de meerdere van de andere Germaanse koningen.