Eindnoten:
1 A. Ypey en I.J. Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk, 4 delen, Breda 1819-1827.
2 A. Fris, Inventaris van de archieven behorende tot het ‘Oud Synodaal Archief’ van de
Nederlandse Hervormde Kerk, 1566-1816, 's-Gravenhage-Hilversum 1991, xvi-xviii; J.W.
Verburgt, ‘De totstandkoming van den Staten-Bijbel en de bewaring zijner oorspronkelijke stukken’, Leids Jaarboekje 30 (1938), 138-163.
3 Zie hoofdstuk 2.
4 N. Wiltens, Kerkelijk Placaatboek, 5 delen, 's-Gravenhage 1722-1807; J. Smetius, Ordre of
reglement voor de classis in Gelderland, Nijmegen 1698; J. Smetius, Synodale ordonnantiën ende resolutiën, Nijmegen 1699; C. Nauta, Compendium der kerkelijke wetten, Leeuwarden
1757; J. Lindeboom, ‘Classicale wetboeken. Een bijdrage tot de kennis van het kerkelijke leven in de achttiende eeuw’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 41 (1956), 65-95.
5 M. Soermans, Kerkelijk Register [synode van Zuid-Holland], Dordrecht 1695, tweede druk, Haarlem 1702; M. Veeris, Kerkelyk Tyd-register [synode van Noord-Holland], Amsterdam 1697, tweede druk, Amsterdam 1705; H. van Rhenen, Lyst van (...) de Predikanten [synode van Utrecht], Utrecht 1705, tweede druk, Utrecht 1724; A. Moonen, Naamketen van Predikanten [synode van Overijssel], Deventer 1709; C. Adami, Naam-lyst der Predikanten [synode van Groningen], Groningen 1721, tweede druk, Groningen 1730; H. de Jongh Azn, Naam-lyst der
Predikanten [synode van Gelderland], Leiden 1750. In Friesland werden verschillende
overzichten gepubliceerd van de zes classes die onder de synode vielen, door M. Laurman, J. Engelsma, W. Columba, H. Grevenstein, A. Greydanus en H. Reinalda, allen te Leeuwarden in de jaren 1751-1763. Alleen in Zeeland, waar de Staten geen provinciale synoden toestonden, werden geen lijsten van predikanten gepubliceerd.
6 C.A. van Swigchem, T. Brouwer, W. van Os, Een huis voor het Woord. Het protestantse
kerkinterieur in Nederland tot 1900, 's-Gravenhage en Zeist 1984, 283.
7 Bernardus Smytegelt, Keurstoffen of verzameling van vyftig uitmuntende predicatien, Middelburg en Den Haag 1765, 429.
8 De verschillende werken worden besproken door Christiaan Sepp, Bibliotheek van Nederlandsche
Kerkgeschiedschrijvers, Leiden 1886, 27-36.
9 J.C. Breen, ‘Gereformeerde populaire historiografie in de zeventiende en achttiende eeuw’, in:
Christendom en Historie, Amsterdam 1925, 213-242.
10 Jacob Fruytier, Sions worstelingen, of historische samenspraken over de verscheide en zeer
bittere wederwaerdigheden van Christus' kerke, met openbare en verborgen vyanden.I. In de Reformatie.II. Ten tijde van de Remonstranten.III. In dese onse dagen, Rotterdam 1715.
11 Alleen de remonstranten publiceerden werken over de synode van Dordrecht en haar voorgeschiedenis: J. Wtenbogaert, Kerckelicke Historie, z.p. 1646 en het prachtige werk van G. Brandt, Historie der Reformatie, 4 delen, Rotterdam 1671-1704. Theologen van de publieke kerk publiceerden weerleggingen van delen van deze werken. Pogingen van de publieke kerk haar geschiedenis te laten schrijven mislukten: J.G.R. Acquoy, ‘Mislukte pogingen der Nederlandsche kerken om hare geschiedenis te doen beschrijven’, in: Geschiedkundige opstellen
aangeboden aan Robert Fruin, 's-Gravenhage 1894, 229-258.
12 Zie hoofdstuk 3.
13 A. Duke, ‘The Ambivalent Face of Calvinism in the Netherlands’, in: Idem, Reformation and
Revolt in the Low Countries, London 1990, 269-294.
14 Fruytier, Sions worstelingen, 177, 583, 836. 15 Fruytier, Sions worstelingen, 814-815.
18 Ypey en Dermout, GeschiedenisI, 202-203. 19 Ypey en Dermout, GeschiedenisIII, 46-47. 20 Ypey en Dermout, GeschiedenisIII, 114;IV, 28-29. 21 Ypey en Dermout, GeschiedenisI, 474;III, 7, 49-50. 22 Ypey en Dermout, GeschiedenisII, 294-295. 23 Ypey en Dermout, GeschiedenisIV, 203-205. 24 Ypey en Dermout, GeschiedenisI, 378;II, 230-231. 25 Ypey en Dermout, GeschiedenisIII, 50.
26 Ypey en Dermout, GeschiedenisI, 201;III, 176. 27 Ypey en Dermout, GeschiedenisI, 24;II, 293-294; 28 Zie hoofdstuk 3.
29 Margaret C. Jacob and Wijnand W. Mijnhardt (eds.), The Dutch Republic in the Eighteenth
Century: Decline, Enlightenment and Revolution, Ithaca and London 1992.
30 B. Glasius, Geschiedenis der Christelijke kerk en godsdienst in Nederland, 3 delen, Amsterdam 1842-1844; B. ter Haar e.a., Geschiedenis der Christelijke kerk in Nederland, 2 delen, Amsterdam 1864-1869; G.J. Vos Azn, Geschiedenis der vaderlandsche kerk, tweede druk, Dordrecht 1888; vgl. ook Peter van Rooden, ‘Het Nederlands protestantisme en zijn vaderland’, in: J.M.M. de Valk (red.), Nationale identiteit in Europees perspectief, Baarn 1993, 95-115.
31 D. Nauta, ‘De reformatie in Nederland in de historiografie’, Serta Historica 11 (1970), 44-71; J.C.H. Blom en C.J. Misset, ‘“Een onvervalschte Nederlandsche geest”. Enkele historiografische kanttekeningen bij het concept van een nationaal-gereformeerde richting’, in: E.K. Grootes en J. den Haan (eds.), Geschiedenis Godsdienst Letterkunde, Roden 1989, 221-232.
32 P. Hofstede de Groot, ‘Beschouwing van den gang, dien de christelijke godgeleerdheid in het algemeen dus verre in Nederland heeft gehouden’, Nederlandsch Archief voor Kerkelijke
Geschiedenis 2 (1842), 121-190.
33 Hofstede de Groot, ‘Beschouwing’, 129.
34 H.J. Royaards, ‘Brieven aan Prof. P. Hofstede de Groot, over den gang der christelijke godgeleerdheid in Nederland’, Nederlandsch Archief voor Kerkelijke Geschiedenis 2 (1842), 329-382.
35 Royaards, ‘Brieven’, 358.
36 Vgl. Peter van Rooden, ‘Contesting the Protestant Nation. Calvinists and Catholics in the Modern Netherlands’, Etnofoor 8 (1995).
37 Voor de achtergrond vgl. J.C. Rullmann, Kuyper-bibliografie, drie delen, 's-Gravenhage 1923-1940, 1, 53-65.
38 A. Kuyper, Het Beroep op het Volksgeweten. Rede ter opening van de Algemeene Vergadering
der ‘Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs’, gehouden te Utrecht, den 18den Mei 1869, Amsterdam 1869.
39 Kuyper, Volksgeweten, 19. 40 Kuyper, Volksgeweten, 22.
41 Vgl. C. Augustijn, ‘Kuypers theologie van de samenleving’, in: C. Augustijn e.a. (red.), Abraham
Kuyper. Zijn volksdeel, zijn invloed, Delft 1987, 43; A. Kuyper, Confidentie. Schrijven aan den Weled. heer J.H. van der Linden, Amsterdam 1873, 70.
42 Kuyper, Confidentie, 85: ‘Amerika of Rome! Een derde is er voor onze toekomst niet! En dan behoeft, wie de Gereformeerde volksaard kent, toch waarlijk niet over de toekomst te twijfelen.’ 43 A. Kuyper, Tweeërlei Vaderland, Amsterdam 1887, 36.
44 J.P. Kruyt, W. Goddijn, ‘Verzuiling en ontzuiling als sociologisch proces’, in: A.N.J. den Hollander e.a. (red.), Drift en Koers. Een halve eeuw sociale verandering in Nederland, Assen 1962, 227-263.
45 Bijvoorbeeld H. Daalder, ‘The Netherlands: Opposition in a Segmented Society’, in: R.A. Dahl (ed.), Political Oppositions in Western Democracies, New Haven 1966; J.E. Ellemers, ‘Pillarization as a Process of Modernization’, Acta Politica 19 (1984), 129-144; A. Lijphart,
Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek, Assen 1968; J.M.G. Thurlings, De wankele zuil. Nederlandse katholieken tussen assimilatie en pluralisme, tweede, vermeerderde
druk, Deventer 1978.
46 Vgl. mijn recensieartikel ‘Studies naar lokale verzuiling als toegang tot de geschiedenis van de constructie van religieuze verschillen in Nederland’, Theoretische Geschiedenis 20 (1993), 439-454.