Het honoursprogramma aan de Universiteit Twente is gericht op wetenschap, in het bijzonder op het ontwikkelen van wetenschappelijke kwaliteiten. Excellente studenten worden in dit programma daarom op een vroeg tijdstip in hun curriculum geconfronteerd met wat wetenschap is, waar ze over gaat, hoe ze bedreven wordt, welk soort mensen het zijn die wetenschap bedrijven.
De academische opleidingen in de eerste drie jaren, in de bachelorfase, worden door de honoursstudenten vaak ervaren als consumptie: Reproduceren van wat de docent zegt, van wat in de boeken staat, met het niet expliciet uitgesproken idee dat dit ook nog waarheid is. Er wordt voor deze groep studenten te weinig gevraagd om een kritische houding. Er is voor hen te weinig intellectuele uitdaging. Ze lopen aan tegen kwesties die voor een wetenschappelijke ontwikkeling wezenlijk zijn: Klopt het wat we moeten leren? Is het juist wat we voorgeschoteld krijgen? Wat betekent het als een wetenschappelijke theorie wel of niet in de mainstream zit? Hoe kom je aan gegevens en hoe betrouwbaar zijn ze? Wat is goed wetenschappelijk redeneren? Is dat hetzelfde als een methodologie-handboek volgen?
In het honoursprogramma worden studenten met probleemstellingen geconfronteerd waar ze over wetenschap zelf moeten nadenken, over de rol van hun eigen
discipline, hoe bij iedere interessante probleemstelling disciplines in elkaar grijpen en verschillende soorten vragen en benaderingen opwerpen. De eerste, introducerende, module (die door mij wordt verzorgd en die door de studenten van de eerste generatie nog niet werd gevolgd) draait dan ook om een complex probleem met natuurwetenschappelijke, technische en maatschappijwetenschappelijke aspecten. Vanwege het spectaculaire en actuele karakter is gekozen voor de mogelijkheid, de gevolgen, en het voorkomen van een inslag van een grote meteoriet. Vragen als
146 147
daarvan hebben 9 de eindstreep gehaald; studenten vielen af door ziekte, doordat ander verplichtingen grotere prioriteiten kregen, of omdat het programma te veel inspanning vergde. Degenen die de eindstreep hebben gehaald mogen bijzonder trots zijn op hun prestatie.
Studenten bestuderen dan een vakgebied met een ander blik: ze maken het zich niet eigen om het op een tentamen te kunnen reproduceren, maar om de gaten op te zoeken, de open vragen te vinden, nieuwe toepassingvelden te vinden. De klemtoon ligt niet op wat men weet, maar op wat men (nog) niet weet. De studenten leren niet meer wat de docent zo nodig vindt, maar wat ze zelf nodig vinden om scherp te kunnen formulieren waar de problemen in het veld zitten. Terloops komen een aantal academische vaardigheden aan bod: literatuur vinden en verwerken, verslag leggen, een onderzoekvoorstel te formulieren, inclusief tijdsplanning en begroting. Docenten treden ondersteunend, maar niet sturend op. Zie voor deze module het verslag van de twee hoofdbegeleiders, prof. dr. Miko Elwenspoek en dr. Barend van der Meulen. De laatste module staat in het teken van de afsluiting. Inhoudelijk behelst deze module een reflectie op het individuele project in het licht van het gehele programma. Tevens wordt hier gewerkt aan de afsluiting van het programma, die resulteert in een gemeenschappelijke publicatie in de vorm van een boek en in een evenement waarmee het honoursprogramma in de (universitaire) openbaarheid treedt. Qua uitkomst is deze module, die begeleid wordt door prof. dr. Henk Procee, het meest zichtbaar, want het resultaat is het boek waarin u nu leest. Het minst zichtbaar is het werk op de achtergrond dat door het bureau
honoursprogramma wordt gedaan. Aanvankelijk speelde ook Frank de Mink daarin een inspirerend rol. Nu bestaat het bureau uit de de genoemde docenten en een aantal studentassistenten. Zonder de inzet van Pascal Hollman, Martijn Vulto en Emiel Kappert waren heel wat zaken niet goed verlopen. Ditzelfde geldt ook voor het ondersteunende werk van Susan Janse en Judith Kuipers.
Het programma vergt een inzet van een half jaar, dat bovenop het normale studieprogramma komt. Om toegelaten te worden tot het honoursprogamma moeten de studenten bij de beste 10% van hun opleiding horen. Bovendien moeten ze een sollicitatieprocedure doorlopen, waar gekeken wordt naar hun motivatie en de ruimte die in hun leven over is om dit zware programma te kunnen doorlopen. De bijeenkomsten vinden in de avonduren plaats om geen roosterproblemen te veroorzaken.Dit is het eindverslag van de eerste generatie honoursstudenten aan de Universiteit Twente. We zijn twee jaar geleden begonnen met 12 studenten,
148 149
en het terugdringen van de wereldwijde armoede. In de in 2000 overeengekomen
Millennium Development Goals zijn hierover vergaande afspraken gemaakt maar een deel
van die doelen lijkt onverminderd ver weg. De vraag of dit nu wel in de eerste plaats een zaak van wetenschappers is, en niet veeleer van de politiek, is wat mij betreft niet aan de orde. Juist het feit dat universiteiten de bron vormen van het hoogst opgeleide potentieel dat wij kennen impliceert ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid en daar kunnen we niet voor weglopen. Maar de problemen zijn zo groot dat ze onorthodoxe oplossingen vragen, en dat impliceert een holistische visie. Het is de ontwikkeling van die visie waaraan het honoursprogramma belangrijke bijdragen kan leveren.
Zoals gezegd, ik meen dat de Universiteit Twente juist vanwege haar excellente prestaties op verschillende wetenschapsgebieden, maar ook door haar combinatie van disciplines bij uitstek mogelijkheden heeft om dat streven vorm te geven. Maar het vereist wel een open oog voor mogelijkheden om onderzoek en onderwijs mede te willen laten leiden vanuit aspecten van maatschappelijke relevantie, waarbij het vanzelfsprekend is dat er geen concessies aan wetenschappelijke kwaliteit mogen worden gedaan. En dat hoeft ook niet. Ons onderzoek naar labs-on-a-chip is wereldvermaard maar belangrijker is dat het de mogelijkheid opent voor laagdrempelige toegang tot snelle diagnose van besmetting door bijvoorbeeld het HIV of het SARS-virus. De grootschalige toepassing van ICT in de gezondheidszorg is cruciaal voor de beheersing van de kosten in de gezondheidszorg in een vergrijzende samenleving. De winning van energie uit algen komt tegemoet aan het bezwaar dat de eerste generatie biomassa opleverde: een onacceptabele concurrentie met de voedselproductie (food or fuel). Het laatste probleem vormt meteen een voorbeeld van het type ethische dilemma’s waarmee de aanpak van dit type problemen gepaard kan gaan, net zoals ICT in de gezondheidszorg vragen rond veiligheid en privacy oproept, en daarmee weldoordachte bestuurlijke afwegingen en mogelijk nieuwe wetgeving vereist.
Meer dan ooit zullen hoogopgeleide mensen nodig zijn die in staat zijn die verschillende afwegingen te maken, mensen die geleerd hebben een probleem om en om te draaien, van velerlei kanten te bekijken, gebruikmakend van kennis die zij hebben of bereid zijn zich eigen te maken, dan wel door samen te werken in,