Lamrabets werk is erg divers. De romans en verhalen zijn niet volgens een vast stramien opgebouwd en ook de manier van vertellen verschilt; De man die niet begraven wilde worden is in de ik-vorm geschreven en heeft maar één focalisator, Een kind van God is een verhalenbundel en heeft daardoor veel verschillende focalisatoren die verschillende perspectieven bieden en ook in Vrouwland komen meerdere focalisatoren uit verschillende situaties aan bod. Uit de analyse van deze werken spreekt dat de wisselwerking tussen de Marokkaanse en de Belgische cultuur een groot thema is in haar romans. Lamrabet geeft de verhoudingen tussen deze culturen op veel verschillende manieren weer: vanuit Marokkanen in Marokko, vanuit Marokkanen in België, vanuit vooruitstrevende Belgen, vanuit racistische Belgen, enzovoort. Verreweg de meeste van de personages van waaruit wordt gefocaliseerd zijn Marokkaans, maar in Een kind van God komen ook Belgen aan het woord. Ook de genderproblematiek speelt op heel verschillende manieren een rol. Lamrabet benadrukt daarbij hoe verschillend het vrouw-zijn in beide culturen is en de visie van een personage op de juiste man/vrouw-verhouding wordt gevormd door zijn of haar cultuur. Het is opvallend dat in één van Lamrabets werken integratie slechts een bijrol speelt en dat dit in grote tegenstelling is met de andere vier geanalyseerde werken. Als er wordt gekeken naar haar gehele oeuvre, staat Lamrabet zelf boven de problematiek van integratie en beschrijft ze deze vanuit meerdere perspectieven zonder haar eigen mening hierover te geven. Wat uit alle verhalen blijkt is dat de integratie van Marokkanen in België (nog) niet gelukt is en dat er hinder wordt ondervonden aan het samenleven van deze culturen door zowel de Belgen als de Marokkanen. Dit is een soortgelijke conclusie die in het vorige hoofdstuk uit de werken van Cigdem is getrokken
Als vrouwelijke schrijfster levert ze zeker een unieke bijdrage aan de migrantenliteratuur. We vinden in haar romans vaak kenmerken terug die genoemd zijn als typisch voor vrouwelijke moslimschrijvers, al is dit minder vaak dan bij de werken van Cigem. Zo schrijft zij vaak over eten, kleding en uiterlijk en zijn dat vaak de elementen die zij bij ‘othering’ gebruikt om het verschil tussen de culturen te benadrukken. En net als veel vrouwelijke schrijfsters gebruikt zij vooral de alledaagse dingen, zoals koken en het gezinsleven, om de kenmerken van een cultuur aan te duiden. Toch speelt gender niet in alle drie haar werken een grote rol. Vrouwland is het enige werk waarin de positie van de vrouw een belangrijk thema is en waarin echt veel kenmerken terugkomen van moslimschrijfsters. Uit dit werk spreekt met name dat hoe men over gender denkt vastgeroest zit in de cultuur en daar een heel groot deel van is. In de andere twee werken speelt gender een bijrol en in deze werken zijn juist de kenmerken van moslimschrijfsters minder prominent aanwezig. Hierin schuilt een belangrijk contrast met de werken van Cigdem, waarin gender in alle werken een belangrijk thema is en veel typische kenmerken van vrouwelijke migrantenschrijvers zijn terug te vinden.
Lamrabets oeuvre richt zich in tegenstelling tot dat van Cigdem minder op één bepaalde set van thematieken en problematieken zoals immigratie en gender. Zij gebruikt deze problemen meer als achtergrond voor de exploratie van universele thema’s. Samen met het op formeel vlak gevarieerdere opzet van de romans blijkt hier duidelijk Lamrabets meer literaire ambitie. Lamrabet wil niet zozeer een vrouwelijke moslimschrijfster zijn, maar onverminderd als schrijver erkend worden. Ook het minder autobiografische opzet sluit hierbij aan. Tegelijk kan je je ook de vraag
63 stellen of hier niet sprake is van een diachrone ontwikkeling in haar oeuvre, waarbij de eerder genoemde thema’s aanvaknelijk duidelijker aanwezig zijn, maar naarmate zij haar naam heeft gevestigd meer op de achtergrond verdwijnen.
64
Conclusie
In het werk van zowel Cigdem en Lamrabet speelt de spanning tussen twee culturen een belangrijke rol en blijkt, bij nader onderzoek, dat de factor gender daarbij van doorslaggevend belang is. Om antwoord te geven op de onderzoeksvraag (‘Op welke wijze geven Hülya Cigdem en Rachida Lamrabet de verhoudingen tussen twee culturen weer in hun werk en welke rol speelt gender hierbij?’), is er een antwoord op de laatste deelvraag nodig. Deze behandelt de overeenkomsten en verschillen tussen Cigdem en Lamrabet in de manier waarop ze de verhoudingen tussen ‘de allochtone cultuur’ en ‘de Nederlandse/Vlaamse cultuur’ weergeven en de rol die gender hierin speelt. De verschillen en overeenkomsten tussen de schrijfsters zijn al eerder kort aangestipt, maar er zal nu dieper op worden ingegaan voordat de hoofdvraag van dit onderzoek wordt beantwoord.
Dat de schrijfsters allochtone vrouwen zijn die in het Nederlands schrijven is de overeenkomst waar dit onderzoek op is gebaseerd. Daarnaast speelt, zoals in alle multiculturele literatuur, het leven tussen twee culturen een grote rol in hun werk. In elk geanalyseerd werk is te zien hoe het leven tussen deze twee culturen identiteitsproblemen bij de hoofdpersoon veroorzaakt. Met hun werk laten de schrijfsters zien dat de verhoudingen tussen de twee culturen niet vastliggen met de Turkse en Marokkaanse cultuur aan de ene kant en de Nederlandse en Belgische cultuur aan de andere kant. Het onderscheid tussen deze culturen is niet zwart-wit, maar ligt complexer en ertussen ligt een groot grijs gebied. In alle vijf de geanalyseerde werken worden de verhoudingen tussen de culturen op polyfone wijze weergegeven, ondanks dat er soms maar één focalisator is. In de werken van beide schrijfsters is te zien dat gender een grote rol speelt in hoe de verhoudingen tussen de culturen worden weergegeven. Vaak staat de traditionele Turkse of Marokkaanse visie op gender lijnrecht tegenover de modernere Belgische of Nederlandse visie. Bij beide schrijfsters is gebleken dat hun vrouwelijke perspectief wel degelijk iets bijdraagt aan de manier waarop de twee culturen worden neergezet in hun werk. Beide schrijfsters tonen in hun werk aan dat de manier waarop hun personages kijken naar de verhouding tussen de culturen en naar gender afhankelijk is van vele factoren. De visies van de personages zijn gevormd door de cultuur waarmee, het land waarin en de tijd waarin ze zijn opgegroeid, de mensen met wie ze omgaan en vele andere factoren. In alle geanalyseerde werken komt naar voren dat de mening van een personage niet een op zichzelf staand iets is, maar dat er vele dingen meespelen in het vormen van deze mening. Er zijn veel vlakken waarop het werk van Cigdem en Lamrabet overeenkomsten vertonen. Dit zijn echter overeenkomsten die in veel multiculturele literatuur zijn terug te vinden en met name in multiculturele literatuur geschreven door vrouwen.
Er zijn echter ook verschillen te vinden tussen het werk van Cigdem en dat van Lamrabet. Het duidelijkste verschil is de afkomst en de woonplaats van de twee schrijfsters. Cigdem komt uit Turkije en woont in Nederland, Tilburg en Lamrabet is van Marokkaanse afkomst en woont in België, Antwerpen. Dit verschil is in hun werk terug te zien: het werk van Cigdem gaat over Turken die wonen in Nederland en het werk van Lamrabet gaat grotendeels over Marokkanen die wonen in België. Daarnaast is, zoals al eerder gezegd, het werk van Lamrabet iets ‘literairder’ van aard dan dat van Cigdem. Cigdem schrijft in eenvoudige en begrijpelijke taal en het verhaal staat overduidelijk voorop. Lamrabets taalgebruik is wat gecompliceerder en lastiger en dat maakt dat er in haar werk naast het verhaal ook veel nadruk op de vorm wordt gelegd. Dit kan een reden zijn waarom niet bij alle werken van Lamrabet de thematiek van integratie en gender een even grote rol speelt. Vrouwland is haar enige werk waarin gender prominent aanwezig is, in Een kind van God en De man die niet begraven wilde worden is dit minder. In deze twee werken zijn ook veel minder elementen terug te vinden die als typisch voor vrouwelijke moslimschrijvers worden beschouwd. Met name in
65 De man die niet begraven wilde worden staat integratie en het leven tussen twee culturen niet centraal, maar speelt het slechts een bijrol. Een ander groot verschil tussen de twee schrijfsters is dat in het werk van Cigdem enkel vanuit de allochtone kant wordt gefocaliseerd en dat Lamrabet in Een kind van God ook vanuit de autochtoon focaliseert. De lezer kan in dit werk de verhouding tussen de twee culturen vanuit beide partijen bekijken, terwijl het probleem in de andere vier werken enkel vanuit de allochtoon bekeken wordt. De keren dat de autochtoons spreken of denkend wordt opgevoerd, zijn hierbij te verwaarlozen. Daarnaast wordt er in Vrouwland gefocaliseerd door hen die zijn achtergebleven in het thuisland, terwijl er in de andere werken enkel wordt gefocaliseerd door de Marokkanen en Turken die geëmigreerd zijn. Bij Lamrabet is er dus meer variatie tussen de focalisatoren dan bij Cigdem. Uit deze verschillen is af te leiden dat Cigdem meer aansluit bij het stereotiepe van de multiculturele, vrouwelijke auteur dat is geschetst in de inleiding. Lamrabet vertoont kenmerken van dit stereotiep, maar wijkt er soms ook van af.
Cigdem en Lamrabet geven beide de verhoudingen tussen de culturen op een polyfone wijze weer. Ze schetsen in hun werken de complexiteit van het leven tussen twee culturen en geven beiden aan dat gender hier een grote rol in speelt. Met elk werk wordt er weer een ander inzicht gegeven in deze verhoudingen omdat de lezer het probleem vanuit een ander gezichtspunt te zien krijgt; van een jonge Turkse vrouw in De Importbruid, meerdere generaties van dezelfde familie in De val van Mehmet, verschillende Marokkanen met hele verschillende levens in Vrouwland, veel verschillende personages met veel verschillende nationaliteiten en visies in Een kind van God en een enkele Marokkaanse man van middelbare leeftijd in De man die niet begraven wilde worden. De algemene boodschap van elk van de vijf werken is er een die vaak wordt gezien in multiculturele literatuur, namelijk dat de integratie complex is en dat het leven in een multiculturele samenleving veel problemen met zich meebrengt. Door een variatie aan personages en verschillende visies die ook variatie aanbrengen binnen de allochtone cultuur worden deze verhoudingen in de vijf werken geschetst.
66