Orsk – flaneren langs het verleden volgens Hans Schmidt
Waar de grote omwenteling haar sporen dwars door de ontwerpgeschiedenis van
Magnitogorsk trok, gebeurde dat op kleinere schaal ook in het ontwerp voor de nieuwe stad Orsk. Stam en Schmidt begonnen in 1933 aan het ontwerp, gesitueerd op acht kilometer van de bestaande stad, maar de toenadering van Schmidt dwong Stam een stap in dezelfde richting te zetten. Hans Schmidt vroeg zich af waar in het ontwerp van Stam voor Makeevka de boulevard was om de arbeiders langs te laten flaneren.310 Schmidt vroeg zich daarbij impliciet af hoe de arbeider zich kon laven aan de architectuur die de rijkdom van het proletariaat moest uitdrukken. In tegenstelling tot May en Stam begreep Schmidt dat het menswaardig bestaan in de sovjetarchitectuur in het tijdperk van Kaganovitsj geen
uitdrukking vond in het comfort of de zonlichttoetreding in de woning, maar in de geëtaleerde architectuurgeschiedenis van de buitengevels – of, zoals Schmidt het later noemde, in “aller Vielfalt ihres Lebens” van de bewoners die er langs flaneerden of demonstreerden.311 De Ernst-May-brigade had de straat lang als een verkeersader gezien, waar de bewoner weg moest blijven om te genieten van het groen rond het voetgangersgebied in het concept van Schwagenscheidt. Maar vanuit socialistisch-realistisch perspectief diende de straat niet alleen het verkeer, maar was het vooral een recreatief gebied waar de menselijkheid van het socialisme zich kon laten zien. Architectuur leende zich daar beter voor dan bomen.
Stam had zich die kritiek, breedgedragen door de nieuwe cultuur, blijkbaar aangetrokken.
Inmiddels was Lotte Beese aan de brigade toegevoegd. In de wijk die zij onder
verantwoordelijkheid van Stam en Schmidt ontwierp, stond de strokenbouw met de langsgevels parallel aan de straten, zeker langs de belangrijkste,
310
Borngräber 1977, 128; Huber 1993, 56; Kreis 1990, 30; Rümmele 1991, 111.
311
Schmidt 1967, 626.
Afb. 42: Een wijk van Orsk, zoals Lotte Beese die in 1933 onder leiding van Hans Schmidt en Mart Stam ontwierp.
94 waardoor de straat nadrukkelijker straatgevels zou krijgen. Ook in dit ontwerp werd een deel van de strokenbouw oost-westelijk georiënteerd. Stam leek geen uitgesproken favoriet te hebben onder zijn destijds gemaakte ontwerpvoorstellen voor Makeevka, maar Beese had een concept ontworpen dat voor de hele wijk toepasbaar werd geacht. Terwijl in andere ontwerpen de functie van deze oost-westelijk georiënteerde gebouwen onduidelijk is, is bekend dat het in het ontwerp voor Orsk om woningen gaat.312 Hierdoor was een
gelijkwaardige zonlichttoetreding voor alle bewoners niet mogelijk, maar dat geldt mogelijk ook al voor eerder gemaakte ontwerpen van de brigade. Langs de randen van het de wijk waren gemeenschappelijke voorzieningen als eethuizen, scholen en sportvelden voorzien.313 Het is niet bekend waar in de stad Beese de gezondheidszorg had voorzien. Los van dit stedenbouwkundig ontwerp had zij voor elke van deze functies in een diagram uitgedrukt hoeveel mensen er aanspraak op
zouden moeten maken, waaruit volgde hoeveel elke wijk of stad ervan nodig had.314 Voor het socialistisch realisme was dat beslist een controversiële
benadering, want zijn afkeer tegen het rationalisme omvatte ook het denken hierin. Als
vertegenwoordiger van zijn volk diende de architect ook irrationeel te zijn. Verdere aanpassingen van de rationalistische en
gedecentraliseerde stad Orsk waren onacceptabel voor Stam, terwijl de autoriteiten juist om een minder monotone, compactere stedenbouw met een
nadrukkelijker centrum vroegen.315 Stam stopte met het ontwerp,
312 Bijlhouwer 1993, 95. 313 Bijlhouwer 1993, 95. 314 Beese 1935, 252-254. 315
Zie Borngräber 1977, 129 voor de mening van Stam. Zie Boedantseva 2007, 98; Ingberman 1994, 140 voor de mening van de autoriteiten.
Afb. 43: Hans Schmidt ontwierp in 1935 de stad Rakitjanka. Ze lag tussen een dal aan de westzijde en een heuvelrug aan de oostzijde. De vaak gewenste gesloten bouwblokken ontbraken.
95 waarna het onder leiding van Schmidt werd voortgezet.
Doorslaggevend voor de plaats van de stad Orsk was niet de fabriek, zoals in het ontwerp voor Magnitogorsk, maar de hoogte van het gebied. Waarschijnlijk om tegen overstromingen van de Oeralrivier beschermd te zijn, mocht de stad niet te laag gebouwd worden. Ze moest bovendien aan de voet van de heuvelrug gesitueerd worden om haar gunstige beschutting daarvan tegen de steppenwind te benutten.316 Schmidt maakte in 1935 opnieuw gebruik van deze door geografie ingegeven benadering in zijn ontwerp voor de kleine stad Rakitjanka. Hij ontwierp eengezinswoningen tegen de heuvelrug en publieke gebouwen aan de rand van een vallei, waarmee de locatie precies tot aan haar grenzen werd opgevuld.317 Schmidt hanteerde hier een soortgelijke benadering als May in Lenino deed, namelijk het ideologisch onderstrepen van publieke voorzieningen met een
spectaculair uitzicht. Waar May dat verder benadrukte door deze voorzieningen aan het uiteinde van de stedenbouwkundige as te plaatsen, deed Schmidt dat door ze nabij het geografische centrum van de stad te plaatsen.
Opvallend was dat er in het ontwerp van Schmidt voor Rakitjanka geen sprake was van gesloten bouwblokken. Dat pleit voor de sovjetautoriteiten – in elk geval voor deze; het is goed mogelijk dat andere het ontwerp anders beoordeeld zouden hebben –, want blijkbaar waren die bereid om van bouwblokken af te zien als de stad op een andere manier tegen de wind beschermd was. Ook dit was een voorbeeld van tegenspraak in de sovjetstedenbouw, in dit geval ten opzichte van het alom gepropageerde gesloten bouwblok. Schmidt
benaderde het landschap waarin de stad lag fundamenteel anders dan de Ernst-May-brigade. Voor Schmidt was het landschap naar eigen zeggen nog belangrijker dan de stad zelf.318 Voor May grensde het landschap slechts aan de stad zonder dat hij ze echt met elkaar integreerde. In het slechtste geval – zoals in Magnitogorsk in de meeste ontwerpfasen – bleek het landschap zelfs een obstakel doordat de locatie aan alle zijden anders
afgebakend was. Er waren uitzonderingen, zoals in het noordoostelijk deel in het ontwerp dat May en Schwagenscheidt voor Magnitogorsk maakten en het centrum op de heuvel in het ontwerp voor dezelfde stad nadat Forbát was aangetrokken.
De Bauhaus-brigade van Hannes Meyer, ongeveer gelijktijdig met Ernst May uitgenodigd, was inmiddels ook zover geslonken dat de teams tot een collectief werden samengevoegd. Onder leiding van Schmidt werkten zij verder aan het ontwerp voor Orsk. Het was opvallend dat Stam niet eens meer werd opgenomen in de ontwerpgeschiedenis
316
Schmidt 1993, 74.
317
Boedantseva 2007, 102-103; Junghanns 1993, 59; Suter 1993b, 216.
318
96 van de stad zoals
Konrad Püschel, Duits brigadelid onder Schmidt, die later beschreef.319 Het resultaat zou een compactere stad met gesloten bouwblokken laten zien. Tussen de gebouwen kwamen tuinen te liggen.320 Dat was erg bijzonder omdat autoriteiten daar in eerdere, andere ontwerpen nog het ideologisch bezwaarlijke individueel tuinieren hadden gezien.321 Er waren een hoofdcentrum en twee secundaire centra in het ontwerp voor Orsk, aan elkaar verbonden door een hoofdstraat en in het zuiden aansluitend op het cultuur- en sportpark.322
Voor het socialistisch realisme gold de Griekse bouwkunst als een bron van
historische voorbeelden die geïnterpreteerd konden worden. Twee daarvan waren het balkon en de loggia, in Orsk functioneel toegepast vanwege de hoge temperaturen en ideologisch gewenst omdat het gevelreliëf ervoor zorgde dat hier een levendig – en dus menselijk – spel van licht en schaduw ontstond.323 Toepassing van de balkons en loggia’s zorgde ervoor dat
319
Het is relevant te vermelden dat het Püschel niet alleen om het ontwerpproces onder Schmidt ging. De bestaande stad beschreef hij namelijk wel, zonder dat die van buitengewoon belang was voor de stadsuitbreiding die acht kilometer verder plaatsvond. Zie Püschel 1979, 563-571 voor de ontwerpgeschiedenis onder Schmidt en pp. 561-563 voor de geschiedenis die daaraan voorafging.
320
Püschel 1979, 564-565.
321
Schwagenscheidt 1971, 99.
322
Boedantseva 2007, 98-100; Suter 1993a, 60-61; Suter 1993b, 208-209.
323 Püschel 1979, 565 voor de functionele benadering. Volgens Vladimir Paperny werden loggia’s, terrassen, balkonnen en kroonlijsten het meest geschikt bevonden voor dit lichtspel. Volgens hem negeerden de architecten de architectonische organisatie van bouwdelen ten behoeve van de hemelse betekenis ervan. Zie Paperny 2002,
Afb. 44: Onder leiding van Hans Schmidt werd vanaf 1933 de stad Orsk ontworpen met een meer klassieke stedenbouw. De oost-west
georiënteerde stadscentra werden verbonden door boulevards die voor het proletariaat geschikt werden geacht om langs te flaneren.
97
Afb. 45: In het ontwerp uit 1934 voor woongebouwen in Orsk, onder leiding van Schmidt, waren aan de tuinzijde balkons te zien. Loggia’s bevonden zich aan de andere zijde.
Schmidt tweeledig kon anticiperen op de wens van de sovjetautoriteiten om de “menschliche maßstab” aan te houden, zoals Schmidt was gevraagd.324
De autoriteiten doelden duidelijk op de rol van menselijkheid in het socialistisch realisme, terwijl een voormalig modernistisch architect als Schmidt het prettig gevonden zal hebben dat het klimaat hier een
functionalistische benadering legitimeerde. De balkons en loggia’s waren in dit geval de equivalenten van de boogvorm die in veel andere ontwerpen voorkwam: architecten konden in ontwerpen zien wat ze wilden zien, want perspectieven op architectuur konden sterk verschillen zonder elkaar uit te sluiten.
Magnitogorsk – standvastigheid in een provocerend ontwerp
Gezien de eerdergenoemde reacties kenden Ernst May en ten minste enkele brigadeleden de rede van Kaganovitsj, maar toch lijken zij de invloed ervan onderschat te hebben.325 Toen de kritiek op het ontwerp voor Magnitogorsk weer aanzwelde, bestaande uit ingrediënten die op verschillende momenten al ingebracht waren, nam Forbát in juli 1932 de rol van
uitvoerende architect van Stam in het ontwerpproces over. Forbát werd van zijn andere taken ontlast, Stam ging aan de slag voor het ontwerp van Makeevka en de Raad voor Arbeid en Verdediging besloot het beraamde inwoneraantal voor Magnitogorsk te verhogen tot 200.000 – er werd schoon schip gemaakt en met het vorige ontwerp zou geen rekening meer gehouden worden.326
Om de extra inwoners te huisvesten zonder de dichtheid te verhogen, zou in het noorden – tussen de mijn en de fabriek – een satellietstad voor 50.000 inwoners gesticht
219-220. Wat Paperny echter niet duidelijk maakt, is hoe die organisatie genegeerd kan worden, omdat ook deze betekenis architectonische middelen ter uitdrukking nodig heeft.
324
De auteur heeft voor het citaat geen specifieke bronvermelding vermeld. Zie Tafuri 1984, 136.
325
Uwe Altrock concludeert dat op basis van brieven die vooral brigadelid Walter Schulz schreef. Daarin werd bijvoorbeeld de naam van Lazar Kaganovitsj geen enkele keer genoemd. Zie Altrock 2003, 206-207. Ook is het mogelijk dat ze de rede pas laat lazen door een eventueel vertraagde Duitse publicatie (zie voetnoot 292).
326
98 worden, zodat die arbeiders
bovendien dichter bij hun werk zouden wonen. Deze gedachte lijkt May rechtstreeks van zijn ontwerp voor de woonstad Lenino in Groot-Moskou overgenomen te hebben, waar het type ook werd ingezet bij niet te verplaatsen industrie. De plaats van de mogelijke satellietstad moet, naast de eerder genoemde voor- en nadelen van beide oevers, May nog meer overtuigd hebben van de linker, oostelijke oever – en dus ook waarom May de andere oever zelfs niet voor een deel van de bevolking wilde overwegen. De Ernst-May-brigade had in de satellietstad individuele huizen met tuintjes aan weerszijden van de hoofdstraat, die naar een grote tuin zou leiden, voorzien.327 Nergens anders in de Sovjet-Unie zou de brigade zo nadrukkelijk de rode tuinstad als basis voor een
ontwerpvoorstel nemen. Met de satellietstad was ook de tuinstad geherintroduceerd in de sovjetstedenbouwgeschiedenis, uitgerekend in een periode dat deze concepten
controversieel waren verklaard door Semjonov en Kaganovitsj.
Oostelijk van de centrale stad zou een gebied met lichte industrie ontstaan. Aan de noord- en oeverzijde van de centrale stad op de heuvel werd het overkoepelende centrum gesitueerd met functies voor cultuur, bestuur en hoger onderwijs.328 Deze functies zouden het hoogste punt van de stad vormen, wat overgenomen kon zijn uit het werk van Das neue Frankfurt in Duitsland.329 De stad Magnitogorsk zou in vijf districten opgedeeld worden,
327 Boedantseva 2007, 93. 328 Altrock 2003, 195. 329
May 2003b, 385-386. Dit concept kwam al eerder voor in het oeuvre van May, bijvoorbeeld in de wijken Bornheimer Hang en Römerstadt in Frankfurt. Zie Mohr en Müller 1984, 221; Risse 1984, 275. Mogelijk had May dit concept aan Bruno Taut ontleend. Hij noemt Taut niet in deze context, maar omdat Taut in Die Stadtkrone toch
Afb. 46: Met de komst van Fred Forbát herzag de Ernst-May-brigade het hele ontwerp voor Magnitogorsk. In 1932 werd oostelijk de stad uitgebreid en noordelijk werd een satellietstad ontworpen.
99 waarvan de satellietstad er een was. Alle districten zouden een wijkcentrum krijgen rond een cultuurplein. Daaraan lagen gemeenschappelijke voorzieningen als het cultuurhuis, de club en de gemeenschappelijke wasserij.330
Afgezien van de noordelijke satellietstad zou in de wijken strokenbouw toegepast worden. De Ernst-May-brigade meende nog steeds dat dit de beste verdeling van licht, lucht en groen opleverde voor de bewoners. De herhaalde kritiek op de monotonie werd
gepareerd door verschillen in hoogte en lengte in de strokenbouw aan te brengen, maar “um das architektonischen bild des quartals zu beleben, wurden ein teil der bauten in
ost-westlicher richtung orientiert”.331 Dat door de steppenwind deze keuze functionalistisch onderbouwd kon worden, zal eveneens geholpen hebben. Daarmee leek het ontwerp terug te grijpen op Hellerhof, waar directe zichtlijnen richting de straat ook niet mogelijk waren, maar de sovjetarchitectuurcritici wilden nog een stap verder terug in het rationalisatieproces. Zij hadden graag binnenhoven gezien om gemeenschapszin te bewerkstelligen, maar May meende dat die vanzelf kwam door het netwerk van collectieve voorzieningen in de stad.332 Nu het afdwingen van vergaande collectiviteit in het communehuis in diskrediet was geraakt, hadden de sovjetarchitecten nog explicieter gezocht naar stedenbouwkundige vormen die die gemeenschapszin konden vormen. Mostakov klaagde zelfs dat de strokenbouw de bewoners hun intimiteit ontnomen had, wat nogmaals duidelijk maakte hoe sterk de cultuur veranderd was.333 May ging niet ver mee in het typologisch onderzoek waar sovjetcritici om vroegen, want in een gesloten bouwblok kon nooit iedereen evenveel zonlicht krijgen. In bepaalde ontwerpen, zoals dat ook gold voor Groot-Moskou, leek vooral May langer dan andere brigadeleden aan dat uitgangspunt vast te willen houden. Architectuurhistoricus Stephen Kotkin vraagt zich terecht af of dat wel een goede overweging was in een klimaat met een lange winter als die van Siberië.334
Toen May in 1933 terugkeek op het ontwerpproces verdedigde hij zijn rationalistische stedenbouw nog steeds, maar hij werd daarmee een gemakkelijke prooi voor critici. Hij
een vorm van stedelijkheid beschrijft is deze visie beslist acceptabeler voor May dan wat Taut een jaar later in Die
Auflösung der Städte schrijft. In het eerste werk beschrijft Taut nostalgisch de noodzaak van torens in het
stadsgezicht, zoals die volgens hem in een ongedefinieerd verleden voorkwamen. Bij gebrek aan religieuze functies moest die rol vervuld worden door culturele of overheidsfuncties. Zie Taut 1919, 50-70. May beperkt zich tot dat stadsgezicht en gaat niet mee in de utopische stadsplattegrond die Taut voorstelt.
330
Altrock 2003, 195; Malenki 1932, 65-66. De club was een typologie die constructivistische architecten ontwikkeld hadden. De socialistische arbeider werd er geacht zijn rust te nemen in de recreatieve functies.
331
May, geciteerd in: Altrock 2003, 196. De tekst is zonder hoofdletters geschreven.
332
Kotkin 1997, 119.
333
Paperny 2002, 114. De grote omwenteling is goed te zien door de stelling van Mostakov te vergelijken met de benadering van het “mechanized collectivism” van Aleksej Gastev (zie voetnoot 46).
334
100 stelde dat de socialistische stad fundamenteel moest verschillen van de kapitalistische – een uitgangspunt dat beslist met instemming ontvangen was. Het middel strokenbouw dat hij daarvoor voorstelde, achtte hij toen nog geschikter voor de Sovjet-Unie dan voor het
Westen. Anders dan Schwagenscheidt ging het hem niet om de potentieel landschappelijke kwaliteit van moderne stedenbouw, maar om haar gelijkmakende kracht. In de kapitalistische stad bepaalde de klasse waartoe mensen behoorden en dus ook in welk stadsdeel zij
woonden, maar in de socialistische stad was in principe iedereen gelijk. May concludeerde: “Die radikalste Verwirklichung dieser Grundformen ermöglicht nur der Zeilenbau, (…).”335
Net als in Frankfurt koesterde hij een heilig geloof in het verband tussen de rationalistische stedenbouw en de homogene maatschappij. De stedenbouw als aangever van die
maatschappij bleek in Duitsland onrealistisch. May hanteerde de oorzaak-gevolgrelatie nu andersom doordat die maatschappij een gegeven was. Rationalistische stedenbouw was voor hem simpelweg onontkoombaar.
May wilde op enkele plaatsen concessies doen door in het nieuwe ontwerp voor Magnitogorsk een bouwdeel haaks op het hoofdvolume van de strokenbouw te zetten.336 Deze keuze was functionalistisch te verantwoorden, maar voor het afzien van de
functionalistische architectuur was een dergelijke onderbouwing uiteraard onmogelijk. Daarom vermeed hij “den sozialistischen wohnungsbau mit den bauformen des klassischen altertums, der renaissance oder einer späteren stilepoche zu verkleiden. nur ein einziger baucharakter ist dem sozialist(ischen) staate angemessen: das funktionelle bauen.”337 Vopra had zich bij het als kapitalistisch beschouwen van moderne architectuur vooral laten leiden door stilistische kenmerken – en niet door de klasse van de bewoners –, maar May
beschouwde de maatschappelijke relevantie van de architectuur afzonderlijk van haar esthetica, net zoals de constructivisten hadden gedaan.
Het instituut waaronder Standartgorprojekt viel, het Volkscommissariaat voor
Economie, besloot in november 1932 de architect D.E. Sjibaev om een oordeel te vragen. Hij zag dat het ontwerp was aangepast, maar meende toch dat er geen wetenschappelijke basis aan het ontwerp ten grondslag lag, waarover later meer. Het opvallendste verwijt aan de Ernst-May-brigade was dat de tijdelijke stad – voor de bouwvakkers tussen de centrale stad en de satellietstad gebouwd – zelf geen echt centrum had.338 Zonder het expliciet te zeggen – of misschien zelfs te beseffen – vroeg hij May een soortgelijke evolutieve ontwikkeling te faciliteren als May en Ginzboerg eerder op de schaal van het gebouw hadden gedaan. Net zoals de conventionele huizen zo ontworpen werden dat ze een volgende stap in het
335 May 2003b, 386. 336 May 2003b, 386. 337
May, geciteerd in: Altrock 2003, 197. De tekst is zonder hoofdletters geschreven.
338
101 collectivisatieproces mogelijk konden maken, werd dat nu ook van de stad als geheel
verwacht. Het was dan ook niet verwonderlijk dat de Ernst-May-brigade had voorgesteld om de helft van de tijdelijke huisvesting aan te passen tot permanent bewoonbare.339 Terwijl er al 200.000 mensen woonden, stond er van de permanente stad nog nauwelijks wat. Het plan van de brigade werd echter afgewezen omdat dit gebied zich in een ongunstige windstroom ten opzichte van de staalfabrieken bevond.340
Het was niet heel efficiënt – een constatering die het westers perspectief van de auteur verraad –, maar er werden verschillende Magnitogorsken gebouwd, waarvan alleen de nieuwste behouden mocht blijven. May klaagde later bovendien over het grote aantal organisaties dat in het gebied zowel tijdelijke als permanente gebouwen mocht uitvoeren. Alleen al de tijdelijke stad werd twee keer over elkaar heen gebouwd, wat het beeld opriep van een cyclus die constant opnieuw begon.341 In navolging van het ontwerp van Tsjernysjov werd in 1932, snel na het aantrekken van Forbát, het ontwerp van May voor Magnitogorsk ondanks alles uitgevoerd. Zonder de satellietstad te bouwen beseften deze zowaar rationeel denkende sovjetautoriteiten dat de tijdelijke stad al bestond op de linker oever, waar de autoriteiten net als May aanleiding in zagen om haar permanent te maken. Dezelfde autoriteiten gaven tegelijkertijd opdracht om nogmaals de rechter oever te onderzoeken.342