De bevindingen van het IPCC laten zien dat de gevolgen van door mensen veroorzaakte klimaatverandering ernstig zijn, en dat er nu nog enige speelruimte is om de problematiek in de toekomst te beperken. De fysische eigenschappen die ervoor zorgen dat klimaatverandering wordt gekenmerkt door vertraging worden weerspiegeld in de wijze waarop de aanpak van klimaatverandering zich kenmerkt door uitstel. Stichting Urgenda daagde de Staat voor de rechter omdat deze het nemen van verantwoordelijkheid door middel van het treffen van mitigatiemaatregelen in haar ogen te veel uitstelde. De Staat ging in de Urgenda-zaak tot twee keer in beroep en stelde daarmee de te leveren inspanningen om aan de verplichting te voldoen weer uit.
In de wijze waarop over door mensen veroorzaakte klimaatverandering wordt nagedacht is een lineair tijdsbegrip dominant. Deze scriptie bevroeg in dat kader het daarmee samenhangende strikte onderscheid tussen het heden en de toekomst. De toekomst als tegengesteld aan het heden denken, biedt mogelijkheid om de toekomst op veilige afstand te houden, klimaatproblematiek als ver-van-mijn-bed- show af te doen en over te gaan tot de orde van de dag. De dominantie van het heden als kader van besluitvorming biedt een verklaring voor de belemmeringen bij een effectieve aanpak van klimaatproblematiek.
In ethisch-theoretische en juridische benaderingen van toekomstigheid hindert deze dominantie van het heden de erkenning van (de belangen van) toekomstige generaties. Deze scriptie onderzocht hoe gestalte wordt gegeven aan toekomstige generaties binnen het utilitarisme en het recht. De behandelde stromingen gaven blijk van een vorm van sterk of overwegend presentisme, waarbij de belangen van de toekomst ten koste gaan van die van het heden. In verschillende mate verzet het niet-bestaan van toekomstige generaties zich tegen de opname van toekomstige generaties in de utilitaristische calculus, en Parfits ‘non-identity problem’ suggereert dat het overwegen van hun belangen uitgesteld kan worden tot deze generaties daadwerkelijk bestaan. Het recht, dat ook worstelingen ervaart, is beter dan het utilitarisme in staat tegemoet te komen aan de ambiguïteit van toekomstige generaties, door in abstracto en op indirecte wijze rekening met hen te houden. Toch heeft ook het recht presentistische kenmerken, en zo geven alle behandelde benaderingen blijk van een vorm van presentisme, waarbij het nemen van verantwoordelijkheid wordt afgewenteld op de toekomst. Dit stemt weinig hoopvol met betrekking tot een effectieve aanpak van het klimaatprobleem: immers, van uitstel komt afstel, luidt het bekende gezegde. En na ons de zondvloed?
In een poging handvatten te vinden om deze vormen van presentisme te doorbreken, wendde deze scriptie zich tot het denken van Derrida, dat zich kenmerkt door het kritisch bevragen van tegenstellingen. Derrida overdenkt op verschillende manieren de niet-vanzelfsprekendheid van een strikte scheiding tussen het heden en de toekomst: temporele sferen vervloeien in elkaar, liet Derrida zien in zijn analyse van Aristoteles’ nu-moment. Ook de grens tussen de mensen die nu leven en zij die
nog niet leven, en die sterk benadrukt wordt in de behandelde benaderingen van toekomstigheid, weet Derrida te relativeren. Hij helpt in te zien dat niet alleen de toekomst en toekomstige generaties, maar ook het heden en de nu levenden zich kenmerken door onbepaaldheid. Er is niets dat volledig samenvalt met zichzelf of een sluitende betekenis heeft, ook wij in het heden niet. Dat is echter niet iets tragisch; Derrida’s denken herinnert eraan dat omdat niets ooit vaststaat, het altijd anders kan worden – en misschien beter. Derrida’s denken deinst niet terug voor onbepaaldheid, maar omarmt het.
De presentistische vorm van uitstel behelst het afwentelen van verantwoordelijkheid op de toekomst. Derrida geeft aanleiding om opnieuw na te denken over de betekenis van uitstel. Het uitstel van Derrida heeft betrekking op de onmogelijkheid van uitputtende betekenis: er is niets dat vastligt, en juist daarin ligt de mogelijkheid besloten om tot handelen over te gaan. De onbepaaldheid van betekenis wijst op een gerichtheid op de toekomst. Uitstel neemt bij Derrida niet de vorm aan van niet-handelen en een fixatie op het heden, maar waarborgt de erkenning van het toekomstige in het heden: het suggereert zelfrelativering in plaats van overwaardering en noopt tot een houding van bescheidenheid in een wereld die te complex is om volledig te doorgronden – een houding die in de aanpak van klimaatproblematiek van groot belang is, en vooralsnog ondergesneeuwd lijkt.
Ook vandaag zijn er verontrustende krantenkoppen die aanleiding kunnen geven tot doemdenken. Toch staat doemdenken ver van wat deze scriptie wil uitdragen. En bovendien is doemdenken niet de weg die vanuit een Derridiaans begrip van toekomstigheid de voorkeur heeft. Derrida’s begrip van de beslissing leert dat doemdenken verloopt volgens een strikt lineair stramien, en daarmee in de weg staat aan een echt besluit en het nemen van verantwoordelijkheid. In het laatste interview voor zijn dood zei Derrida over deconstructie, zijn denkwijze: ‘Deconstruction is always on the side of the yes, on the side of the affirmation of life.’141 Derrida’s begrip van toekomstigheid roept op tot een open houding ten aanzien van de toekomst en geeft vertrouwen om niet terug te deinzen voor onbepaaldheid, voor onzekerheid of een ‘mate een waarschijnlijkheid’. Slechts in het niet-weten-wat- te-doen ligt de mogelijkheid van verbetering.
Literatuur
Albers 2018
Julie H. Albers. Human Rights and Climate Change. Protecting the Right to Life of Individuals of Present and Future Generations. Security and Human Rights 28, 2018, pp. 113-144.
ANP 2018
ANP. Burgemeester Ahmed Aboutaleb: Kabinet moet excuses maken voor slavernij. De Volkskrant, 30 juni 2018, https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/burgemeester-ahmed-aboutaleb-kabinet-moet- excuses-maken-voor-slavernij~b393122c/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F [voor het laatst geraadpleegd op 24 januari 2020].
Arrhenius, Ryberg e.a. 2017
Gustaf Arrhenius, Jesper Ryberg, en Torbjörn Tännsjö. The Repugnant Conclusion. In: The Stanford
Encyclopedia of Philosophy (Editie Lente 2017), Edward N. Zalta (ed.),
https://plato.stanford.edu/archives/spr2017/entries/repugnant-conclusion/ [voor het laatst geraadpleegd op 29 januari 2020].
AR1-SPM 1990
Intergovernmental Panel on Climate Change, Houghton, J. T., Intergovernmental Panel on Climate Change, & World Meteorological Organization. IPCC first assessment report. Geneva: WMO, 1990. AR4-SPM 2007
Intergovernmental Panel on Climate Change, Core Writing Team, Pachauri, R.K and Reisinger, A. (eds.), Summary for Policymakers. In: Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of
Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Geneva, Switzerland 2007.
AR5-SPM 2013
Intergovernmental Panel on Climate Change, Stocker, T.F., D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S.K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex and P.M. Midgley (eds.). Summary for Policymakers. In:
Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press,
Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA 2013. Bergkamp 2015
Lucas Bergkamp. Het Haagse klimaatvonnis. Rechterlijke onbevoegdheid en de negatie van het causaliteitsvereiste. Nederlands Juristen Blad, 2015/1676.
Bevernage 2012
Berber Bevernage. History, Memory and State-Sponsored Violence. Time and Justice. Routeledge Taylor & Francis, 2012.
Black 2013
Richard Black. A brief history of climate change. BBC News, 20 september 2013,
https://www.bbc.com/news/science-environment-15874560 [voor het laatst geraadpleegd op 21 januari 2020].
Bradley 2008
Arthur Bradley, Derrida’s Of Grammatology, Edinburgh University Press 2008. Council of Europe 2012
Council of Europe. Manual on Human Rights and the Environment, second edition 2012. Council of Europe Publishing 2012.
Couzy 2019
Michiel Couzy. Amsterdam wil excuses maken voor slavernijverleden. Het Parool, 24 juni 2019, https://www.parool.nl/amsterdam/amsterdam-wil-excuses-aanbieden-voor-slavernijverleden~b1f4e38f/ [voor het laatst geraadpleegd op 30 januari 2020].
Davidson 2013
Marc D. Davidson. Intergenerational justice: how reasonable man discounts climate damage.
Sustainability, 4(1) 2012, pp. 106-122.
Derrida 1989
Jacques Derrida. De stem en het fenomeen. Vert. Jacques Deryckere, Rudolf Bernet. Ambo Wijsgerig, 1989.
Derrida 2011
Jacques Derrida. The Beast and the Sovereign, Volume II. Ed. Michel Lisse, Marie- Louise Mallet, and Ginette Michaud. Vert. Geoffrey Bennington, The University of Chicago Press, 2011.
Derrida 2013
Jacques Derrida. Kracht van wet. Het ‘mystieke fundament van het gezag’. Vert. Rico Sneller, Garant 2013.
Derrida 2019
Jacques Derrida. Marges van de filosofie. Vert. Ger Groot. Boom Grote Klassieken Amsterdam 2019. Derrida en Birnbaum 2007
Jacques Derrida, Jean Birnbaum. Learning how to live finaly. The last interview. Vert. Pascale-Anne Brault and Michael Naas. Palgrave McMillan, 2007.
Derrida en Caputo 1997
Jacques Derrida, John D. Caputo. The Villanova Roundtable: A Conversation with Jacques Derrida. In:
Deconstruction in a Nutshell ed. John D. Caputo, New York: Fordham University Press, 1997, pp. 4-28.
Düwell en Bos 2016
Marcus Düwell en Gerhard Bos. Human Rights and future people – Possibilities of argumentation.
Journal of Human Rights, 15:2, 2016, pp. 231-250.
Fikkers 2015
Saskia Fikkers. Urgenda, de zorgplicht en toekomstige generaties, Nederlands Jusristen Blad, 2015/1677, 2015, pp. 2289-2293.
Fritsch 2015
Matthias Fritsch. Democracy, Climate Change, and Environmental Justice. Mosaic: A Journal for the
Interdisciplinary Study of Literature, 48/3 2015, pp. 27-45.
Gh. Urgenda 2018
Gerechtshof Den Haag, 9 oktober 2018, Urgenda, ECLI:NL:GHDHA:2018:2591, https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:GHDHA:2018:2591. Guterres 2018
António Guterres. Remarks at High-Level Event on Climate Change. UN Headquarters, 26 september 2018, https://www.un.org/sg/en/content/sg/speeches/2018-09-26/remarks-high-level-event-climate- change [voor het laatst geraadpleegd op 29 januari 2020].
Hägglund 2016
Martin Hägglund. The Trace of Time. A critique of vitalsm. Derrida Today, 9.1 2016, pp. 36-46. Howarth 2011
Richard B. Howarth. Intergenerational Justice. In: The Oxford Handbook of Climate Change and
Society. Ed. John S. Dryzek, Richard B. Norgaard, David Schlosberg, Oxford University Press, 2011.
HR Urgenda 2019
Hoge Raad, 20 december 2019, Urgenda, ECLI:NL:HR:2019:2006,
https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:HR:2019:2006. Sir Jackson 2019
Sir Roland Jackson. Who discovered the greenhouse effect? The Royal Institution, 17 mei 2019, https://www.rigb.org/blog/2019/may/who-discovered-the-greenhouse-effect [voor het laatst geraadpleegd op 12 januari 2020].
Johnston 2016
Rachel Johnston. Lacking rights and justice in a burning world: the case for granting standing to future generations in climate change litigation. Tilburg Law Review, 21/2016, pp. 31-51.
Krznaric 2019
Roman Krznaric. Why we need to re-invent democracy for the long term. BBC, 19 maart 2019, https://www.bbc.com/future/article/20190318-can-we-reinvent-democracy-for-the-long-term [voor het laatst geraadpleegd op 30 januari 2020].
Lewis 2016
Bridget Lewis. Human Rights Duties Towards Future Generations and the Potential for Achieving Climate Justice. Netherlands Quarterly of Human Rights, Vol.34/3 2016, pp. 207-228.
Loth en van Gestel 2015
Rob van Gestel, Marc Loth. Urgenda: roekeloze rechtspraak of rechtsvinding 3.0? Nederlands Juristen
Blad, Afl. 37, 2015, pp. 2598-2605.
Martin 2019
Paul Martin. Law to protect future generations in Wales 'useless', BBC 15 mei 2019,
https://www.bbc.com/news/uk-wales-48272470 [voor het laatst geraadpleegd op 25 januari 2019]. Meyer 2015
Lukas Meyer. Intergenerational Justice. In: Stanford Encyclopedia,
https://plato.stanford.edu/entries/justice-intergenerational/#HowIntRelDifRelAmoCon [voor het laatst geraadpleegd op 24 januari 2020].
Naas 2015
Michael Naas. When it comes to mourning. In: Jacques Derrida. Key concepts. Ed. Claire Colebrook, Routeledge 2015: pp. 113-121.
Narveson 1967
Jan Narveson. Utilitarianism and New Generations. Mind, New Series, vol. 76, no. 301, 1967, pp. 62- 72.
NASA 2020
NASA. Celebrate Apollo Earthrise. Onbekende datum.
https://www.nasa.gov/pdf/323298main_CelebrateApolloEarthRise.pdf [voor het laatst geraadpleegd op 30 januari 2020].
Nobel Media 2007
Nobel Media. The Nobel Peace Prize for 2007, https://www.nobelprize.org/prizes/peace/2007/press- release/ [voor het laatst geraadpleegd op 23 januari 2020].
Parfit 1984
Derek Parfit. Reasons and Persons. Oxford University Press, 1984. Rb. Urgenda 2015
Rechtbank Den Haag, 24 juni 2015, Urgenda, ECLI:NL:RBDHA:2015:7145,
https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:RBDHA:2015:7145 [voor het laatst geraadpleegd op 25 januari 2020].
Saghafi 2015
Kas Saghafi. Dying alive. Mosaic: A Journal for the Interdisciplinary Study of Literature, vol. 4. No. 3, 2015, pp. 15-26.
Salm 2018
Harriët Salm. Salo Muller kreeg van de NS wat hij eiste: ‘Ik ben een pitbull’. Trouw, 1 december 2018, https://www.trouw.nl/nieuws/salo-muller-kreeg-van-de-ns-wat-hij-eiste-ik-ben-een-pitbull~b5ddbbcf/ [voor het laatst geraadpleegd op 24 januari 2020].
Sample 2005
Ian Sample. The father of climate change. The Guardian, 30 juni 2005,
https://www.theguardian.com/environment/2005/jun/30/climatechange.climatechangeenvironment2 [voor het laatst geraadpleegd op 12 januari 2020].
Sanderink 2015
D.G.J. Sanderink. Het EVRM en het materiële omgevingsrecht. Serie Staat en Recht, nr. 22, Deventer Wolters Kluwer 2015.
Sidgwick 2017
Sneller 2003
Rico Sneller. Wie beslist? Jacques Derrida en de beslissing van de ander. Humanistiek nr. 14, 4e jaargang juli 2003, pp. 48-49.
SR-SPM 2018
Intergovernmental Panel on Climate Change, Masson-Delmotte, V., P. Zhai, H.-O. Pörtner, D. Roberts, J. Skea, P.R. Shukla, A. Pirani, W. Moufouma-Okia, C. Péan, R. Pidcock, S. Connors, J.B.R. Matthews, Y. Chen, X. Zhou, M.I. Gomis, E. Lonnoy, T. Maycock, M. Tignor, and T. Waterfield (eds.), Summary for Policymakers. In: Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global
warming of 1.5°C above pre industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable
development, and efforts to eradicate poverty, IPCC 2018.
Stichting Urgenda 2013
Stichting Urgenda, Dagvaarding Stichting Urgenda, 20 november 2013,
www.rijksoverheid.nl%2Fbinaries%2Frijksoverheid%2Fdocumenten%2Fpublicaties%2F2013%2F11% 2F20%2Fdagvaarding-stichting-urgenda%2Fdagvaarding-stichting-
urgenda.pdf&usg=AOvVaw0u9J1Ihxeoaednko7jD1UU. Szymborska 2011
Wisława Szymborska, Einde en begin. Verzamelde gedichten. Meulenhoff 2011. Toth 2007
Josh Toth. A certain perhaps: Touching on the decisiveness of Derrida’s indecision. Mosaic: A Journal
for the Interdisciplinary Study of Literature, vol. 40, no. 2, 2007, pp. 245-260.
Van den Dool en Ketelaar 2019
Pim van den Dool, Titia Ketelaar. Zit de rechter nu op de stoel van de politiek? 10 oktober 2019, NRC, https://www.nrc.nl/nieuws/2018/10/10/zit-de-rechter-nu-op-de-stoel-van-de-politiek-a2417570 [voor het laatst geraadpleegd op 30 januari 2020].
Van der Kaaij 2013
Meindert van der Kaaij. Geen excuus, wel diepe spijt en berouw. Trouw, 2 juli 2013, https://www.trouw.nl/nieuws/geen-excuus-wel-diepe-spijt-en-
berouw~b71462ae6/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F [voor het laatst geraadpleegd op 24 januari 2020].
Van Walsum 2019
Sander van Walsum. De NS is te lang in haar eigen heldenverhaal blijven geloven. De Volkrant, 15 september 2019, https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-ns-is-lang-in-zijn-eigen-
heldenverhaal-blijven-geloven~bfd4a6d9/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F [voor het laatst geraadpleegd op 31 januari 2020].
Wijdekop 2014
Wijdekop, Democratie, rechtsstaat en de rechten van toekomstige generaties. Nederlands Juristen Blad, 2014/1137, 2014, pp. 1552-1560.
Woollard 2012
Fiona Woollard, Have we solved the non-identity problem? Ethical Theory and Moral Practice, Vol. 15, no. 5, 2012, pp. 677-690.
Rob van Gestel, Marc Loth. Urgenda: roekeloze rechtspraak of rechtsvinding 3.0? Nederlands Juristen