De drie dimensies van het jachtlandschap

Uit dit onderzoek blijkt dat een substantieel deel van de landschapsontwikkeling op de Veluwe in direct of indirect verband staat met de jacht. Zelfs kan gezegd worden dat de Veluwe er heel anders uit had gezien heden ten dage als er geen jacht had plaats gevonden. Dit type landschap, waarin de jacht het landschap zo intensief beïnvloed heeft zodat het een geheel eigen karakter heeft gekregen, verdient daarom een eigen terminologie: die van het ‘jachtlandschap’ (Eng. hunting landscape). De Veluwe zal echter niet het enige jachtlandschap zijn. In tegendeel, waarschijnlijk zijn er veel meer jachtlandschappen in Nederland, maar ook in Europa die nog niet als zodanig erkend worden.479 Daarom is hier de term jachtlandschap geconcretiseerd zodat het kan bijdragen aan de definiëring van andere jachtlandschappen.

In de bestaande literatuur wordt weinig tot niet gesproken over jachtlandschappen. In Nederland is het een vooralsnog niet gebruikt begrip. Op Europees en Internationaal niveau wordt de term, weliswaar ook in beperkte mate, wel gebruikt. In Denemarken hebben al verschillende onderzoeken plaatsgevonden over jachtlandschappen.480 Wat in deze onderzoeken naar voren komt is dat er een historische dimensie zit aan het vormen van deze landschappen, waarbij historische eigendomsrechten en gebruik van gemeenschappelijk goed een belangrijke rol vervullen in het huidige gebruik van landbouwgronden. Het gebied North Zealand in Denemarken is zelfs genomineerd als parforce jachtlandschap.481 Ook in Duitsland is de term ‘Jagdlandschaft’ niet onbekend.482 ‘Hunting landscapes’ in Amerikaanse context wijzen vaak op ‘gendered landscapes’, waarin jachtlandschappen geassocieerd worden met het faciliteren van de creatie van mannelijke expressie.483

Zoals al eerder is vermeld in hoofdstuk één, wordt in dit onderzoek het landschap gezien als bestaande uit drie landschappelijke dimensies: fysiek, sociaal en mentaal.484 Een ‘jacht’-landschap zal voorkomen in alle drie dimensies, wil je van een echt jachtlandschap kunnen spreken. Het fysieke jachtlandschap bestaat uit verschillende tastbare elementen. Het sociale jachtlandschap bestaat uit verschillende regels, tradities en gebruiken. Tot slot bestaat het mentale landschap uit

De Veluwe als jachtlandschap

Figuur 84: Geïntergreerd theoretisch model voor jachtlandschappen.

120

Fysieke dimensie

De fysieke dimensie van een jachtlandschap gaat voor een groot deel om de tastbare eigenschappen, maar ook inrichtingsmogelijkheden van een gebied. Met de Veluwe als voorbeeld, dit jachtlandschap heeft verschillende fysieke kenmerken die stuk voor stuk bedoeld zijn voor de jacht. Dit begint bij de infrastructuur van een gebied. Wegennetwerken zijn aangelegd op de Veluwe om zo optimaal gebruik te maken van het landschap om te kunnen jagen. Daarnaast is het importeren van jachtwild een tastbaar kenmerk van een jachtlandschap. Naast de zorg voor beheer van het wild in de vorm van afrastering en voedselvoorziening, werden jachthuizen gebouwd met als functie de jagers te accommoderen. De mogelijkheid om verschillende vormen van jacht te kunnen uitoefenen in een gebied is ook een tastbare eis die gesteld werd aan het landschap. De fysieke dimensie van een jachtlandschap bestaat dan ook uit een intensief beheerd landschap waarin aan de eisen van een specifieke vorm van jacht wordt voldaan.

Sociale dimensie

De tweede dimensie waar een jachtlandschap uit bestaat is de sociale dimensie. Jacht is een activiteit die omgeven is door verschillende tradities en gebruiken. Regels wie er mee mogen doen, op welke manier en wie het voor het zeggen heeft geeft aan dat er sprake is van een zekere hiërarchisch-sociale structuur waaromheen zich alle jachtactiviteiten zich bewegen. Dit is niet alleen zichtbaar in de (vaak ongeschreven) jachtgebruiken. In juridisch opzicht is een jachtlandschap omgeven met geschreven regels. Deze regels houden zich voornamelijk bezig met wie er gerechtigd is om te jagen, wanneer er gejaagd mag worden en op welke dieren. Daarmee wordt ook zichtbaar dat jagers de noodzaak voelen om zich te organiseren. Waar dit in de 17e eeuw voornamelijk gebeurde door bij het Ridderschap te horen, namen deze organisatorische structuren grotere vormen aan in de 19e eeuw. Dit hing allemaal samen met de overheersende groep waar jagers toe behoorden: de elite. De aanwezigheid van adellijke families kan niet los worden gezien van een jachtlandschap omdat de jacht werd gezien als een elitair tijdverdrijf. Later werden deze elitaire families getransformeerd tot grootgrondbezitters.

Mentale dimensie

Tot slot bestaat een jachtlandschap uit een mentale dimensie. Dit is direct ook de meest ingewikkelde, omdat het een niet tastbare dimensie is. Deze mentale dimensie gaat over hoe mensen het jachtlandschap beleven en heeft een persoonlijke betekenis. Het is van nature een subjectieve werkelijkheid omdat het te maken heeft met de individuele waarden, gevoelens en betekenissen die mensen verbinden aan het jachtlandschap. Toch is hier een enigszins collectieve waarde aan te verbinden. Ten eerste hangt een jachtlandschap in deze subjectieve beleving samen met een esthetisch gunstig landschap. Het uitoefenen van de jacht wordt vaak gezien als een ‘tafereel’, waarbij jachtactiviteiten plaatvinden in een mooie omgeving. Ook de integratie van jacht gerelateerde elementen in de tuinarchitectuur is hier een voorbeeld van. Afhankelijk van de professie of stand van het individu, is een jachtlandschap een exclusief landschap, bedoeld voor de welgestelden van de samenleving. Daarmee is het direct een afgebakend landschap: sommigen horen er wel thuis, terwijl anderen zich er misplaatst voelen of onwelkom. Deze mensen worden vaak aangeduid als ‘stroper’, waar de negatieve bijklank voor zichzelf spreekt. In samenhang met een esthetisch jachtlandschap, wordt een jachtlandschap vaak aangeduid als een ‘natuurlijk’ landschap. De jacht vind plaats in de ‘wilde’ natuur, en afhankelijk van het in de periode heersende natuurbeeld vind hier de jacht plaats.

Om een poging te doen tot een eerste definiëring van de term jachtlandschap, met behulp van het hiervoor gevormd theoretisch kader kan het als volgt benoemd worden:

Een jachtlandschap is een ruimtelijke eenheid die in fysiek, sociaal en mentaal opzicht sterk beïnvloed is door (historische) jachtpraktijken waarbij beheer, afbakening, sociale relaties, historie en

multifunctionaliteit centrale thema’s zijn.

5.3 Toepassingsmogelijkheden

De implementatie van het Nederlandse landschapsbeleid is met de opheffing van de Dienst Landelijk Gebied (DLG) op nationaal niveau zo goed als beëindigd. De verantwoordelijkheid lijkt te verschuiven naar de lagere niveau’s waarbij de burger een steeds actievere rol wordt toebedeeld.485 Dit komt omdat het ministerie van Economische Zaken het nationale landschapsbeleid volledig heeft gedecentraliseerd richting provincies en gemeenten. Op Europees niveau is de Europese Landschapsconventie (ELC) door Nederland ondertekend, maar de implementatie ervan laat nog te wensen over.486 In de Nota Ruimte zijn 20 nationale landschappen aangewezen, waarvan de Veluwe er één is. De nationale landschappen zijn echter geen rijksbeleid meer. Op de Veluwe zijn gebieden versnipperd vertegenwoordigd in Nationale parken de Veluwezoom en het Nationale Park de Hoge Veluwe. Nationale terrein-beherende organisaties als Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten bezitten veel van het Veluwse landschap, evenals het Geldersch Landschap en Kasteelen, gemeenten, defensie en particuliere grondeigenaren/stichtingen. Willen we meer een eenheid in het landschap creëren moet dus duidelijk zijn dat landschapsbeleid op nationaal niveau noodzakelijk is.

1. Beheer/beheersend landschap

Om beter te begrijpen hoe jachtlandschappen toepasbaar zijn in Nederlands beleid, moeten we kijken naar het werkelijke beheer van de Veluwe. Dit komt omdat dit onderzoek heeft aangetoond dat beheer en jacht éénzelfde oorsprong hebben: men beheerde het wild om te kunnen jagen. Nu wordt het wild nog steeds beheerd. Het enige wat is veranderd is dat het wild wordt beheerd voor ‘natuurdoeleinden’, met andere woorden, recreanten moeten kunnen genieten van de natuur, met het idee dat het vrije natuur is. Hier zit echter wel verschil in tussen natuur beherende organisaties. het Nationale Park de Hoge Veluwe en ook Staatsbosbeheer houdt het wild in stand door selectief afschot op de Veluwe: zo blijft de soort behouden en wordt de populatie niet te groot. Dit is ook nodig omdat te grote populaties wild schade kunnen veroorzaken aan akkerlanden en de wegen onveilig maken. Natuurlijke predatoren zijn niet meer aanwezig in

De Veluwe als jachtlandschap

122

landschap is wel nog steeds ingericht voor de jacht: afrasteringen als hekken en wildroosters, maar ook drinkvoorzieningen, wildweides etc. zijn nog steeds overal in het Veluwse landschap te vinden. Ze bestaan niet alleen uit historische relicten: veel weides worden nieuw aangelegd en gaten worden gegraven voor drinkpoelen. Jachtlandschappen worden hiermee continu in stand gehouden, zonder dat ze bekend staan als jachtlandschappen. Ze verdienen een eigen benaming: hier mag erkenning voor komen, waardoor men ook draagvlak kan creëren. Ongeacht of het schieten van wild als jacht bestempeld wordt of als beheer en onderhevig blijft aan publieke discussie, kunnen jachtlandschappen verklaring geven voor de huidige vorm van beheer.

2. Afgebakend landschap

De versnippering in het landschap is ook in fysieke vorm zichtbaar: hekken, wegen en verdere ontsluitingen worden over het algemeen als negatief ervaren omdat het wild niet meer vrij kan rondtrekken.487 Dit is ook zeker een probleem als je bedenkt dat de populaties zich hebben moeten concentreren op de voedselarme Veluwe en niet meer op de uiterwaarden kunnen foerageren. Echter, als je de ontstaansgeschiedenis van deze hekken onderzoekt, is gebleken dat afbakening iets is wat al in de 17e eeuw aanwezig was. Deze afrasteringen waren er juist ter bescherming van het wild in tijden waarin het wild bijna was uitgestorven of anders verder getrokken zou zijn naar minder drukbevolkte gebieden. Door gebieden af te rasteren werd een omgeving gecreëerd waar het wild relatief rustig, met voedsel en onderdak kon leven. Ook werden hiermee de akkers van boeren beschermd tegen wildvraat. De afrasteringen horen dus ook bij het jachtlandschap. Dit is iets waar gebieden als het Nationale Park de Hoge Veluwe of andere omrasterde landgoederen houvast aan kunnen hebben, zeker als je kijkt naar de filosofie van actief beheer waar de Veluwe fungeert als een landschap met een wisselwerking tussen mens en natuur.

3. Sociaal landschap

De Veluwe, maar naar waarschijnlijkheid alle jachtlandschappen, zijn ontstaan in een elite-maatschappij. Mensen met grondeigendom hebben altijd de mogelijkheid gehad om gebieden naar hun hand om te zetten, zoals dit ook op de Veluwe is gebeurd. Hier ontstonden elite-culturen, waardoor nog steeds grote delen van de Veluwe gekenmerkt worden door hun hoeveelheid landgoederen, buitenplaatsen en bijzondere tuinen. Jacht was een veel uitgeoefende recreatieve bezigheid, en nog steeds vinden op deze landschappen veel mensen hun ontspanning. Wel is de jacht in de twintigste eeuw tot op zekere hoogte gedemocratiseerd, waardoor het nog steeds een vorm van tijdverdrijf is waarmee de mens actief met zijn omgeving bezig is. Daarmee is een jachtlandschap niet alleen van historisch sociaal belang; een jachtlandschap vervult heden ten dage nog steeds een sociale functie.

4. Historisch landschap

Jachtlandschappen zijn heel oud en bestaan feitelijk al vanaf de vroege Prehistorie. Ondanks dat dit onderzoek zich focust op de jacht vanaf het eind van de zeventiende eeuw, is duidelijk geworden dat de Veluwe ook in de Prehistorie en de Middeleeuwen al intensief zijn gebruikt als jachtgebied. Het landschap heeft continu ontwikkelingen doorgemaakt door de jacht, en doet dit nog steeds. De Veluwe wordt vaak gezien als het grootste aaneengesloten natuurgebied in Nederland, maar niet als een oud cultuurlandschap. Echter, uit dit onderzoek komt naar voren dat de Veluwe dit wel degelijk is, waarbij de jacht een grote rol heeft gespeeld. Hiermee wordt een brug geslagen tussen natuur en cultuur: de natuurgebieden op de Veluwe hebben hun oorsprong te danken aan een jachtcultuur. Het laat ook zien dat de verschillen helemaal niet zo groot zijn; ‘wilde’ dieren zijn eigenlijk helemaal niet zo wild als je bedenkt dat ze allemaal weer in Nederland zijn ingevoerd. Deze historische gelaagdheid van het landschap brengt cultuur en natuur samen waarin ze één geheel vormen. Dit draagt bij aan het argument om landschapsbeleid in te voeren waarin niet alleen natuurbeleid wordt vertegenwoordigd als in de Flora-en Faunawet: jachtlandschappen zijn weer een voorbeeld van hoe deze natuur niet kan bestaan zonder cultuur. 5. Multifunctioneel landschap

Jachtlandschappen zijn een duidelijk voorbeeld van hoe een landschap meerdere grenzen kan overschrijden: het wordt beheerd door veel verschillende instanties waar veel verschillende belangen mee gemoeid zijn. Juist omdat deze landschappen met veel actoren te maken hebben (agrariërs, jagers, recreanten, bosbouw etc) zijn er in andere Europese landen zoals Denemarken en Duitsland situaties van jachtlandschappen waar ook overheidsgelden mee gemoeid zijn. Er is namelijk, net als in Nederland, landbouwbeleid. Jacht en landbouw gaan samen. Agrariërs willen geen overschot aan wild op hun akkers omdat ze alles kaalvreten; als jagers de wildstand op peil houden blijft deze schade gering. Naast agrariërs maken tegelijkertijd recreanten gebruik van het jachtlandschap. Dit gaat samen tot een omslagpunt waarbij er teveel recreanten op een plek zijn

Figuur 85: Een jachtlandschap in Nederland is ook een gebied waar mens en dier samen leven

waarbij het wild geen mogelijkheid heeft om zich terug te trekken. Zijn de omstandigheden goed, dan kunnen ook recreatie en jacht samengaan. De multifunctionaliteit van het landschap maakt het ook heel geschikt voor alle hedendaagse vormen van extensief gebruik.

Een jachtlandschap zorgt in al deze kenmerken voor eenheid en samenhang in het landschap op alle landschappelijke dimensies (ruimtelijk, sociaal, mentaal). Deze eenheid is noodzakelijk om draagvlak te creeëren voor een landschap. Onderzoek heeft aangetoond dat natuurlijkheid, eenheid en historische kenmerken een landschap het meest aantrekkelijk maken.488 De historische kenmerken van een jachtlandschap zorgen voor eenheid, waardoor de cultuurhistorische waarde van het gebied wordt vergroot. Dit blijkt ook uit de statistieken als je ziet dat het Nationale Park De Hoge Veluwe per jaar ongeveer een half miljoen bezoekers trekt. Het belang van deze eenheid gaat echter verder. Een overkoepeld onderwerp als jachtlandschap kan de eenheid laten zien tussen van landschappen op nationaal en zelfs Europees niveau. Deze eenheid zal niet voor iedereen zichtbaar of beleefbaar zijn. Jagers zijn zich waarschijnlijk altijd al bewust geweest dat ze zich in een jachtlandschap begeven. Leken, recreanten of andere actoren die gebruik maken van de Veluwe zullen zich hier niet bewust van zijn. Omdat jacht ook soms een negatieve klank krijgt in de maatschappij, kunnen jachtlandschappen betwist worden. Echter, informatieverschaffing kan veel bijdragen aan begrip voor de jacht. De historisch-landschappelijke kenmerken die tijdens dit onderzoek naar voren zijn gekomen kunnen hierbij helpen.

De Veluwe als jachtlandschap

124