Wat de man kan, wijst zijn reden an.
De man, eer dat hy koopt, om niet te zijn bedrogen, Hy knipt aen 't postuleyn: het mocht misschien niet dogen: En hoort zoo aen 't geluyd, of 't fijn is naer zijn keur, Of 't niet te lomp en is, of ergens heeft een scheur.
Klop oock aen 's mensches mond; ghy hoort haest uyt zijn spreken, Wat dat hy is, of kan, wat dat hem magh ont-breken.
Een kind noch ongespeent, na 's moeders borsten smeckt; Een voghel zinght altijds, naer dat hy is ghebeckt.
Men krackeelt noch huyden-daeghs, onder de geleerde, welck dat het rechte wezen, of de waere eygenschap zy, waer deur de menschen van de beesten onder-scheyden werden. Het ghemeyn gevoelen stelt de Reden; maer, mijns oordeels, zonder groote reden: ghelijck op een andere ghelegentheyd zal breeder mogen bewezen werden. Deze beeldeloose af-beeldinghe raeckt daer yet van aen:
't Is louter jeloersy, al wat de menschen rallen: De beesten zijn begaeft met reden, als wy allen. Eer dat de vos op 't ijs zal zetten oyt zijn voet, Hy leght zijn oor' heel by, en luystert naer de vloed. Is 't water stil en stom, hy sluyt daer uyt met reden, Dat 't ganghbaer is en sterck, en gaet het stout betreden. Een Gods-gheleerd verstand, door min of zin vervoert, Verneemt heel stil en tier, of God zijn hert oock roert.
Zoo daer menschen ter weereld konnen bevonden werden zonder Gods-dienst, ick zoude die alleenelick af-scheyden van de beesten, deur een verstandelicke en verstaendelicke spraecke. Het welcke oock de zommighe toe-staende, hebben dit bestaen te zegghen: Dat zoo het God ghelieft hadde, hier op aerden, op een groot tonneel, alle zoorten van ghedierten by een te verzamelen, op dat hy mochte de eene tegen de andere be-prouven, het zy in kracht des lichaems of des gheestes; het swackste en beklaeghelickste van allen, zoude de mensche wezen, als-men hem maer de spraecke wegh en name, die ons ghegeven is, om alles in een te vergaderen, dat magherlick en onvermenghelick, in de gheesten
van d'een en d'ander verspreyt light. De spraecke bevestight, in het midden van ons, een zoo rijcke en over-vloedige onder-handelinghe, of veel beter een zoo hooghen licht, bestaende uyt alle de schoonste in-vallen en in-beeldingen, die daer zijn, en geweest zijn, sedert dat de weereld geweest is, dat wy daer deur, als deur een Goddelick werck-tuygh, met den anderen verplicht, en by God ghenaerdert zijnde, de weereld te zamen houden, en de zelve met den hemel vereenighen. Deur de taele werden beweeght, verwarmt, ghespannen, en ont-spannen alle de krachten der ziele; deur de spraecke wert onze wille ghebonden en ontbonden; onze zinnen ghelijck betoovert en belezen: en, om beknooptelick te spreken, deur de spraecke kan een mensche donderen, blixemen, en, ghelijck als met een kanon, bresse schieten, leyden, trecken, ver-rucken, wien, en waer het hem gelieft.
Daerom hebben oock de Oude MERCVRIVM(dien zy voor den God der
wel-sprekentheyd hielden) zonder armen en beenen af-ghemaelt: te kennen gevende, gelijck FESTVSschrijft, dat de taele alle dinghen alleene kan te weghe brenghen.
RONSARD, hoe-wel andersins van ons verschillende, bevestight ten deele wat wy zegghen willen:
Ce qui faict differer l'homme d'avec la beste, Ce n'est pas l'estomach, ny le pied, ny la teste, La face, ny les yeux, c'est la seule raison, Et nostre esprit logé au haut de la maison Du cerveau son rempart, qui le futur regarde, Commande au corps la-bas, & de nous a la garde: Mais ce qui l'homme faict de l'homme differer, C'est la seule parole, & sçavoir proferer
Par art, ce que l'on pense, & sçavoir comme sage Mettre les passions de nostre ame en usage.
Dit zeght de Poeet:
Het gheen den mensche doet, met recht, van 't vee verschillen, En is noch hoofd, noch voed, noch buyck, noch borst, noch billen, Noch aen-zicht, oogh of neus; maer zeker 't is alleyn
De reden hoogh-gehuyst, in 't midden van ons breyn. Die dat alreed' is wegh, noch ziet; en 't gheen zal kommen, Oock menigh-mael voor-zeght, 't bedeckte weet t'ont-mommen: Die over ons steeds waeckt, en met een stil bedrijf
Ghebied, met opper-macht, de leden van ons lijf:
Maer dat d'een mensche maeckt van d'ander mensch verscheyden, En tot een hoogher trap van achtbaerheyd kan leyden,
Dat is alleen de spraeck; met konst en recht bescheyd, Te uytten deur den mond, dat in het herte leyt. Te weten met verstand, ghelijck de wijze pleghen, De tochten onzer ziel, naer dat het zy gheleghen, Te stellen in 't ghebruyck: en toonen met der daed, Dat ghy gheen beest, maer zelfs de mensch te boven gaet.
De spraecke dan is het taffereel en het vertoogh van des mensches ziele: waer in als in een spieghel naecktelick te zien is de ghestalte van de innerlicke mensche. SOCRATESgaf dat zeer wel te kennen. Want als een rijckaert zijnen zone by hem ghesonden hadde, op dat hy zijn aerd en verstand onder-zoucken zoude, en zijn meester zeyde: De vader, ô SOCRATES, heeft deze zijnen zone by u gesonden, op dat ghy hem bezien zoudet; spreeckt dan, zeyde SOCRATES, op dat ick u zien magh. En DIOGENESverwonderde zich, dat daer de menschen noch pot noch decksel en kochten, dan aen de klanck beproeft zijnde; dat zy in het koopen van een mensch, met het gesichte alleenelick te vreden waren. Want hy op een tijd neder-zittende, om voor een slave verkocht te
den, wiert hem bevolen, dat hy over-eynde staen zoude, op dat de kooper te beter mocht zien, wat hy koopen zoude. Maer DIOGENES(een slave naer den lichaeme, maer een vry-eyghen van gemoed) belacchende de dwaesheyd der menschen, vraeghde, wat daer aen ghelegen was, dewijle de visschen wel verkocht wierden, hoe dat zy oock laeghen. 'T is, ghelijck-men zeght, den ezel kent-men aen zijn ooren, den dwazen zal-men aen zijn woorden hooren. Want het vat en kan niet anders gheven, als dat het in heeft. Zulck een man, zulck een reden. Tot den Apostel Pieter wierdt ghezeght, dat hy een Galileer was. Op wat preuve doch? voorwaer, zeyden zy die daer teghenwoordigh waeren, ghy zijt oock mede van dien, want uw spraecke maeckt u openbaer. 'T en is daerom niet te ghelooven, dat de tonghe het herte belieghe; immers in de geduerighe treyn des levens. De Philosooph van Madauren verhaelt dat SOLON dertele Veersen geschreven; Dat PLATOminnelick ghezonghen heeft, Dat D. HADRIANVSdertel in zijn ghedichten gheweest is; ende hy zelve van de zelve feyle beticht zijnde, zeyde, dat hy van leven een Philosooph, van gedichten een minnaer was. Zoo werden oock (of God woudts) MARTIALISen PETRONIVS
verschoont:
Lasciva est nobis pagina, vita proba est. Lascivus versu, mente pudicus erat.
Twee Veersen op een slaende, in zulcke zin:
Al ist, dat ons gedicht Wat dertel wert bevonden; Ons hert met deughd verlicht, Js reyn, en on-gheschonden.
Laet dat die ghelooven, die on-ghevhuyt zijn. Gods
deel gaet ons anders voor. Zoo roept de hemelsche stemme: Ghy aderen ghebroedsel, hoe zout ghy konnen goed spreken, dewijle ghy quaed zijt? want uyt de
overvloedigheyd des herten spreeckt de mond. Een goed mensche brenght goed voort, uyt den goeden schat zijns herten; ende een boos mensche brenght boosheyd voort, uyt den boosen schat. Maer ick zegghe u lieden, dat de menschen in den daghe des oordeels rekenschap geven zullen van een yeghelick on-nut woord dat zy ghesproken zullen hebben. Want uyt uwe woorden zult ghy gerechtveerdight worden, ende uyt uwe woorden zult ghy verdoemt werden. De hitte van de lever is in het aenzicht geschildert, ende een brandighe koortse druckt haere teeckenen ontrent de lippen. Alzoo doet een herte dat door verghiftighe vuyligheyd ont-steken is: het slaet uyt aen de tonghe, ende besmet die ghene die daer ontrent zijn, met de zelven evel, zoo zy niet op haer hoede en zijn. De tonghe, zeght de Apostel Iacob, besmet het geheele lichaem, ont-stekende de gheschapen weereld, en is ont-steken van de helle. Een uyr-werck, zoo het van binnen ont-stelt is, het blijckt terstont van buyten, aen het mis-slaen van de klocke: maer zoo alle de veren en raders wel gespannen en gestelt zijn, zonder datter yet aen hapert, de klock-slagh zal, op zijn rechte maete, met de hooghte van de zonne, gepastelick over-een-kommen. Zoo zal-men, uyt de
gheschicktheyd of on-gheschicktheyd der woorden, zekerlick konnen af-nemen, of de ziele benevelt is met de vuyle duysternisse der hellen; of dat zy verlicht en gereghelt wert door het licht van de zonne der gherechtigheyd.
Elck een zy dan gewaerschouwt, dat kleyne lid, dat groote dinghen roemt (het beste en het quaedste van de weereld, naer het zegghen van die mis-maeckte Philosooph) wel op den toom te houden, op dat het niet uyt en springhe, en zijn meester uyt de zaele en werpe in de eeuwighe duysternisse: voornemelick de
jonghe luyden, die dat slibberigh blad zoo qualick konnen dwinghen; jae die zomtijds haer eere stellen in on-eerlicke dingen daer over te laeten glijden.
On-ghewasschen tongh en mond, Foey? hoe maeckt ghy 't dus zoo bont? Magh-er dan niet zijn ghezeyt, Tenzy dat het zy bespreyt, Met een vuyle woorden-korst, Braecksel van een wrotte borst? Magh-er dan niet zijn verhaelt, Als begrootet, en vertaelt Op een schandigh lid, of daed, Die op eenigh vuyl uyt-gaet? 'K zie de jonghmans, als zy zijn Vol van spijs, en heete wijn, Dat zy scherpen hert en zin, Om te brenghen yet-wes in, Waer uyt dat het blijcken mocht, Dat zy heelick zijn verkocht, Onder d'helsche slaverny Van de lemtigh hoerery: Daer in dat zy in-gheslickt, Werden als een hoen ghestickt.