Die deliktereg

Die gemeneregbeginsel om veilige werksomstandighede te voorsien, spruit voort uit die onveilige toestande waaraan werkers vroeër jare blootgestel was (Grogan, 2009:2). Hierdie onveilige toestande het gelei tot die uitvaardiging van wetgewing om verhoudings in die werkplek te reguleer.

Een van die drie basiese pligte van enige werkgewer is volgens Grogan (2009:53) om redelike veilige en gesonde werkstoestande aan sy werknemers te voorsien. Die moontlike aanspreeklikheid van werkgewers wat versuim om ‟n veilige werksomgewing te voorsien, sal in die volgende paragrawe ondersoek word.

Hoofstuk 2 66 2.3.5.1 Aanspreeklikheid

Die deliktereg is gebaseer op gemeneregbeginsels en val in Suid-Afrika binne die veld van die privaatreg (Rossouw, 2004:49). In lande soos die VSA en Australië word na hierdie doktrine verwys as tort law (Schouwstra, 2009:52).

Deliktuele aanspreeklikheid word deur Neethling et al. (2010:4) gedefinieer as “the act of a person which in a wrongful and culpable way causes harm to another person”. ‟n Delik kan ook beskryf word as ‟n siviele onreg (delictum privatum) waarvoor skadevergoeding toegeken kan word, in teenstelling met ‟n kriminele onreg (delictum publicum crimen) waar ‟n boete of tronkstraf opgelê kan word (Schouwstra, 2009:52-53).

Die deliktereg maak dus voorsiening vir ‟n individu om vergoeding te eis van ‟n persoon wat skade aan hom veroorsaak het (Rossouw, 2004:49). Deliktuele aanspreeklikheid dui daarop dat daar ‟n vrywillige handeling deur ‟n persoon uitgevoer moet word (Schouwstra, 2009:53). Rossouw (2004:50) bevestig dit dat, wanneer nalatigheid ter sprake kom, die handeling wat die nadeel tot gevolg gehad het, ‟n vrywillige menslike handeling moet wees. Botha en Oosthuizen (2005:87-88) wys daarop dat die Suid-Afrikaanse reg twee belangrike konsepte as basis gebruik om regsaanspreeklikheid of nie-aanspreekilkheid te bepaal, te wete: aanspreeklikheid vir skade en voorkoming van skade.

“Die skade rus waar dit val” is die basiese vertrekpunt van die Suid-Afrikaanse regstelsel ten einde aanspreeklikheid vir skade te bepaal (Botha & Oosthuizen, 2005:87). Dit dui daarop dat die persoon wat skade ly, normaalweg self die gevolge daarvan moet dra. ‟n Persoon wat onregmatig en uit nalatigheid of met opset skade aan ‟n ander veroorsaak, moet egter regsaanspreeklikheid vir die skade aanvaar (Botha & Oosthuizen, 2005:87). So ‟n persoon kan volgens die outeurs aanspreeklik gehou word om skadevergoeding te betaal aan die persoon wat nadeel gely het as gevolg van sy nalatige of opsetlike optrede.

Ten einde deliktuele aanspreeklikheid daar te stel, moet die vyf fundamentele elemente bewys word, naamlik handeling, onregmatigheid van die handeling, skuld,

Hoofstuk 2 67 kousaliteit en nadeel (skade) (Rossouw, 2004:49; Botha, Smit & Oosthuizen, 2009:188; Oosthuizen & De Wet, 2004:68-69). Vir die doel van hierdie studie word handeling, onregmatigheid en skuld as van spesifieke belang beskou en kortliks bespreek.

Handeling

Om deliktueel aanspreeklik te wees, moet daar ʼn vrywillige menslike handeling uitgevoer word (Oosthuizen & De Wet, 2004:68). Dit beteken dat geen persoon verantwoordelik gehou kan word vir onvoorsiene “acts of God” (byvoorbeeld weerlig) nie, asook waar ‟n persoon ‟n handeling buite sy wil uitgevoer het (Rossouw, 2004: 50). Die aanspreeklikheidsvereiste gegrond op handeling moet dus ‟n skadeveroorsakende aksie insluit wat deur ‟n persoon gedoen is, maar dit kan ook iets wees wat ‟n persoon nagelaat het om te doen (‟n late).

Onregmatigheid

Neethling et al. (2010:35) beskou ‟n handeling as onregmatig as dit nadeel (skade) aan ‟n ander persoon veroorsaak of as dit die subjektiewe regte (regserkende regte) van ‟n ander persoon skend. Dit kan ook voortspruit uit die nie-nakoming van ‟n regsplig. Nie alle nadeel of skending van ‟n persoon se regte word volgens Botha en Oosthuizen (2005:89) noodwendig as onregmatig bestempel nie. In die uitoefening van dissipline sal die opvoeder sekere tugmaatreëls beoefen wat die leerder benadeel, maar nie noodwendig op onregmatige wyse nie (Botha & Oosthuizen, 2005:89). Die outeurs verdedig hierdie stelling deur te verwys na die outoriteitsposisie van die opvoeder om dissipline toe te pas en wat as grond vir regverdiging vir sy optrede kan dien.

Die versuim om behoorlike beheer oor byvoorbeeld gevaarlike voorwerpe of chemikalieë uit te oefen, ‟n late op grond waarvan ‟n leerder ‟n besering opdoen, sou volgens genoemde outeurs as ‟n onregmatige daad kwalifiseer, omdat die leerder as gevolg van die versuim nadeel ly. Die opvoeder se versuim van sy regsplig, naamlik die nadeel wat die leerder ly, kan daartoe lei dat hy deliktueel aanspreeklik gehou kan word (Botha & Oosthuizen, 2005:89). Oosthuizen en De Wet (2004:68) beklemtoon ook die opvoeder se regsplig om toe te sien na die welsyn van die

Hoofstuk 2 68 leerder wat voortspruit uit die gesagsposisie van die opvoeder, te wete sy in loco parentis-posisie. Die beskerming van die welsyn van opvoeders is volgens Rutherford (2009:22) egter net so belangrik soos dié van leerders. Artikel 12(1)(c) van die Grondwet beskerm werknemers se reg om vry te wees van alle vorme van geweld, so ook artikel 24(a) wat bepaal dat elkeen die reg het op ‟n veilige omgewing wat nie skadelik is vir hul gesondheid en welsyn nie.

Die fundamentele vraag ten opsigte van die beoefening van ‟n regsplig word volgens Botha en Oosthuizen (2005:90) ten beste beantwoord deur sekere vasgestelde riglyne in die onderwyskonteks, naamlik:

die regsplig om op te tree;

die daarstelling van ’n bron van potensiële gevaar; die beheer van ’n gevaarlike voorwerp; en

die spesiale verhouding tussen die betrokke partye.

Botha en Oosthuizen (2005:90) verwys na laasgenoemde riglyn as die sorgsaamheidsplig wat bestaan deur die spesiale verhouding tussen die partye, byvoorbeeld die spesiale verhouding wat daar tussen die werkgewer en die werknemer bestaan. Grogan (2009:53) en Rossouw (2004:18) ondersteun voorgenoemde stelling in hulle verwysing na die regsplig van werkgewers om veilige en gesonde werksomstandighede te voorsien, asook die nakoming van ander statutêre pligte soos uiteengesit in die dienskontrak. Die Departement Basiese Onderwys as orgaan van die Staat en die werkgewer van opvoeders het ‟n statutêre plig om toe te sien dat opvoeders in veilige omstandighede werk sodat hulle nie fisiese en psigologiese leed sal ervaar nie. Shaba et al. (2003:15) stel dit egter dat provinsiale onderwysdepartemente misluk in hul pogings om veiligheidsmaatreëls by skole te voorsien. Hierdie stelling rakende die wyse waarin die sekuriteit van opvoeders in skole bedreig word, word ondersteun deur Oosthuizen et al. (2004:4-5) Eliseev et al. (2008:1) en Keppler (2009:4).

Hoofstuk 2 69 Skuld

Volgens Neethling et al. (2010:133) hou skuld verband met die verwytbare optrede of gesindheid van ‟n persoon wat onregmatig handel. Soos die voorafgaande fundamentele elemente word skuld, volgens Botha en Oosthuizen (2005:92), in die Suid-Afrikaanse regstelsel as ‟n voorvereiste vir deliktuele aanspreeklikheid beskou. Volgens Botha en Oosthuizen (2005:92) en Oosthuizen en De Wet (2004:69) het skuld twee verskyningsvorme, naamlik opset (waar die oortreder doelbewus die persoon benadeel) of nalatigheid (die onvoldoende gedrag of optrede wat nadeel kan veroorsaak).

Die meerderheid deliktuele eise word in die skoolopset gebaseer op grond van nalatigheid en nie op grond van opset nie (Botha & Oosthuizen, 2005:92). Waar ‟n regsplig bestaan, is enige gedrag nalatig as dit benede die verwagte standaard van sorg is (Schouwstra, 2009:56). Of die verwagte standaard bereik is, word die redelike persoon-toets aangewend. In die onderwyskonteks sal die vraag om nalatigheid te bepaal dus wees of die betrokke opvoeder soos die redelike opvoeder gehandel het. Daar word dus bepaal of die redelike opvoeder die skade of besering aan ‟n leerder sou kon voorsien (die voorsienbaarheidselement) en of die redelike opvoeder sodanige voorsienbare skade sou kon voorkom (die voorkombaarheidselement).