dat niet in de vorm van geld maar met kunst De kunstenaars die iets voor de kerk ontwerpen hoeven niet altijd
4.3 Bewust veranderd: Dorpskerk Vorden in Bronckhorst
De eerder beschreven maatschappelijk processen zoals demografische transitie en ontkerkelijking zijn van invloed op de rol van religie in de samenleving (zie casus Dorpskerk Huizum). Hoewel deze ontwikkelingen niet betekenen dat de waardering van religieus erfgoed verdwijnen, is een ander gebruik van religie wel van invloed op hoe kerkeigenaren met de gebouwen en inventaris omgaan.173
Al vanaf de zeventiger jaren van de vorige eeuw groeit het verlangen naar meer liturgische werkruimte.174 Veel aangevoerde redenen voor herinrichting zijn het afstemmen van de kerkruimte op
een kleiner geworden aantal kerkgangers en het geschikter maken van de kerkruimte voor nevenfuncties. Ook praktische argumenten spelen een rol: oude kerkbanken voldoen niet meer aan de huidige eisen van het zitcomfort.175 Herinrichting van een kerk illustreert dat één van de grootste
gevaren voor kerkinterieurs uit de kerk zelf komt. Justin Kroesen benoemt de keerzijde van een dergelijke vernieuwings- en moderniseringsdrang: ‘Na herinrichting voldoet het nieuwe interieur voor een paar jaar, maar deze is daarna alweer verouderd. Bovendien valt het in de praktijk vaak tegen hoe flexibel het interieur daadwerkelijk wordt.’ Sytse ten Hoeve vindt dat veranderingen plaats moeten kunnen vinden, maar vanuit historisch besef, met respect en smaak, en met behoud van wat religieus en historisch gezien waardevol is.176 Hoe is het proces van herinrichting verlopen in de Dorpskerk
Vorden (gemeente Bronckhorst, Gelderland)?
4.3.1 Exterieur en interieur
Afb. 9: Exterieur van de Dorpskerk Vorden.
173 Nelissen. Geloof in de toekomst!: 29
174 R. Steensma. Opdat de ruimten meevieren. Een studie over spanning tussen liturgie en monumentenzorg bij
de herinrichting en het gebruik van monumentale hervormde kerken. Baarn 1982: 218
175 H. E. Wesselink. Hemelse lust of torenhoge last. Kansen en problemen bij hergebruik van kerkgebouwen uit
de periode 1850-1940, masterscriptie Erfgoed van Stand en Land. Amsterdam 2008: 77
176 Interview met Justin Kroesen; J. D. T. Wassenaar. ‘Monumentale kerkinterieurs in gevaar!’, in: Kerk en
cultuur (2). 22 januari 2009; Interview met Sytse ten Hoeve, kerkinterieurspecialist en bestuurslid Stichting
De geschiedenis van de Dorpskerk Vorden gaat terug tot de twaalfde eeuw. Op de huidige plek van de Dorpskerk staat in de twaalfde eeuw een houten, katholiek kerkje dat in de dertiende eeuw wordt vervangen door een stenen kerk in romaanse stijl. De Dorpskerk is vervolgens gebouwd in de vijftiende eeuw, als eenbeukige kerk tegen een al bestaande toren. Met de bouw van de kerk is de toren verhoogd en is het schip uitgebreid met een noordelijke zijbeuk. De muren van het schip worden op dezelfde hoogte gebracht als het koor. Aan de buitenkant is dit nog te zien doordat het bovengedeelte van de zuidmuur van baksteen is, terwijl daaronder tufsteen aanwezig is. De ramen van het schip krijgen een gotische vorm. In 1831 wordt de inmiddels protestantse kerk verbouwd, waarbij de zijbeuk wordt gemoderniseerd en de triomfboog boven het koor gesloopt. Bovendien wordt de rechthoekige opstelling van de banken veranderd in een ronde vorm, naar ontwerp van architect Lijzen uit Zutphen. Door de nieuwe opstelling zijn de banken gericht op de kansel en is het aantal zitplaatsen verhoogd van 508 naar 647. De olijfgroen geschilderde banken zijn vervaardigd van vurenhout en oorspronkelijk afgewerkt met een houtimitatie.177
Afb. 10: Interieur van de Dorpskerk naar ontwerp van Lijzen, met zicht op het orgel.
In Een huis voor het Woord beschrijven C. A. van Swigchem, T. Brouwer en W. van Os een opstelling van banken in cirkelvorm, zoals na 1831 het geval is in de Dorpskerk. Kerkgangers zitten letterlijk rond de predikant en ‘het Woord’. Volgens Van Swigchem, Brouwer en Van Os geniet een
177 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. ‘Monumentenregister. Monumentnummer: 38120 Kerkstraat 2 7251
BC te Vorden’
http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=show&cOffset=4&cLimit=25&cOBJnr=3 8120&oOrder=ASC&cLast=158&oField=OBJ_RIJKSNUMMER&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatu s=&sProvincie=Gelderland&sGemeente=&sPlaats=Vorden&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sFunctie= &sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sOmschrijving=&ID=0&oField=OBJ_RIJKSNUMMER#, geraadpleegd op 16 november 2014; Werkgroep Zelhem. De Dorpskerk bouwt aan haar toekomst. Verslag van onderzoek c.q.
archeologische begeleiding van de werkzaamheden in de hervormde kerk te Vorden op het adres Kerkstraat 4 7251 BC. 2011: 15
inrichting in de vorm van een halve maan in de eerste helft van de negentiende eeuw een zekere populariteit. Het bankenplan wordt niet alleen op grond van rationele overwegingen als ideaalplan beschouwd: ‘de gesloten, ronde vorm zou de saamhorigheid van de gemeente illustreren en haar volledige concentratie bij het godsdienstig samenzijn tot uitdrukking brengen.’178
Afb. 11: Gewelfschilderingen in het koor.
Van oorsprong zijn er veel muurschilderingen in de kerk aanwezig, maar tijdens de Reformatie zijn deze onder een kalklaag verdwenen. Bij restauraties en herstelwerkzaamheden komen ze tevoorschijn en ondergaan dan weer hetzelfde lot. In 1988 zijn schilderingen aan de gewelven van het koor gerestaureerd. Ze vertonen onder andere een afbeelding van Christus met daaronder in Romeinse cijfers het jaar 1520. Ook sculpturen zijn met de Reformatie uit de kerk verdwenen. In 1922 zijn ten noorden van de toren wel twee gebeeldhouwde vrouwenfiguren gevonden. De beelden zijn naar het museum in Zutphen gebracht, maar daar in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Het orgel dateert uit 1833 en is gebouwd door Hinderk Berends Lohman (1787–1856). Het doopvont krijgt de Dorpskerk in 1954 in langdurig bruikleen. Naast de preekstoel bevindt zich een nis. Dit zou vroeger een hagioscoop geweest kunnen zijn: een muuropening waardoor mensen die in de kerk niet gewenst zijn toch de dienst kunnen volgen. Het koor wordt afgesloten door een eiken bank die eigendom is van de familie van Westerholt van Hackfort. Deze familie woont in kasteel Hackfort vlakbij Vorden en kerkt in de Dorpskerk. Als Heer van Vorden ligt Gerrit van Hackfort, overleden in 1483, begraven in
178
C. A. van Swigchem, T. Brouwer en W. van Os. Een huis voor het Woord. Het Protestantse kerkinterieur in
Nederland tot 1900. Zeist 1984: 123; T. Schulte. ‘Het ‘historisch’ kerkinterieur tussen bekeren en bekoren’, in: Interieurs belicht, Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Zeist 2001: 113
de kerk. In 1981 sterft het adellijke geslacht uit en wordt de bank aan de kerk nagelaten. Tot slot bezit de kerk grafzerken en drie zandstenen bas-reliëfs in het koor.179
4.3.2 Plannen voor herinrichting
In 2007 neemt het College van Kerkrentmeesters van de hervormde wijkgemeente Vorden het initiatief plannen te maken voor herinrichting van de Dorpskerk. Herinrichting is volgens het College noodzakelijk omdat een groot onderhoud moet worden gepleegd aan de verwarming, de banken en de rest van het interieur. Bovendien wordt de noodzaak tot verandering gevoeld ‘omdat de indeling van de kerk belemmerend werkt bij de liturgische vieringen en omdat het teruglopend aantal kerkbezoekers in de vele steile banken weinig uitnodigend en inspirerend werken.’ De veranderingen zullen de praktijk van de eredienst bevorderen, maar de herinrichting is niet bedoeld voor het creëren van een multifunctionele binnenruimte. De Commissie herinrichting kerkinterieur krijgt de opdracht om samen met liturgisch vormgever Pim van Dijk te komen tot een duurzaam advies over het kerkinterieur.180 In het advies formuleert de Commissie drie uitgangspunten: de liturgische invulling
van de vieringen moet ruimte krijgen, de kerk moet intiemer en gastvrijer zijn en de kerk moet voldoen aan huidige eisen van techniek en comfort.181
In het ontwerp van Van Dijk wordt de preekstoel teruggezet op de oorspronkelijke plek en worden behalve de Hackfortbank alle banken vervangen door stoelen. De kerkelijke gemeenteleden zijn niet enthousiast over het conceptplan, met name over het verplaatsen van de preekstoel en het plaatsen van toiletten in de consistorie. Het is vooral de middengroep die bezwaar maakt. Ook in hun vooradvies is de toenmalige RACM kritisch. Op grond van historische motieven adviseert de RACM de oorspronkelijke opstelling van ronde banken in stand te houden.182
In januari 2009 herziet het College het conceptplan, naar aanleiding van de reacties van kerkgangers en de resultaten van besprekingen met de monumentencommissie van de gemeente Bronckhorst, het Gelders Genootschap en de RACM. De reeds geformuleerde uitgangspunten blijven intact, maar hier worden extra uitgangspunten aan toegevoegd: de preekstoel blijft op de huidige plaats, de rondingen in de kerk blijven zoveel mogelijk onbeschadigd, een aantal banken blijft bestaan om te voldoen aan een historisch evenwicht tussen preekstoel en de rest van het interieur en de criteria
179
Werkgroep Zelhem. De Dorpskerk bouwt aan het toekomst: 22, 23, 26; Protestantse Gemeente Vorden. ‘Het Lohman orgel’ http://www.protestantsegemeentevorden.nl/index.php?page=het-lohman-orgel, geraadpleegd op 12 januari 2015; Protestantse Gemeente Vorden. ‘Interieur’
http://www.protestantsegemeentevorden.nl/index.php?page=interieur, geraadpleegd op 12 januari 2015
180 Op de website www.pimvandijkdsigns.nl is informatie te vinden over de projecten van Van Dijk, zijn
producten en zijn overtuigingen wat betreft het inrichten van kerken.
181 Interview met Hans Aartsen en Dick Boerstoel, oud-voorzitter College van Kerkrentmeesters, hervormde
wijkgemeente Vorden, en secreatris College van Kerkrentmeesters, hervormde wijkgemeente Vorden. 6 januari 2015
182 College van Kerkrentmeesters. Advies voor de herinrichting van de hervormde kerk te vorden de Dorpskerk.
van flexibiliteit en intimiteit blijven overeind. In samenspraak met de kerkrentmeesters past Van Dijk het conceptplan aan, waarbij drie banken verwerkt in de lambrisering bewaard blijven.
Afb. 12: Overzicht herzien conceptplan, naar ontwerp van Pim van Dijk.
Na het voeren van gesprekken over het herziene conceptplan met de RACM, het College van Burgemeester en Wethouders en hoofd monumentenzorg, cultuurhistorie en archeologie van de gemeente Bronckhorst, maakt het College van Kerkrentmeesters een schriftelijke onderbouwing van de beoogde herinrichting. Het College krijgt hierbij hulp van de Commissie herinrichting kerkinterieur en in april 2009 presenteert het College het Advies voor de herinrichting van de hervormde kerk te
Vorden. Uitgangspunt van het advies komt al in de inleidende overwegingen naar voren: ‘Wij
begrijpen dat het interieur als monument waardevol is en bewaard zou moeten blijven omwille van de geschiedenis. Wij als gebruikers menen echter dat historische argumenten voor behoud van de huidige inrichting niet opwegen tegen de argumenten voor de kerk als actieve liturgische ruimte.’ Het College is echter wel van mening dat het interieur ‘met het pakhuisachtige karakter’ aan volgende generaties moet kunnen worden doorgegeven: ‘Aan deze wens denkt de commissie tegemoet te komen door de historische ruimtelijke indeling van de kerk in Vorden op moderne wijze compleet te documenteren en te archiveren en het zo beschikbaar te stellen voor bezoekers.’183
Het College benadrukt dat een kerkinrichting niet statisch kan zijn. Integendeel, de indeling moet steeds kunnen worden aangepast aan het beleid van de kerkgemeente betreffende de eredienst. De inrichting van de Vordense Dorpskerk voldoet volgens de kerkgemeente niet meer aan de hedendaagse, noodzakelijk meer dynamische viering. De nieuwe voorgestelde inrichting voldoet hier wel aan en staat boven alles voor gastvrijheid: ‘De entree wordt vrij toegankelijk en uitnodigend, zodat men zich bij binnenkomst meteen welkom heet. De ruimtelijke indeling van het liturgisch centrum en
183 College van Kerkrentmeesters. Advies voor de herinrichting van de hervormde kerk te vorden de Dorpskerk:
het comfort van de zitplaatsen nodigt uit volledig betrokken te raken bij de viering van de eredienst.’184
In overeenstemming met de Monumentenwet brengt de RACM in november 2009 officieel advies uit over de herinrichting. Volgens de Rijksdienst is de inrichting van de Dorpskerk Vorden van belang vanwege de cultuurhistorische waarde, de architectuurhistorische waarde, de ensemblewaarde en de zeldzaamheidswaarde. Zo is het interieur een negentiende-eeuws voorbeeld van protestantse kerkviering in het oosten van Nederland en een voorbeeld van een centraal, oplopend bankenplan met een centraal gesitueerde preekstoel, ontsloten door looppaden die van oorsprong georiënteerd zijn op de deuropeningen. Bovendien is het interieur van waarde vanwege de verschijningsvorm van de banken afgewerkt met een houtimitatie, vanwege de hoeveelheid en de uniformiteit van de banken en vanwege het relatief kleine aantal kerken waar een dergelijke opstelling in de oorspronkelijke staat bewaard is gebleven. De Rijksdienst adviseert: ‘Gelet op het bovenstaande bestaan er vanuit het oogpunt van monumentenzorg bezwaren tegen de uitvoering van het hierboven beoordeelde plan aangezien er belangrijke cultuurhistorische waarden verloren gaan en adviseer ik u negatief.’185
4.3.3 In de praktijk
Ondanks een negatief advies van de RACM geeft de gemeente Bronckhorst naar aanleiding van een pleitnota van het College van Kerkrentmeesters groen licht. In de pleitnota geeft het College ter overweging dat de Dorpskerk in gebruik is als liturgische ruimte en indien nodig voor de eredienst moet kunnen worden aangepast. In de onderbouwing is gezocht naar een evenwicht tussen monumentale waarden, hedendaagse wensen en praktische invulling.186 In 2011 is het definitieve plan
rond en goedgekeurd. Onder andere de banken worden vervangen door stoelen, de houten vloer wordt vervangen door een stenen vloer met vloerverwarming en de drie overgebleven banken in de lambrisering worden geverfd. In datzelfde jaar wordt de monumentale kerktoren door de gemeente Bronckhorst overgedragen aan de Stichting Oude Gelders Kerken.187
Binnen de organisatie van het herinrichtingsplan is er een stuurgroep of bouwteam, bestaande uit een voorzitter, secretaris, financieel beheerder en de voorzitters van drie werkgroepen. Het bouwteam legt verantwoording af aan het College van Kerkrentmeesters. De voornaamste verantwoordelijkheden zijn besluitvorming, communicatie, planning en overleg met overheidsinstellingen. Het drietal werkgroepen heeft elk een eigen project. Er is een werkgroep bouw en installaties, een werkgroep interieur en een werkgroep werving fondsen en communicatie. Voor de
184 College van Kerkrentmeesters. Advies voor de herinrichting van de hervormde kerk te vorden de Dorpskerk:
4
185 P. Schaap. Artikel 16 juncto artikel 11 van de monumentenwet m.b.t. onderstaand monument. Amersfoort
2009: 2, 3
186 Interview met Hans Aartsen en Dick Boerstoel
187 Stichting Oude Gelderse Kerken. ‘De torens van de SOGK’ http://www.oudegeldersekerken.nl/kerken/torens,
werkgroep interieur heeft een meubelmaker uit Vorden een stoel speciaal ontworpen voor de Dorpskerk. Ook is deze werkgroep verantwoordelijk voor het opstellen van een kleurrapport waarin de geschiedenis van het kleurgebruik in kaart wordt gebracht. Twee kleuren komen naar voren: roomkleurig wit (de oudste kleur) en rossig bruin. Voor de bewaard gebleven banken kiest de werkgroep rossig bruin, in overeenstemming met de houtkleur van de Hackfortbank.188
Bij de afbraak van de banken en de houten vloer op het koor komen een drietal dekstenen tevoorschijn. Een tweetal stenen is voorzien van motieven en teksten, de derde is geheel vlak. Vrijwilligers verplaatsen de grafstenen, zodat de plaats en de afmetingen van de kelders kan worden ingemeten. Na verwijdering van de twee gedecoreerde stenen kan worden vastgesteld dat de nieuwe betonnen vloer minimaal vier centimeter boven de kelders komt te liggen. De kelders blijven dan ongeschonden. Daarentegen kan de gladde steen door zijn omvang en gewicht niet worden verplaatst. Een deel van de steen moet worden afgezaagd voor de nieuwe vloerconstructie. Het andere deel blijft zitten. In het zand onder de houten kerkvloer zijn daarnaast een tweetal zwaar beschadigde gezangenboekjes, sieraden en munten gevonden.189
In navolging van de vondsten in de Dorpskerk en de archeologische werkzaamheden is er contact tussen de Rijksdienst, een bouwkundig consulent Instandhouding Regio Oost, de gemeente Bronckhorst en een regionaal archeoloog. De gemeente is van mening dat er een officieel rapport dient te komen van alle bevindingen en metingen die door ‘amateurarcheologen’ zijn gedaan. Ook de plattegrondtekening van de graven dient hierin te worden opgenomen. Het rapport moet worden opgesteld door een erkend archeologisch bureau. De Dorpskerk tekent hier bezwaar tegen, mede door extra kosten die hierdoor gemaakt zullen worden. De afdeling Dienstverlening vergunningen van de gemeente ziet dit echter als een vereiste om ‘het dossier’ te sluiten. In 2011 volgt een archeologisch rapport van de werkgroep Zelhem.190
Binnen negen maanden is de herinrichting van de Dorpskerk voltooid. Hoewel het College van Kerkrentmeesters in de herinrichting voorrang heeft gegeven aan een vrije liturgische ruimte in plaats van de instandhouding van de cultuurhistorische waarden, is een aantal oude elementen nog in gebruik, zoals de doopvont, preekstoel, het avondmaalszilver en de lessenaar. Bovendien verwijst de opstelling van de stoelen naar de ronding van de oude banken.191 Door de flexibele inrichting is de
Dorpskerk naast een plek voor de viering van de liturgie geschikt geworden voor niet-religieuze activiteiten. Voor beheer en organisatie hiervan is de Stichting Vrienden van de Dorpskerk Vorden verantwoordelijk. De bekendmaking van de Stichting vindt plaats in de Dorpskerk op Open Monumentendag in september 2014. De presentatie gaat gepaard met rondleidingen en muzikale optredens zoals een orgelconcert. Doelstelling van de Stichting is het in brede zin belangstelling
188 Interview met Hans Aartsen en Dick Boerstoel
189 Werkgroep Zelhem. De Dorpskerk bouwt aan het toekomst: 6, 10-13 190 Ibidem
wekken voor de Dorpskerk, zodat deze binnen de gemeenschap haar plaats behoudt en versterkt in overeenstemming met haar religieuze, sociale en culturele betekenis. Verhuur van het gebouw is mogelijk voor koren, muziekgezelschappen, exposities, presentaties en voordrachten.192
Afb. 13: De negentiende-eeuwse banken worden eruit gehaald en achterin de kerk verzameld.
Afb. 14: Huidige interieur van de Dorpskerk.
192
Stichting Vrienden van de Dorpskerk Vorden. ‘Home’ http://vriendenvandedorpskerkvorden.nl, geraadpleegd op 19 januari 2015; Stichting Vrienden van de Dorpskerk Vorden. ‘Verhuur’
http://vriendenvandedorpskerkvorden.nl/verhuur, geraadpleegd op 19 januari 2015; Open Monumentendag. ‘Open Monumentendag Bronckhorst’ http://www.openmonumentendag.nl/gemeente/bronckhorst/, geraadpleegd op 13 februari 2015
5. Conclusie
In november 1999 keurt de Tweede Kamer de ‘Nota Belvedere’ goed, een initiatief van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Met de nota pleiten de vier ministeries voor een respectvolle omgang met cultuurhistorische waarden binnen ruimtelijke ontwikkelingen. ‘De strategie die hierbij past is die van ‘behoud door ontwikkeling’. (…) Met een tweeledig doel: verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en behoud van het cultuurhistorische erfgoed.’193
Ondanks het streven zoveel mogelijk te behouden, gaat er veel erfgoed (voorgoed) verloren. Zoals aangegeven in het theoretisch kader van deze scriptie schuilt dreiging voor verval vooral in sloop of vernietiging. Deze dreiging is van invloed op de waardering van erfgoed: volgens David Lowenthal wordt erfgoed waardevol als het verloren dreigt te gaan. Uitgaande van de ‘authorized heritage discourse’ (AHD) wordt erfgoed op waarde geschat en gecanoniseerd door autoriteiten als UNESCO, universiteiten en erfgoedspecialisten in dienst van de (rijks)overheid. Een expert geeft een betekenis aan erfgoed en als architect, historicus of archeoloog heeft hij de capaciteit, de kennis en het begrip om de waarde van erfgoed te identificeren. De AHD verkiest de expert boven de niet-expert. Volgens de Italiaanse archeoloog en kunsthistoricus Salvatore Settis zijn het daarentegen de inwoners van dorpen en steden, de gebruikers van het erfgoed, die ‘barbaric devastation’ moeten tegengaan ‘in the name of morality, legality, history and law’. Volgens Settis zouden inwoners zich de voorvechters van het landschap moeten voelen.194 In ‘Urban Heritage and Social Movements’ reflecteren Chiara De Cesari en Michael Herzfeld op dergelijke bewegingen die een claim leggen op ‘hun’ leefomgeving en ‘hun’ erfgoed. De Cesari en Herzfeld beargumenteren dat spontaan georganiseerde actiegroepen top-
down geïnitieerde projecten kunnen vertragen of zelfs voorkomen; weerstand en recalcitrantie kunnen