Dit onderzoek was een attitudeonderzoek en casestudy naar de nieuwe leerwerkboeken Nederlands in het eerste jaar secundair onderwijs in Vlaanderen. Concreet bestond de onderzoeksvraag uit twee delen: ‘Hoe worden leesvaardigheid en differentiatie uitgewerkt in de nieuwe leerwerkboeken Nederlands, en wat is de houding van de leerkrachten Nederlands uit de A-stroom van het eerste jaar secundair onderwijs in West-Vlaanderen tegenover de aandacht voor leesvaardigheid en differentiatie in de nieuwe leerwerkboeken Nederlands?’ Het onderzoek probeerde een antwoord te bieden op de volgende deelvragen:
1. Welke aandacht krijgen leesvaardigheid en differentiatie in de nieuwe leerplannen? 2. Hoe wordt de vaardigheid lezen uitgewerkt in de nieuwe leerwerkboeken?
3. Hoe wordt het principe ‘differentiatie’, in het algemeen en specifiek voor lezen, uitgewerkt in de nieuwe leerwerkboeken?
4. Hoe staan de leerkrachten tegenover de aanpak van leesvaardigheid en differentiatie in het nieuwe leerwerkboek?
In het eerste deel van deze dissertatie werden de termen differentiatie en binnenklasdifferentiatie en verschillende studies over leesvaardigheid beschreven. Ook de mogelijke oorzaken voor de slechtere resultaten voor lezen werden opgesomd. Het gebruikte handboek kan een oorzaak zijn voor de daling. Nederlandse onderzoekers onderzochten wat het effect van onderwijsmaterialen is voor begrijpend lezen. Uit hun studie blijkt dat de leesstrategieën niet goed aangeleerd worden in de handboeken en leerlingen leren niet wanneer ze welke strategieën moeten inzetten om efficiënt te werken. Leerlingen moeten ook te weinig zelf over de strategieën nadenken en ze leren dus niet strategisch denken (Van Damme, 2018). Verder werden ook de nieuwe leerplannen en eindtermen besproken. Op 1 september 2019 startte de modernisering van het secundair onderwijs met een focus op het ophalen van de tekorten en het uitdagen van leerlingen die goed presteren (De Standaard, 2019). In de nieuwe leerplannen is het essentieel dat de leerlingen uitgedaagd worden en er is mogelijkheid tot verdieping. Tevens is het ook belangrijk dat de leerlingen voldoende ondersteuning krijgen. Differentiatie krijgt dus voldoende ruimte. Voor leesvaardigheid zijn vooral de componenten communicatie en informatie en literatuur belangrijk. Bij de component communicatie en informatie spelen de vaardigheden, dus ook de vaardigheid lezen, en de integratie en interactie tussen de verschillende vaardigheden (nl. lezen, schrijven, luisteren en spreken) een belangrijke
rol. Daarbij leren de leerlingen om op een goede manier doelgericht te communiceren. De component literatuur moet ervoor zorgen dat de leerlingen een literaire basiscompetentie verwerven. Ze zullen onder andere literaire fragmenten en poëzie lezen, waardoor genietend lezen meer aandacht zal krijgen (Katholiek Onderwijs Vlaanderen, 2019).
In het tweede deel van deze dissertatie werden de twee leerwerkboeken die gebruikt worden in de geselecteerde scholen in West-Vlaanderen geanalyseerd. De analyse focuste op hoe differentiatie en leesvaardigheid uitgewerkt worden in beide leerwerkboeken. Het Onze-Lieve- Vrouwecollege Petrus & Paulus in Oostende, de Middenschool Sint-Rembert 1 in Torhout en het Lyceum in Ieper gebruiken Campus Nederlands 1 Leerwerkboek Plus. Het Klein Seminarie in Roeselare gebruikt Leerwerkboek Traject Nederlands 1 XL. Er kan geconcludeerd worden dat beide leerwerkboeken ruim aandacht schenken aan leesvaardigheid. Beide boeken gebruiken de vakdidactische OVUR-strategie voor taalopdrachten. Ook de leesstrategieën worden telkens goed uitgelegd en ze komen geregeld terug. In beide boeken is er een groot aanbod aan verschillende soorten tekstfragmenten. Ook differentiatie wordt in beide leerwerkboeken uitgewerkt. Het boek Traject biedt een paar uitdagendere oefeningen aan voor bepaalde vaardigheden. Ook op het online platform staan extra oefeningen van verschillende niveaus en het lesmateriaal is raadpleegbaar. Bovendien helpt de Trajectwijzer de leerlingen met de theorie. Voor de vaardigheid lezen worden er een paar plusopdrachten aangeboden in het boek. Online kunnen de leerlingen dan extra leesoefeningen maken op hun eigen niveau en ze kunnen de verhalen beluisteren. Het boek Campus daarentegen schenkt meer aandacht aan differentiatie. Voor alle vaardigheden worden plusopdrachten op een hoger en uitdagender niveau aangeboden. Er is ook een moeilijkere zelftest en de leerlingen kunnen bij alle lessen extra online oefeningen maken. Daarnaast wordt de theorie online nog eens aangereikt. Voor de vaardigheid lezen zijn er extra teksten met vragen ter beschikking in het boek en langere en moeilijkere gedichten. Bij de rubriek Genietend lezen wordt telkens een moeilijker fragment aangeboden en op het online platform van Campus kunnen de leerlingen de teksten beluisteren en extra leesopdrachten op eigen niveau maken.
In het derde deel werd nagegaan wat de houding was van de West-Vlaamse leerkrachten Nederlands uit de A-stroom van het eerste jaar secundair onderwijs tegenover de aanpak en aandacht voor differentiatie en leesvaardigheid in de nieuwe leerwerkboeken Campus en Traject. Er kan geconcludeerd worden dat de leerkrachten die het leerwerkboek Campus gebruiken tevreden zijn over de aandacht voor leesvaardigheid en de aanpak voor begrijpend
lezen en de leesstrategieën. Het boek biedt ook voldoende tekstmateriaal aan en er wordt gevarieerd in de lengte van de tekstfragmenten. De leerkrachten vinden over het algemeen dat literatuur, poëzie en genietend lezen voldoende aandacht krijgen. Het boek stimuleert de leerlingen in voldoende mate om te lezen door leuke fragmenten en opdrachten aan te bieden. Het is echter vooral de rol van de leerkracht om de leerlingen enthousiast te maken om te lezen. Over de ruimte voor differentiatie in het nieuwe leerwerkboek Campus zijn alle leerkrachten erg positief. Voor de vaardigheid lezen worden de zwakkere lezers voldoende ondersteund met eenvoudigere en remediërende teksten en de sterkere lezers worden uitgedaagd met extra teksten en bijbehorende oefeningen. De plusoefeningen door het leerwerkboek heen zijn volgens de leerkrachten zeker een troef. Verder is ook het extra online oefenmateriaal voor de leerlingen een meerwaarde.
Ook voor het leerwerkboek Traject kunnen er enkele conclusies getrokken worden. Over het algemeen zijn de leerkrachten tevreden over de aandacht voor leesvaardigheid. De methode voor leesvaardigheid, de leesstrategieën en begrijpend lezen is behoorlijk, maar de aanpak is soms wat verwarrend en sommige tekstfragmenten zijn voor de leerlingen nogal bevreemdend. De leesstrategieën mochten ook nog wat meer aan bod komen. Over het aanbod aan tekstmateriaal is niet elke leerkracht tevreden. Er moeten meer teksten voorhanden zijn en er is ook een gebrek aan langere en uitdagendere teksten. Bijna alle leerkrachten vinden dat het boek wel voldoende aandacht besteedt aan literatuur, gedichten en genietend lezen. Volgens de leerkrachten stimuleert het boek de leerlingen om te lezen door bij elk hoofdstuk een kort verhaal en prikkelende tekstfragmenten aan te bieden. Zij vinden echter ook dat de belangrijkste taak daarbij voor de leerkracht is weggelegd. Verder vinden de leerkrachten dat het leerwerkboek in het algemeen voldoende mogelijkheden biedt om te differentiëren. Voor de vaardigheid lezen kan er echter nog beter gedifferentieerd worden. Zwakkere lezers kunnen nog meer ondersteund worden en sterkere lezers nog meer uitgedaagd. Het aantal plusopdrachten kan ook uitgebreider. Het leerwerkboek kan dus zeker nog meer inzetten op differentiatie.
Uit het onderzoek kan geconcludeerd worden dat de modernisering van het secundair onderwijs op tijd kwam en dat er nood was aan nieuwe leerwerkboeken voor Nederlands. In de nieuwe leerwerkboeken is er voldoende ruimte voor literatuur, poëzie en genietend lezen. In Campus Nederlands 1 Leerwerkboek Plus wordt leesvaardigheid en differentiatie goed uitgewerkt, ook
voor de vaardigheid lezen. In het Leerwerkboek Traject Nederlands 1 XL kon de aanpak voor leesvaardigheid en de aandacht voor differentiatie echter nog beter.
Voor dit onderzoek werd een casestudy uitgevoerd in één provincie in Vlaanderen. Er werden maar twee nieuwe leerwerkboeken onderzocht en een beperkt aantal leerkrachten ondervraagd. Initieel was gepland om meer leerkrachten in meer scholen te ondervragen en meer leerwerkboeken te onderzoeken, maar door de coronacrisis was dit niet meer mogelijk. Het onderzoek behandelde ook maar twee aspecten: leesvaardigheid en differentiatie. Er zou verder onderzoek gevoerd kunnen worden, waarbij meer nieuwe leerwerkboeken geanalyseerd worden en meer leerkrachten ondervraagd worden, ook uit andere Vlaamse provincies. Verder kunnen er ook andere aspecten onderzocht worden, zoals de aandacht voor woordenschat in het nieuwe leerwerkboek of differentiatie bij grammatica of bij een andere vaardigheid zoals luisteren. Dit onderzoek biedt dus zeker de mogelijkheid tot vervolgonderzoek.
Referentielijst
Aerts, V., Buysschaert, S., Lammertijn, L., Rambaut, T. & Van der Mueren, R. (2019). Leerwerkboek Traject Nederlands 1 XL. België, Wommelgem: Uitgeverij VAN IN. Association for Psychological Science. (08.05.2013). Early math and reading ability linked to
job and income in adulthood. ScienceDaily. Geraadpleegd op 31 maart 2019 op www.sciencedaily.com/releases/2013/05/130508123125.htm
Belga. (03.12.2019). Er gaan steeds meer rode lichten branden’: PISA-resultaten zijn nieuwe opdoffer voor Vlaams onderwijs. De Morgen. Geraadpleegd op https://www.demorgen.be/nieuws/er-gaan-steeds-meer-rode-lichten-branden-pisa- resultaten-zijn-nieuwe-opdoffer-voor-vlaams-onderwijs~bd5da36a/ (E)
Belga. (01.04.2019). Actieplannen nu duidelijk is dat kwaliteit onderwijs daalt. De Standaard. Geraadpleegd op http://www.standaard.be/cnt/dmf20190401_04294699 (C)
Belga. (01.04.2019). Onderzoek KU Leuven: 'Kwaliteit Vlaams onderwijs daalt fors'. Knack. Geraadpleegd op https://www.knack.be/nieuws/belgie/onderzoek-ku-leuven-kwaliteit- vlaams-onderwijs-daalt-fors/article-news-1447195.html?cookie_check=1554387793 Belga. (27.08.2018). Katholiek Onderwijs schrapt uur Nederlands voor vak ‘mens en
samenleving’. De Standaard. Geraadpleegd op
http://www.standaard.be/cnt/dmf20180827_03684548 (B)
Bequoye, S. (07.08.2018). Waarom lezen goed is voor ons. Geraadpleegd op https://www.iedereenleest.be/over-lezen/onderzoek/waarom-lezen-goed-voor-ons (A) Bonset, H., de Boer, M. & Ekens, T. (2013). Nederlands in de onderbouw: Een praktische
didactiek (vijfde, herziene druk). Bussum: Uitgeverij Coutinho.
Bosker, R. J. (2005). De grenzen van gedifferentieerd onderwijs. Geraadpleegd op 20 maart 2020 op https://www.rug.nl/research/portal/files/14812458/bosker.pdf
Castelein, E., Coens, J., De Witte, K., Houben, A., Lauwers, W., Segers, J. & Van den Branden, K. (2016). Binnenklasdifferentiatie een beroepshouding, geen recept. Geraadpleegd op 6 april 2020 op file:///C:/Users/hp/Downloads/Binnenklasdifferentiatie%20- %20een%20beroepshouding%20geen%20recept.pdf
Casteleyn, J. (23.05.2019). Voorbij het geklaag. Taalonderwijs als verzetsdaad. Geraadpleegd op 1 april 2019 op file:///C:/Users/hp/Downloads/voorbijhetgeklaag- Jordi%20Casteleyn.pdf
Casteleyn, J., & Vanhooren, S. (2018). Leren lezen in Vlaanderen. Van aankomende kredietcrisis naar duurzame oplossingen. TORB - Tijdschrift voor Onderwijsrecht- en beleid, 1-2, 83-89.
Christiaens, E. & Van den Broek, A. (04.04.2019). Kwaliteit onderwijs blijft onder vuur liggen: opnieuw dalende cijfers bekendgemaakt. De Morgen. Geraadpleegd op https://beta.demorgen.be/nieuws/kwaliteit-onderwijs-blijft-onder-vuur-liggen-
opnieuw-dalende-cijfers-bekendgemaakt~b1e67e65/ (B)
Coubergs, C., Struyven, K., Gheyssens, E., & Engels, N. (2015). Het BKD-leerkrachtmodel: binnenklasdifferentiatie realiseren in de klas. Impuls 45(3), 151-159.
De Bruyne, S. (2013). Binnenklasdifferentiatie in Vlaanderen. Een Onderzoek naar Self- efficacy Beliefs en Attitudes bij Leerkrachten Secundair Onderwijs (Masterscriptie). Geraadpleegd op https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/063/039/RUG01- 002063039_2013_0001_AC.pdf
Debusschere, B. (01.04.2019). Reacties op zware onderwijsbuis: “We zijn geschrokken en hebben een nieuw actieplan”. De Morgen. Geraadpleegd op https://beta.demorgen.be/nieuws/reacties-op-zware-onderwijsbuis-we-zijn-
geschrokken-en-hebben-een-nieuw-actieplan~bb2e19b1/ De Koning, P. (1973). Interne differentiatie. Purmerend: APS
De Man, L. & Van den Brande, M. (2018). Over schoolboeken en leermiddelen: Sleutels voor onderwijskwaliteit?. Brussel: Politeia.
De Meyer, I., Janssens, R. & Warlop, N. (03.12.2019). Leesvaardigheid van 15-jarigen in Vlaanderen: overzicht van de eerste resultaten van PISA 2018. Geraadpleegd op file:///C:/Users/hp/Downloads/12265.pdf
Dendooven, G. (schrijfster). (03.03.2020). Gerda Dendooven over de jeugdboekenmaand: "Je eigen enthousiasme werkt aanstekelijk voor kinderen" [radiofragment]. In R. Joos (radiopresentatrice). De Wereld Vandaag. Vlaanderen. Radio 1
Denessen, E. (26.06.2017). Verantwoord omgaan met verschillen: sociale-culturele achtergronden en differentiatie in het onderwijs. Geraadpleegd op 22 november 2019 op
https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/51574/OratieDenessen.pdf?se quence=1
Dhaene, S. (05.08.2018). Waarom onderwijs wél moet kiezen voor leesplezier. Iedereen Leest. Geraadpleegd op https://www.iedereenleest.be/over-lezen/opinie/waarom-onderwijs- wel-moet-kiezen-voor-leesplezier (B)
Dhaene, S. (2018). Meer leesplezier: meer en betere lezers. Fris Onderwijs Nederlands, 3(2). 7-9.
Dumarey, K., Lambaerts, E., Van Aerde, S., Van Damme, S., Vandromme, J., Vandenberghe, R., van den Buijs, G., Van Vaerenbergh, C. & Venstermans, T. (2019). Campus Nederlands 1 Leerwerkboek Plus. België, Kalmthout: Pelckmans
Galle, C & Van Den Broek, A. (2019). 'Onderzoek naar kwaliteit van schoolboeken is dringend nodig'. Geraadpleegd op 6 april 2020 op https://www.hildecrevits.be/in-de- pers/onderzoek-naar-kwaliteit-van-schoolboeken-is-dringend-nodig/
Gelaagdheid in Differentiatie. (2014). Het project. Geraadpleegd op 15 maart 2020 op http://differentiatieinonderwijs.be/het-project
Gubbels, J., Maassen, N., Meelissen, M. & van Langen, A. (2019). Resultaten PISA-2018 in vogelvlucht. Geraadpleegd op 28 maart 2020 op https://ris.utwente.nl/ws/files/160130971/Resultaten_PISA_2018_in_vogelvlucht.pdf Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2019). Leerplan secundair onderwijs: Nederlands 1ste
graad A-stroom. Geraadpleegd op 29 maart 2020 op https://pincette.katholiekonderwijs.vlaanderen/meta/properties/dc-identifier/Cur- 20190320-44
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2019). Leerplan secundair onderwijs: Nederlands 1ste graad B-stroom. Geraadpleegd op 29 maart 2020 op https://pincette.katholiekonderwijs.vlaanderen/meta/properties/dc-identifier/Cur- 20190320-45
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (21.03.2019). Ontwerpleerplannen algemene vorming goedgekeurd door raad van bestuur. Geraadpleegd op 29 april 2019 op https://katholiekonderwijs.vlaanderen/nieuws/ontwerpleerplannen-algemene-
Leemans, L. (03.12.2019). PISA-onderzoek: 5 belangrijke conclusies. Klasse. Geraadpleegd op https://www.klasse.be/70738/pisa-onderzoek-5-belangrijke-conclusies/
Maenhout, K. (22.03.2019). De leraar Nederlands leest niet graag. De Standaard. Geraadpleegd op http://www.standaard.be/cnt/dmf20190321_04272984 (A)
Meisjes lezen beter dan jongens. (13.09.2017). Geraadpleegd op 28 februari 2020 op https://www.eoswetenschap.eu/psyche-brein/meisjes-lezen-beter-dan-jongens
Notten, N. (05.09.2013). Leesopvoeding en onderwijssucces in de moderne samenleving. Stichting Lezen Schram Aarzelende lezer.indd. 187-206.
OECD. (03.12.2019). Results from PISA 2018 Germany. Geraadpleegd op 27 maart 2020 op http://www.oecd.org/pisa/publications/PISA2018_CN_DEU.pdf
OECD. (03.12.2019). Results from PISA 2018 France. Geraadpleegd op 27 maart 2020 op http://www.oecd.org/pisa/publications/PISA2018_CN_FRA.pdf
OECD. (03.12.2019). Results from PISA 2018 United Kingdom. Geraadpleegd op 27 maart 2020 op http://www.oecd.org/pisa/publications/PISA2018_CN_GBR.pdf
OECD. (2018). What is PISA? Geraadpleegd op 31 maart 2019 op http://www.oecd.org/pisa/ Onderwijsinspectie (2018). De PIRLS-resultaten 2016: (Re)actie(s) van de onderwijsinspectie.
Geraadpleegd op 10 mei 2019 op
https://www.onderwijsinspectie.be/sites/default/files/atoms/files/Reactie%20onderwij sinspectie%20op%20PIRLS-resultaten%202016.pdf
Onderwijs Vlaanderen. (s.d.). Onderwijs op maat: differentiatie in de klas en op school. Geraadpleegd op 22 november 2019 op https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijs- op-maat-differentiatie-in-de-klas-en-op-school
PISA. (2009). Leesvaardigheid van 15-jarigen in Vlaanderen: De eerste resultaten van PISA
2009. Geraadpleegd op 11 december 2019 op
https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/leesvaardigheid-van-15-jarigen-in- vlaanderen-de-eerste-resultaten-van-pisa-2009.
Prinsen, S., Witte, T., & Suhre, C. (2018). Imago en inhoud van het schoolvak Nederlands. Levende Talen Tijdschrift, 19(3), 26-35.
Smets, W., Struyven, K. (2019). Doelgericht differentiëren vraagt om een ethisch kompas.
Geraadpleegd op 21 maart 2020 op
https://www.researchgate.net/profile/Wouter_Smets/publication/332935941_Doelgeri cht_differentieren_vraagt_om_een_ethisch_kompas/links/5d9ce185a6fdccfd0e8409e0 /Doelgericht-differentieren-vraagt-om-een-ethisch-kompas.pdf
Steunpunt Toetsontwikkeling en Peilingen. (2019). Peiling Nederlands: lezen, luisteren en schrijven in het basisonderwijs 2018. Geraadpleegd op 29 maart 2020, van https://peilingsonderzoek.be/wp-
content/uploads/2018/11/Brochure_Nederlands_BaO_2018_DEF.pdf
Tielemans K., Bellens K., De Freine B. & Van Damme J. (2018). Het PIRLS-onderzoek in 7 pertinente vragen. Fris Onderwijs Nederlands, 3(2). 4-6.
Van Avermaet, P., Slembrouck, S. & Simon-Vandenbergen, A. (2015). Talige diversiteit in het Vlaams onderwijs: problematiek en oplossingen. Geraadpleegd op 11 december 2019 op https://biblio.ugent.be/publication/7243855/file/7243872.pdf
Van Damme, J. (2018). Het effect van schoolboeken. In L. De Man & M. Van den Brande (Reds.), Over schoolboeken en leermiddelen: Sleutels voor onderwijskwaliteit?. (pp. 55-75). Brussel, België: Politeia.
Van den Broek, A. & Christiaens, E. (05.04.2019). Niveau Nederlands daalt op elk vlak, en wiskunde scoort al niet veel beter: wat kunnen we doen? De Morgen. Geraadpleegd op https://beta.demorgen.be/nieuws/niveau-nederlands-daalt-op-elk-vlak-en-wiskunde- scoort-al-niet-veel-beter-wat-kunnen-we-
doen~beba9572/?fbclid=IwAR39wO8sshKW4fe8FwV6AKbP- r5Uo98mYI5YzjL2bmcWz1NloESVc0a4vdg (C)
Van den Broek, A. (01.04.2019). Kwaliteit onderwijs daalt fors, katholiek onderwijs krijgt de
zwaarste klappen. De Morgen. Geraadpleegd op
https://beta.demorgen.be/nieuws/kwaliteit-onderwijs-daalt-fors-katholiek-onderwijs- krijgt-de-zwaarste-klappen~b2f5e7bd/ (A)
Van Gorp, K. (18.12.2006). Lezen, dat doe je niet alleen! Differentiatie in een taakgerichte leesaanpak. Geraadpleegd op 22 november 2019 op http://taalbeleid.be/www_cteno/assets/downloads/cteno/publicaties/vangorp_2003_lez en_dat_doe_je_niet_alleen.pdf
Vancaeneghem, J. (05.04.2019). Minder zesdejaars halen eindtermen Nederlands, Crevits neemt slechte handboeken in het vizier. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20190404_04301977
Vandenberghe, M. (2019). De houding van Vlaamse leerkrachten Nederlands tegenover de leerwerkboeken Nederlands inzake leesvaardigheid: een casestudy en attitudeonderzoek (Bachelorscriptie). Toegepaste Taalkunde, Universiteit Gent, Gent.
Vlaamse Overheid. (s.d.). Naar het secundair onderwijs. Geraadpleegd op 22 november 2019 op https://www.vlaanderen.be/naar-het-secundair-onderwijs