moderne onderscheid tussen een persoonlijke en een publieke sfeer. Door het
christendom in de persoonlijke sfeer te lokaliseren, en te verwachten dat het zijn
maatschappelijke effecten indirect tot stand zou brengen, was de zending zowel teken
als oorzaak van een fundamentele verandering in de verhouding tussen godsdienst
en politiek.
Eindnoten:
1 K.S. Latourette, A History of the Expansion of Christianity, 7 vols., New York 1937-1945; S. Neill, A History of Christian Missions, Harmondsworth 1964.
2 Peter van Rooden, ‘The Concept of an International Revival Movement around 1800’, Pietismus
und Neuzeit 16 (1990), 155-172.
3 J. van den Berg, Constrained by Jesus' Love. An Inquiry into the Motives of the Missionary
Awakening in Great Britain in the Period between 1698 and 1815, Kampen 1956.
4 R.W. Hefner (ed.), Conversion to Christianity. Historical and Anthropological Perspectives
on a Great Transformation, Berkeley 1993.
5 J. Craandijk, Het Nederlands Zendelingsgenootschap in zijn willen en zijn werken geschetst, Rotterdam 1869; E.F. Kruijf, Geschiedenis van het Nederlandsche Zendeling-Genootschap en
zijne zendingsposten, Groningen 1894; Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het Honderdjarig Bestaan van het Nederlandsch Zendelinggenootschap, Rotterdam 1897; J.
Boneschansker, Het Nederlands Zendingsgenootschap in zijn eerste periode: een studie over
opwekking in de Bataafse en Franse tijd, Leeuwarden 1987.
7 Berichten en Brieven, voorgelezen op de maandelijksche bedestonden van het Nederlandsch Zendeling Genootschap 1799-1827; voortgezet als Maandberigten (...) van het Nederlandsch Zendeling Genootschap, betrekkelijk de uitbreiding van het Christendom, bijzonder onder de heidenen 1828-1917. Hier verder geciteerd als Berichten.
8 Berichten 1816, 151. 9 Berichten 1820, 43. 10 Berichten 1826, 8-9. 11 Berichten 1820, 23; 1826, 91-93; 1827, 26. 12 Berichten 1840, 152. 13 Berichten 1820, 247-248; 1821, 175; 1828, 59. 14 Berichten 1832, 101vv. 15 Berichten 1828, 32-36.
16 P. van Rooden en J.W. Wesselius, ‘The Early Enlightenment and Judaism: The “Civil Dispute” between Philippus van Limborch and Isaac Orobio de Castro (1687)’, Studia Rosenthaliana 21 (1987), 140-153. 17 Berichten 1824, 87-101. 18 Berichten 1820, 233-234. 19 Berichten 1836, 95-96. 20 Berichten 1820, 90. 21 Berichten 1824, 14, 115, 123-124, 177-178, 238.
22 Ik dank dit inzicht in het verband tussen publiek/persoonlijk, dood en gender aan suggesties van mijn collega Gerd Baumann.
23 T. Nipperdey, ‘Verein als soziale Struktur in Deutschland im späten 18. Jahrhundert. Eine Fallstudie zur Modernisierung’, in: T. Nipperdey, Gesellschaft, Kultur, Theorie. Gesammelte
Aufsätze zur neueren Geschichte, Göttingen 1976; U. Im Hof, Das gesellige Jahrhundert. Gesellschaft und Gesellschaften im Zeitalter der Aufklärung, München 1982; R. van Dülmen, Die Gesellschaft der Aufklärer. Zur bürgerlichen Emanzipation und aufklärerischen Kultur in Deutschland, Frankfurt am Main 1986; W.W. Mijnhardt, Tot Heil van 't Menschdom. Culturele genootschappen in Nederland 1750-1815, Amsterdam 1988; A.J. La Vopa, ‘Conceiving a
Public: Ideas and Society in Eighteenth-Century Europe’, Journal of Modern History 64 (1992), 79-116; D. Goodman, ‘Public Sphere and Private Life: Towards a Synthesis of Current Historiographical Approaches to the Old Regime’, History and Theory 31 (1992), 1-20. 24 Uitstekend gedaan door U. Gäbler, ‘Erweckung im europäischen und amerikanischen
Protestantismus’, Pietismus und Neuzeit 15 (1989), 24-39.
25 T. Asad, Genealogies of Religion: Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam, Baltimore 1993, 27-79.
26 C. Augustijn, ‘De opmars van de calvinistische beweging in de Nederlanden’, Theoretische
Geschiedenis 20 (1993), 424-438.
27 E. Conring, Kirche und Staat nach der Lehre der niederländischen Calvinisten in der ersten
Hälfte des 17. Jahrhunderts, Neukirchen-Vluyn 1965.
28 Zie hoofdstuk 3.
29 G. Voetius, Politica ecclesiastica, 4 delen, Amsterdam 1663-1676,IV, 332-334.
30 H.A. van Andel, De zendingsleer van Gisbertus Voetius, Kampen 1912; J.A.B. Jongeneel, ‘Voetius’ zendingstheologie, de eerste comprehensieve protestantse zendingstheologie’, in: C. Graafland e.a. (red.), De onbekende Voetius, Kampen 1989.
31 R. Bartlett, The Making of Europe: Conquest, Colonization and Cultural Change 950-1350, London 1993.
32 H.O. Evennett, The Spirit of the Counter-Reformation, Cambridge 1968.
33 A.D. Wright, The Counter-Reformation: Catholic Europe and the Non-Christian World, London 1982.
34 O. Chadwick, The Popes and European Revolution, Oxford 1981. 35 W.R. Ward, The Protestant Evangelical Awakening, Cambridge 1992.
36 W.R. Ward, ‘The Religion of the People and the Problem of Control’, in: G.J. Cuming and Derek Baker (eds.), Popular Belief and Practice, Cambridge 1972.
37 S.E. Mead, The Lively Experiment: The Shaping of Christianity in America, New York 1963.
Evangelicals United: Ecumenical Stirrings in Pre-Victorian Britain 1795-1830, London 1983.
39 J.O. Oliphant, ‘The American Missionary Spirit, 1828-1835’, Church History 7 (1938), 125-137. 40 E. Duffy, ‘Correspondence Fraternelle: TheSPCK, theSPGand the Churches of Switzerland in the War of the Spanish Succession’, in: D. Baker (ed.), Reform and Reformation in England
and the Continent, c. 1500-c. 1750, Oxford 1979; Idem, ‘The Society for Promoting Christian
Knowledge and Europe: The Background to the Founding of the Christentumsgesellschaft’,
Pietismus und Neuzeit 7 (1981), 28-42.
41 G.F.A. Best, ‘The Evangelicals and the Established Church in the Early Nineteenth Century’,
Journal of Theological Studies N.S. 10 (1959), 63-78.
42 E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, London 1968; D. Hempton,
Methodism and Politics in British Society 1740-1850, London 1984.
43 J.R. Bodo, The Protestant Clergy and Public Issues, 1812-1848, Princeton 1954; C.C. Cole,
The Social Ideas of the Northern Evangelists, New York 1954; C.I. Foster, An Errand of Mercy. The Evangelical United Front 1790-1837, Chapel Hill 1960; C.S. Griffin, The Ferment of Reform, 1830-1860, London 1969.
44 M.J. Quinlan, Victorian Prelude, New York 1941; E.M. Howse, Saints in Politics: The ‘Clapham
Sect’ and the Growth of Freedom, Toronto 1952; Foster, Errand of Mercy (n. 43); F.K. Brown, Fathers of the Victorians: The Age of Wilberforce, Cambridge 1961.
45 T.W. Laqueur, Religion and Respectability: Sunday Schools and Working Class Culture
1780-1850, New Haven 1976.
46 R.T. Handy, A Christian America. Protestant Hopes and Historical Realities, 2nd edition, New York 1984; L.W. Banner, ‘Religious Benevolence as Social Control: A Critique of an
Interpretation’, Journal of American History 60 (1973), 23-41. 47 Brown, Fathers of the Victorians (n. 44), 261.
48 E.A. Smith, ‘The Forming of a Modern American Denomination’, Church History 31 (1962), 74-99; S.C. Pearson, ‘From Church to Denomination: American Congregationalism in the Nineteenth Century’, Church History 38 (1969), 67-85; F.J. Hood, Reformed America: The
Middle and the Southern States, 1787-1837, Alabama 1980.
49 J. van den Berg, ‘Een opwekking te Nijkerk in 1821’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis N.S. 48 (1968), 293-312.
50 Vgl. hoofdstuk 1. 51 Vgl. hoofdstuk 3.
52 N. van Sas, ‘Opiniepers en politieke cultuur’, in: F. Grijzenhout en N.C.F. van Sas (eds.), Voor
Vaderland en Vrijheid. Revolutie in Nederland 1780-1787, Utrecht 1987; Idem, ‘Drukpers,
politisering en openbaarheid van bestuur in de patriottentijd. Enkele kanttekeningen’, in: Th.S.M. van der Zee e.a. (eds.), 1787. De Nederlandse Revolutie?, Amsterdam 1988.
53 W.R. Hutchison, Errand to the World: American Protestant Thought and Foreign Missions, Chicago 1981.
54 J. Comaroff and J. Comaroff, ‘Christianity and Colonialism in South Africa’, American
Ethnologist 13 (1986), 1-22.