6. Bevindingen
8.4 Conclusie hoofdvraag
Aan de hand van de deelvragen is antwoord gegeven op de vraag: Op welke manier beïnvloeden lock-ins en institutionele handelingen ten opzichte van lock-ins de transitie van het warmtesysteem naar een vierde generatie warmtenet in Amstel III?
Het onderzoek heeft aangetoond dat vier institutionele en een technologische lock-ins zijn geslecht, waardoor zij de transitie naar een vierde generatie warmtenet in Amstel III niet meer tegenwerken. Twee institutionele, één technologische en één sociaal-culturele lock-in bestaan vooralsnog nog. Uit de bevindingen blijkt dat zowel behoudende, als verstorende, als creërende handelingen van invloed zijn, maar een oorzakelijk verband tussen het al dan niet slechten en het doel van de institutionele handelingen kan in deze casestudie niet worden aangetoond. Het analyseren van de handelingen volgens het raamwerk van institutioneel werk, draagt bij aan inzicht over hoe handelingen gerelateerd zijn aan lock-ins en daarmee aan de voortgang van een transitieproces.
De bevindingen van dit onderzoek laten zien dat er al veel handelingen hebben plaats gevonden die zorgen dat er in Amstel III naar een vierde generatie warmtenet wordt toegewerkt. Er is echter ook een aantal lock-ins die vragen om meer handelingen zodat ook deze lock-ins worden geslecht. Hoe het warmtesysteem in Amstel III daadwerkelijk gaat uitpakken is nog niet bekend; wat de betekenis de ontwikkelingen in Amstel III zal zijn voor de warmtetransitie van de gehele stad Amsterdam evenmin. Het is uitermate interessant om verder onderzoek te doen naar de transitie van het warmtesysteem in Amsterdam.
67
Nawoord
Met het doen van het onderzoek en het opschrijven van de resultaten heb ik veel geleerd en heb ik veel vaardigheden opgedaan, maar ik heb vooral veel plezier aan beleeft. Op voorhand konden al hypothesis getrokken worden over wat voor doel verschillende organisaties zouden hebben in Amstel III. Deze persoonlijke hypothesis lijken achteraf redelijk te kloppen. Toch is er ontzettend veel geleerd door eerstehands kennis te maken met alle stakeholders in het casusgebied. Hiernaast is veel geleerd over het onderwerp warmtenetten en al hetgeen wat hiermee te maken heeft. Het uitdiepen van de nieuwe bouwnormen, rekenmethodieken en technische oplossingen voor het warmtenet waren voor mij hoogtepunten in de opgedane kennis. Wat mij vooral is opgevallen, is dat ik naast de kennis over warmtenetten veel interesse heb gekregen in het combineren en verder uitdiepen van wetenschappelijke theorieën en het ordenen en presenteren van de bevindingen. Ik denk dat het schrijven van deze thesis voor mijn persoonlijke ontwikkeling precies heeft gedaan wat het moet doen: het heeft van mij een wetenschapper gemaakt.68
Bronnen
Bergsma, E., Giezen, M., Schalkwijk, B. & Büscher, C. (2017). Adapting to new realities: an analysis of institutional work in three cases of Dutch infrastructure planning. Journal of Environmental Planning and Management.Bestemmingsplan Amstel III West (2013). Geraadpleegd van:
https://www.planviewer.nl/imro/files/NL.IMRO.0363.T1103BPGST- VG01/b_NL.IMRO.0363.T1103BPGST-VG01_tb.html (d.d. 6 juni 2019).
Beunen, R., Patterson, J., & van Assche, K. (2017). Governing for resilience: the role of institutional work. Current Opinion in Evironmental Sustainability, 28: 10–16.
Boeije, H. (2010). Analysis in Qualitative Research. London: Sage Publication Ltd.
Boon, F. (2018). Brief van Amsterdam Bouwt Coalitie aan de Raadscommissie Ruimtelijke Ordeningen, gemeente Amsterdam, betreft reactie op warmteplan Sluisbuurt inclusief bijlagen, d.d. 9-7-2018
Bosman, R., Loorbach, D., Frantzeskaki, N., & Pistorius, T. (2014). Discursive regime dynamics in the Dutch energy transition. Environmental Innovation and Societal Transitions, 45–59.
Brown, R., Farrelly, M., & Loorbach, D. (2013). Actors working the institutions in sustainability transitions: The case of Melbourne’s stormwater management. Global Environmental Change, 23: 701–718.
Bryman, A. (2012). Social Research Methods (Fouth edition ed.). Oxford: Oxford University Press.
Cecere, G., Corrocher, N., Gossart, C., & Ozman, M. (2014). Lock-in and path dependence: an evolutionary approach to eco-innovations. J Evol Econ, 24: 1037–1065.
CE Delft (2019). Verduurzaming warmteproductie Diemen; Second opinion beleid Nuon. Delft: CE Delft.
69
Chmutina, K., & Goodier, C. (2014). Alternative future energie pathways: Assesment of the potential of innovative decentralised energy systems in the UK. Energy Policy, 66; 62- 72.
Connolly, D., Lund, H., Mathiesen, B.V., Werner, S., Möller, B., Persson, U. (2014). Heat roadmap Europe: combining district heating with heat savings to decarbonise the EU energy system. Energy Policy, 65: 475 – 489.
Creswell, J. W. (2009). Design Research; Qualitative, Quantitative & Mixed Methodes approaches. Saga Publication ltd.
De Haan, J., & Rotmans, J. (2011). Patterns in transitions: Understanding complex chains of change. Technological Forecasting & Social Change, 90-102.
DiMaggio, P.J. (1988). Interest and agency in institutional theory, in L.G. Zucker (ed.), Institutional patterns and organizations: Culture and evironment. Cambridge, MA: Ballinger. p. 3 – 22.
Drift. (2018). Het moet niet te avontuurlijk worden een onderzoek naar de institutionele barrières voor een wijkgebonden warmtevoorziening in Amsterdam. Amsterdam.
Driven, J., Rotmans, J., & Verkaik, A. (2002). Samenleving in Transitie; een vernieuwd gezichtspunt. Den Haag: Ruimte en Agrocluster. Dutch Datacenter Association (DDA) (2017). Brief van Dutch Datacenter Association aan de tweede kamer, betreft gratis datacenter warmte om de Nederlandse energietransitie te versnellen.
Fischer, L. & Newig, J. (2016). Importance of Actors and Agency in Sustainability Transitions: A Systematic Exploration of the Literature. Sustainability. 8: 476-497.
Geels, F. W. (2005) The dynamics of transitions in socio-technical systems: A multi-level analysis of the transition pathway from horse-drawn carriages to automobiles (1860– 1930), Technology Analysis & Strategic Management, 17:4, 445-476
70
Geels, F., & Schot, J. (2007). Typology of sociotechnical transition pathways. Research Policy, 36: 399–417.
Geels, F.W. (2014). Regime resistance against low-carbon transitions: introducing politics and power into the multi-level perspective. Theory Culture & Society. 31(5); 21– 40.
Geels, F., Kern, F., Fuchs, G., Hinderer, N., Kungl, G., Mylan, J., Neukirch, M., & Wassermann, S. (2016). The enactment of socio-technical transition pathways: a reformulated typology and a comparative multi-level analysis of the German and UK low- carbon electricity transitions (1990–2014). Research Policy. 45: 896–913.
Gemeente Amsterdam (2011). Strategiebesluit Amstel III; van monofunctioneel werkgebied naar multifunctionele stadswijk. Amsterdam: Projectbureau Zuidoostlob.
Gemeente Amsterdam. (2016). Amsterdamse City Deal "Naar een stad zonder aardgas".
Gemeente Amsterdam (2017). Ontwikkelstrategie Amstel III. Amsterdam: Projectbureau Amstel III.
Giezen, M. (2018). Shifting Infrastructure Landscapes in a Circular Economy: An InstitutionalWork Analysis of the Water and Energy Sector. Sustainability, 10.
Giezen, M., Brouwer, S. & Van Vliet, B. (2018). De Impact van Duurzame Decentrale Infrastructuren: Een Analyse Van Contextuele Veranderingen In De Water- En Energiesector. Kennisactieprogramma Water.
Grin, J., Schot, J. & Rotmans, J. (2010). Transitions to sustainable Development: New Directions in the Study of Lang Term Transformative Charnge.
Grin, J., Rotmans, J., & Schot, J. (2011). On patterns and agency in transition dynamics: Some key insights from the KSI programme. Environmental Innovation and Societal Transitions, 76 - 81.
Innoforte (2018) Warmteplan Sluisbuurt. Amsterdam: Gemeente Amsterdam.
71
Joosten, T. (2018) De zin en onzin van warmtenetten. Follow the Money. Geraadpleegd van: https://www.ftm.nl/artikelen/analyse-warmtenetten?share=1 (d.d. 14 januari 2019).
Kamp, H. J. (2015). Brief van Minister Economische Zaker, betreft de Warmtevisie aan de
Tweede Kamerbrief, d.d. 2-4-2015. Geraadpleegd van:
https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/201 5/04/02/k amerbrief-warmtevisie/kamerbrief-warmtevisie.pdf
Kemp, R., Schot, J., & Hoogma, R. (1998). Regime shifts to sustainability through processes of niche formation: The approach of strategic niche management. Technology Analysis & Strategic Management, 10:2, 175-198.
Klein Woolthuis, R., Hooimeijer, F., Bossink, B., Mulder, G., & Brouwer, J. (2013). Institutional entrepreneurship in sustainable urban development: Dutch successes as inspiration for transformation. Journal of Cleaner Production, 50: 91-100.
Lawrence, T. & Suddaby, R. (2006). Institutions and institutional work. In S. R. Clegg, C. Hardy, T. B. Lawrence, & W. R. Nord (Eds.), Handbook of organization studies (2nd edition) (pp. 215–254). London: SAGE Publications.
Lawrence, T., Suddaby, R., & Leca, B. (2009). Institutional Work: Actors and Agency in Institutional Studies of Organizations. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Lawrence, T., Leca, B., & Zilber, T. (2013). Institutional Work: Current Research, New Directions and Overlooked Issues. Organization Studies, 34(8): 1023–1033.
Loorbach, D., van der Brugge, R., & Taanman, M. (2008). Governance in the energy transition: Practice of transition management in the Netherlands. Environmental Technology and Management, 9: 294- 315.
Loorbach, D., Frantzeskaki, N., & Avelino, F. (2017). Sustainability Transitions Research: Transforming Science and Practice for Societal Change. Annual Review of Environment and Resources, 42: 599–626.
72
Lund, H., Werner, S., Wiltshire, R., Svendsen, S., Thorsen, J., Hvelplund, F., & Mathiesen, B. (2014). 4th Generation District Heating (4GDH) Integrating smart thermal grids into future sustainable energy systems. Energy, 68: 1–11. Motie 1403.17, 1405.17, 14.06.17 van de raadsleden Groen (GroenLinks), Bosman (D66) en Dijk (VVD) inzake duurzamer warmteplan Amstelkwartier 2e fase (duurzame lokale bronnen & toekomstbestendig bouwen). d.d. 9-11-2017
Motie 1404.17 van de raadsleden Groen (GroenLinks), Bosman (D66) en Dijk (VVD) inzake duurzame warmte in Amsterdamse nieuwbouw. d.d. 9-11-2017
Motie XIII 42 van het lid Sienot (D66) C.S. over ook restwarmte van datacenters meetellen. d.d. 9-11-2018
Nelsen, R., & Winter, S. (1982). An Evolutionary Theory of Economic Change. London: Harvard University Press.
Nuon (2018) Toekomstbestendig, innovatief warmtenet in Amsterdam Zuidoost. Presentatie Caryl Jonis. Geraadpleegd van: https://www.dutchdatacenters.nl/wp- content/uploads/2018/10/7A-Presentatie-Caryl-Jones-en-Martijn-Clarijs-pdf.pdf (d.d. 10-10-2018)
Offermans, A., Haasnoot, M., & Valkering, P. (2011). A Method to Explore Social Response for Sustainable Water Management Strategies under Changing Conditions. Sustainable Development, 19: 312–324.
Oliver, C. (1992). The antecedents of deinstitutionalization. Organization Studies, 13: 563 – 588.
Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) (2017). Toekomstbeeld klimaatneutrale warmtenetten in Nederland. Den Haag: Uitgeverij PBL.
Rekenkamer Metropool Amsterdam (MRA) (2018) Grip op Westpoort Warmte: Warme band of koele relatie? Amsterdam.
73
Rekenkamer Metropool Amsterdam (MRA) (2019). Verduurzaming warmtevoorziening met warmtenetten: Geen geïsoleerd vraagstuk. Amsterdam.
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) (2019). BENG Indicatoren. Geraadpleegd van: https://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam- ondernemen/gebouwen/wetten-en-regels-gebouwen/nieuwbouw/beng-indicatoren
Rotman, J., Kemp, R., & van Asselt, M. (2001). More evolution than revolution: transition management in public policy. Foresight, 1: 15-31.
Smith, A., Stirling, A. & Berkhout, F. (2005). The governance of sustainable socio- technical transitions. Research Policy, 34: 1491-1510. Unruh, G. C. (2000). Understanding carbon lock-in. Energy Policy, 28: 817-830. Yaqoot, M., Diwan, P. & Kandpal, T. C. (2016). Review of barriers to the dissemination of decentralized renewable energy systems. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 58: 477 – 490.
van Zoelen, B. (2018a). ‘Gemeente loopt financiële risico’s met stadsverwarming’. Het Parool. Geraadpleefd van: https://www.parool.nl/nieuws/gemeente-loopt-financiele- risico-s-met-stadsverwarming~b6b8549c/ (d.d. 4 april 2019).
van Zoelen, B. (2018b). Krijgt de Sluisbuurt toch hete stadsverwarming?. Het Parool. Geraadplaagd van: https://www.parool.nl/nieuws/krijgt-de-sluisbuurt-toch-hete- stadsverwarming~bfb1a353/ (d.d. 4 april 2019).
van Zoelen, B. (2018c). Nuon wil van het gas af, biomassa is tussenoplossing. Het Parool. Geraadpleegd van: https://www.parool.nl/amsterdam/nuon-wil-van-het-gas-af- biomassa-is-
tussenoplossing~a4580530/?utm_source=link&utm_medium=social&utm_campaign=sh ared%20content&utm_content=paid&hash=71c50e28800311db98a099598f706412d46 5239c (d.d. 13 maart 2019).
74
Bijlagen
Bijlage A: Ontwikkeling warmtenetten
Door Lund en collega’s (2014) is onderzoek gedaan naar grote warmtenetten en de mogelijkheid om een grootschalig duurzaam warmtenet te realiseren. Zij definiëren vier generaties warmtenetten, zie Figuur 10. Eerste generatie warmtenetten leveren warmte op extreem hoge temperaturen (200 °C) en gebruikten stoom als warmtedrager. De techniek werd vooral toegepast in de vroege 20e eeuw en heeft zorgde voor erg aanzienlijke warmteverliezen en hoge risico’s bij het distribueren van de warmte. De tweede generatie warmtenetten maken gebruik van heet water op temperaturen van boven de 100 °C. Omdat er nog steeds veel warmte verloren ging bij de distributies werd er verder geïnnoveerd. De derde generatie warmtenetten maakt voor het eerst gebruik van geïsoleerde leidingen. De temperatuur van het water ligt rond de 100 °C. Het grootste gedeelte van de bestaande warmtenetten behoort tot deze generatie warmtenetten (Lund, et al., 2014). Ook in Nederland worden er warmtenetten volgens deze techniek aangelegd en uitgebreid. Een derde generatie warmtenet maakt vaak gebruik van fossiele brandstof om de hoge temperaturen te halen. Een vierde generatie warmtenet is een net op basis van lage distributie temperatuur, met een grote rol voor thermische seizoensopslag en het net heeft een open karakter waarbij meerdere bronnen ingevoed kunnen worden (Lund et al., 2014).
75 Figuur 10: Ontwikkeling van warmtenetten (bron: Lund et al., 2014)
76
Bijlage B: Interview guide
Interview gids voor semigestructureerde interviews:
1. Op welke manier bent u betrokken bij de ontwikkeling van een nieuw
warmtesysteem in Amstel III?
2. Wat is de situatie van het warmtesysteem van Amstel III en is dit anders dan de
normale gang van zaken?
Deel 1: visie op het nieuwe systeem in Amstel III
3. Hoe moet het warmtesysteem in Amstel III er volgens u uit komen te zien?
Wat zijn de andere oplossingen?
4. Wat zijn de mogelijkheden om datacenter restwarmte te gebruiken in Amstel III?
Welke mogelijkheid heeft voor u de voorkeur?
Deel 2: veranderingen
5. Wat moet er volgens u (had er moeten) veranderen om een nieuw
warmtesysteem te realiseren?
6. Wat zijn volgens u de grootste barrières om te komen tot een nieuw (duurzaam)
warmtesysteem?
7. Wat zou er moeten veranderen als een andere manier voor het invoeden van
restwarmte wordt uitgevoerd?
Deel 3: handelingen
8. Hoe en in welke mate probeert u (uw organisatie) deze verandering te
bewerkstelligen?
9. Wie speelt hier een rol in? Wat is uw eigen rol hierin?
77
Bijlage C: Respondenten
# Codering Functie Organisatie 1 Professional Gemeente 1 Senior adviseur energie en circulaire ontwikkeling Gemeente Amsterdam 2 Professional Gemeente 2 Senior adviseur duurzame gebiedsontwikkeling Gemeente Amsterdam
3 Professional Waternet 1 Strategisch adviseur Waternet 4 Professional Waternet 2 Adviseur energie, grondstoffen en water Waternet 5 Professional Engie Managing smart area energie Engie 6 Professional Nuon 1 Senior project manager groene warmte Nuon/Vattenfall 7 Professional Nuon 2 Business manager Nuon/Vattenfall 8 Professional Wonam Manager realisatie Wonam
9 Professional COD Real estate developer COD 10 Professional Equinix Principal engineer Equinix
11 Professional DDA Senior policy officer Dutch Datacenter Association 12 Raadslid Raadslid gemeente
Amsterdam
GroenLinks
13 Professional Zuiderlicht Zonne-adviseur Energie coöperatie Zuiderlicht 14 Professional Squarewise Transitiemaker Squarewise
15 Professional Infinitus Partner Infinitus
78
Bijlage D: Scenario’s warmteoplossingen in Amstel III
79
Bijlage E: Lijst met afkortingen
ABC Amsterdam Bouwt de Coalitie WPW Westpoort Warmte DDA Dutch Datacenter Association MLP Multi Level Perspectief EPC Energie Prestatie Coëfficiënt BENG Bijna Energie Neutraal Gebouw RMA Rekenkamer Metropool Amsterdam KT Koppelkansen Traject UvA Universiteit van Amsterdam