In mei 2015 vond de tiende editie van BNA Beste Gebouw van het Jaar plaats; een prijs die ieder jaar door de Bond van Nederlandse Architecten uitgeloofd wordt aan de architect en opdrachtgever van het beste gebouw van Nederland. Zo’n gebouw is meer dan louter functio- neel en esthetisch. Met het bijvoeglijk naamwoord beste wil de BNA een maatschappelijke component belichten: het beste gebouw van het jaar biedt meerwaarde aan de opdrachtgever,
191 Juryrapport Architect van het Jaar Prijs: 1. 192 Juryrapport Architect van het Jaar Prijs: 5.
57 maar ook aan de samenleving.193
Uit 120 inzendingen koos de jury – bestaande uit onder andere Wim Pijbes en Peter Defesche – uiteindelijk Rotterdam Centraal Station als beste gebouw. Het station wordt in het rapport neergezet als een grandioze entree, als een onvergetelijk icoon met een brutale punt en een groots plein. De jury beoordeelde het als een spoorwegkathedraal met internationale allu- re die tegelijkertijd ook gewoon het Rotterdamse Station Kapsalon verbeeldt. Het gebouw is in positieve zin ‘beladen met emoties’ door de toegevoegde elementen van Van Ravesteyn.194
Ook was de jury diep onder de indruk van de manier waarop Team CS de buitenruimte heeft ingericht. Rotterdam Centraal Station wordt beschreven als een stimulerende omgeving die bijdraagt aan de leefbaarheid en sociale cohesie binnen de stad en bovendien een unieke ruimtelijke beleving biedt. De jury heeft gezocht naar op- en aanmerkingen, maar vond ze niet. Een unicum.195
193 BNA Beste Gebouw van het Jaar 2015. Juryrapport. Amsterdam: Koninklijke Maatschappij tot Bevordering
der Bouwkunst en Bond van Nederlandse Architecten, 2015: 2.
194 BNA Beste Gebouw van het Jaar 2015. Juryrapport: 2-4. 195 BNA Beste Gebouw van het Jaar 2015. Juryrapport: 3-4.
58
Conclusie
Dit onderzoek begon uit nieuwsgierigheid naar het nieuwe Centraal Station dat zich sinds vorig jaar, bijna plotseling, als een ontzagwekkend gebouw met een brutale punt in het mid- den van de Rotterdamse binnenstad manifesteert. Nauw verbonden met deze belangstelling was en is mijn fascinatie voor Rotterdam zelf. Ik merkte enkele maanden, of zelfs enkele ja- ren geleden op dat de stad aan het veranderen is; dat plotseling meer, zo niet alles lijkt te kun- nen in Rotterdam. Hoewel de stad door sommigen nog steeds te modern, te ongezellig en te gereserveerd wordt bevonden, lijkt Rotterdam vooral het laatste decennium langzaam maar zeker populairder en aantrekkelijker te worden. Reisgidsen prijzen de havenstad en megalo- mane bouwprojecten schieten als paddenstoelen uit de grond.
Ik werd, en word, volledig ingenomen door deze transformerende stad: waarom en hoe wil men Rotterdam veranderen? Ik vroeg me af of er bepaalde documenten bestaan die richt- lijnen voor deze transformatie bevatten, en ook welke rol het nieuwe station binnen deze transformatie heeft. Bovendien vroeg ik me af in hoeverre het splinternieuwe gebouw past bij de (nieuwe) identiteit waar de gemeente naar lijkt te streven. Intense vragen waar ik de afge- lopen maanden antwoorden op heb gekregen.
Ik ontdekte al snel Stadsvisie Rotterdam: Ruimtelijke Ontwikkelingsstrategie 2030, een document dat vastgesteld werd door de gemeente in 2007 en, zoals de titel al doet ver- moeden, de gehoopte ontwikkeling van de havenstad tot 2030 beschrijft. Rotterdam moet aan- trekkelijk worden, want dat is de stad nog niet volgens de gemeente. In 2030 moet de Maas- stad een succesvolle, postindustriële stad zijn van internationale allure met inter alia hoogop- geleide inwoners, een sterke economie, aangename woningen en gerenommeerde architec- tuur. Het nieuwe Rotterdam Centraal Station en nabijgelegen omgeving wordt in de stadsvisie aangewezen als een VIP-gebied.
Vooral interessant aan de ontwikkelingsstrategie is de visie op architectuur, erfgoed en de haven. Architectuur, zowel oud als nieuw, wordt als ontwikkelingskracht gezien, als mid- del om de stad vooruit te helpen. Rotterdam heeft het imago van een moderne architectuurstad en dat wil men versterken door goed opdrachtgeversschap te bevorderen, door een zorgvuldi- ge keuze voor de juiste architect, door een goede cultuurhistorische verkenning vóór de aan- vang van een project en door de realisatie van innovatieve, duurzame en vooral Rotterdamse architectuur.
59 meer symbolisch. Er zal sprake zijn van een letterlijke en figuurlijke afstand, waarbij de ha- ven vooral als symbool dient en de stad bovendien een unieke identiteit geeft waarmee het zich kan onderscheiden binnen het Europese stedenpalet. Men hoopt hiermee het in het col- lectief geheugen verankerde Rotterdam – dat louter bewoond zou zijn door mannelijke haven- arbeiders die niet lullen, maar poetsen – voorzichtig te relativeren.
Enerzijds schetst Stadsvisie Rotterdam interessante toekomstvisioenen. Het vormt een bewijs van een 21ste-eeuwse maakbaarheid, van de mens die het heft in eigen handen neemt en zich inzet voor een aantrekkelijke en leefbare stad. Anderzijds balanceert het utopische document vervaarlijk tussen het aantrekken van hoger opgeleiden en minder gewenste bevol- kingsgroepen, tussen slopen en vernieuwen, en tussen de realisatie van fantastische iconen en minder geslaagde nieuwbouwprojecten.
De belangrijkste reden voor het vervangen van het oude station van Sybold van Ra- vesteyn – en misschien ook wel voor het opstellen van Stadsvisie Rotterdam – was het gege- ven dat Rotterdam als Nieuw Sleutelproject onderdeel zou worden van de internationale Ho- gesnelheidslijn. Dit betekende niet alleen een toename van het aantal reizigers, maar ook zou- den zich nieuwe economische kansen voordoen. De HSL werd gezien als een belangrijke oliepijpleiding waar Rotterdam een brede en nieuwe kraan aan mocht construeren.
Die nieuwe, metaforische kraan moest het visitekaartje van Rotterdam worden. Een station van hoogwaardige kwaliteit; een vernieuwend, aantrekkelijk en multifunctioneel mobi- liteitsknooppunt waar men niet alleen naartoe en vandaan zou kunnen reizen, maar ook wer- ken, wonen en zich vermaken. Kortom, een internationale toplocatie die als katalysator voor verdere gebiedsontwikkeling moest dienen, die als een schaakstuk binnen de Rotterdamse ontwikkelingsstrategie moest functioneren.
Gelegenheidsbureau Team CS slaagde met vlag en wimpel in het creëren van een sta- tion van dien aard. Het nieuwe Rotterdam Centraal Station is groots, uniek en functioneert naar behoren. Het is ook modern, innovatief en binnen budget uitgevoerd. Het blinkt boven- dien uit in karakter en cultuurhistorische gelaagdheid; door middel van historische elementen en referenties naar de havenstad heeft Team CS het station verankerd in de Rotterdamse bin- nenstad. Het nieuwe Centraal Station blijkt inderdaad een katalysator voor gebiedsontwikke- ling te zijn; langzaam maar zeker leeft ook het hele stationsgebied op. Rotterdam heeft einde- lijk zijn grandioze entree en het is alles, misschien nog wel meer dan wat de gemeente voor ogen had.
‘Rotterdam is bijna af’, meldde Jaap Huisman afgelopen januari in De Groene Am-
60 zijn en zou Rotterdam eindelijk zijn voltooiing naderen.196 Volgens mij en volgens Stadsvisie
Rotterdam is dit pas het begin; De Rotterdam, de Markthal en niet in de laatste plaats het
nieuwe Rotterdam Centraal Station bewijzen dit. Gelukkig eindigt het artikel met een conclu- sie die zich al in mijn hoofd gevormd had: ‘nee, een stad is nooit af.’ En vooral Rotterdam niet.
61
Bibliografie
I. Architectuur en Rotterdam. Architectuur als drijvende kracht voor de ontwikkeling van
de stad. Rotterdam: Gemeente Rotterdam, 2010.
II. Barisic, Jelena. ‘Olafur Eliasson maakt kunstwerk Rotterdam CS.’ Vers Beton. 19 no- vember 2014. 21 juni 2015 <http://versbeton.nl/2014/11/olafur-eliasson-maakt- kunstwerk-rotterdam-cs/>.
III. Berg, Marguerite van den. Mothering the post-industrial city: Family and gender in ur-
ban re-generation. Diss. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2013.
IV. Binnenstad als City Lounge: Binnenstadsplan 2008-2020. Rotterdam: Gemeente Rotter- dam, 2008.
V. ‘Blauwe Kamer – Jaarboek in Rotterdam.’ Uitgeverij Blauwdruk. 25 juni 2015 < http://www.uitgeverijblauwdruk.nl>.
VI. Blijstra, R. Rotterdam. Stad in beweging. Amsterdam/Rotterdam: N.V. De Arbeiders- pers, 1965.
VII. BNA Beste Gebouw van het Jaar 2015. Juryrapport. Amsterdam: Koninklijke Maat- schappij tot Bevordering der Bouwkunst en Bond van Nederlandse Architecten, 2015. VIII. Boer, Tim de. ‘Rotterdam Decentraal.’ ArchiNed. 13 september 2007. 11 juni 2015 <
http://www.archined.nl/nieuws/rotterdam-decentraal/>.
IX. Boomen, Tijs van den. “Hoor, hier bonkt het nieuwe hart van Rotterdam’. Leve de hin- der.’ De Groene Amsterdammer. 20 januari 2010. 19 juni 2015 <
http://www.groene.nl/artikel/hoor-hier-bonkt-het-nieuwe-hart-van-rotterdam>.
X. Boon, Lex. ‘Welkom op Station Kapsalon, het eindpunt van deze trein.’ NRC. 13 okto- ber 2013. 17 juni 2015 < http://www.nrc.nl/nieuws/2013/10/13/welkom-op-station- kapsalon-het-eindpunt-van-deze-trein/>.
XI. Bruijn, Tim de. ‘Wat zijn dé 10 nieuwe bouwprojecten in Rotterdam?’ Vers Beton. 9 de- cember 2014. 19 juni 2015 <http://versbeton.nl/2014/12/wat-zijn-de-10-nieuwe-
bouwprojecten-in-rotterdam/>.
XII. ‘Bus Station Canopies/MAXWAN architects + urbanists.’ ArchDaily. 16 februari 2015. 16 juni 2015 < http://www.archdaily.com/598607/bus-station-canopies-maxwan- architects-urbanists/>.
XIII. ‘Combinatie “Team CS” voorgedragen voor nieuw station Rotterdam Centraal.’ Archi-
62 nieuws/overig/combinatie-team-cs-voorgedragen-voor-nieuw-station-rotterdam-
centraal/>.
XIV. Florida, Richard. The Rise of the Creative Class, Revisited. New York: Basic Books, 2014.
XV. ‘Follow the flow.’ ArchiNed. 10 april 2001. 2 juni 2015 <http://www.archined.nl/nieuws/follow-the-flow/>.
XVI. Frampton, Kenneth. Modern Architecture. A critical history. 4e druk. Londen: Thames & Hudson, 2007.
XVII. Groot, Hans de. ‘Station Vermeer-Rembrandt. Vernieuwing Rotterdam CS.’ Het Hout-
blad, nr. 2 (31 maart 2014): p. 26-33.
XVIII. Haan, Hilde de. ‘De heimwee blijft.’ De Volkskrant. 12 juli 2013. 2 juni 2015 < http://www.volkskrant.nl/dossier-archief/de-heimwee-blijft~a3474420/>.
XIX. ‘Hier zijn de Van Rossems: Rotterdam.’ NPO/NTR. 13 februari 2015. 24 juni 2015 <http://www.npo.nl/hier-zijn-de-van-rossems/13-02-2015/VPWON_1226686>.
XX. Hopper, Paul. Understanding Cultural Globalization. 8ste druk. Cambridge: Polity Press, 2013.
XXI. Huisman, Jaap. ‘Grand Centrals.’ De Groene Amsterdammer, jrg. 139, nr. 26 (25 juni 2015): p. 46-47.
XXII. Huisman, Jaap. ‘Rotterdam is bijna af.’ De Groene Amsterdammer, jrg. 139, nr. 5 (29 januari 2015): p. 42-45.
XXIII. Hulsman, Bernard. ‘Paleis met tsunamidak.’ NRC. 13 maart 2014. 2 juni 2015 < http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2014/maart/13/paleis-met-tsunamidak-1355211>. XXIV. Jacobs, Jane. The Death and Life of Great American Cities. New York: Vintage Books,
1992.
XXV. Joosten, Ties. ‘Rotterdam FTW: dit waren de leukste lijstjes van 2014.’ Vers Beton. 30 december 2014. 3 juni 2015 < http://versbeton.nl/2014/12/rotterdam-ftw-dit-waren-de- leukste-lijstjes-van-2014/>.
XXVI. ‘Jules Deelder Live – Rotown Magic.’ YouTube. 16 juni 2013. 16 juni 2015 < https://www.youtube.com/watch?v=lBFQVgipLoM>.
XXVII. Juryrapport Architect van het Jaar Prijs. December 2014.
XXVIII. Juryrapport NRP Gulden Feniks 2014. De Meern: Nationaal Renovatie Platform, 2014. XXIX. Knibbe, Hester, Ben Maandag. Centraal Station Rotterdam 1875-2014. Rotterdam:
63 XXX. ‘Koning opent Rotterdam Centraal.’ NOS. 13 maart 2014. 16 juni 2015
<http://nos.nl/artikel/622784-koning-opent-rotterdam-centraal.html>.
XXXI. Kuilenburg, Jan Willem van. ‘Centraal Station, Rotterdam. Hoe werkstad Rotterdam metropolitane kwaliteiten krijgt.’ De Architect, jrg. 45, nr. 3 (april 2014): p. 54-69. XXXII. ‘Lange compilatie opening Centraal Station.’ RTV Rijnmond/YouTube. 13 maart 2014.
16 juni 2015 <https://www.youtube.com/watch?v=-mvgDyWtaJo&feature=youtu.be>. XXXIII. Loer, Frank. ‘Dutch Design Awards: Adriaan Geuze en de erotiek van Rotterdam Cen-
traal.’ Vers Beton. 18 oktober 2014. 2 juni 2015 <http://versbeton.nl/2014/10/dutch- design-awards-adriaan-geuze-en-de-erotiek-van-rotterdam-centraal/>.
XXXIV. ‘Maaskant en Oud wijken voor Dam.’ de Architect. 21 maart 2014. 19 juni 2015 <http://www.dearchitect.nl/nieuws/2014/03/21/lsi-inter-city-hotel.html>.
XXXV. Mara, Felix. ‘Rocky Rotterdam: CalypSO by Alsop Architects, Will Alsop, now ALL Design.’ Architects’ Journal. 25 oktober 2013. 23 juni 2015
<http://www.architectsjournal.co.uk/buildings/rocky-rotterdam/8654695.article>. XXXVI. Meurs, Paul, Wouter Vanstiphout, Cassandra Wilkins, e.a. De Collectie. Bijzondere Sta-
tionsgebouwen in Nederland. Rotterdam: NAi Uitgevers, 2009.
XXXVII. ‘Nieuw ontwerp voor Rotterdam CS?’ ArchiNed. 1 april 2003. 23 april 2015 < http://www.archined.nl/nieuws/nieuw-ontwerp-voor-rotterdam-cs/>.
XXXVIII. ‘Ook Bram Peper wil sluiting Perron Nul.’ De Telegraaf, 15 september 1994: p. 7. XXXIX. Ortega y Gasset, José. ‘De opstand van de massamens.’ De Groene Amsterdammer, jrg.
139, nr. 19 (7 mei 2015): p. 46-49.
XL. ‘Over ons.’ Dutch Design Awards. 25 juni 2015 < http://www.dutchdesignawards.nl/nl/about/>.
XLI. Phillips, Martin. ‘Rural Gentrification and the Processes of Class Colonisation.’ Journal
of Rural Studies, jrg. 9, nr. 2 (1993): p. 123-140.
XLII. Powell, Kenneth. Will Alsop. 1990-2000. Londen: Laurence King Publishing, 2002. XLIII. Programma van Eisen Rotterdam Centraal. 17 juli 2003.
XLIV. ‘Projecten – Rotterdam Centraal Station.’ Team V Architectuur. 17 juni 2015 <http://teamv.nl/portfolio/rotterdam-centraal-station/>.
XLV. Ravesteyn, S. van. ‘Rotterdam – Centraal Station.’ Bouw, jrg. 12, nr. 25 (22 juni 1957): p. 604-614.
XLVI. Remie, Mirjam. ‘Poortjes Rotterdam Centraal vanaf vandaag gesloten.’ NRC. 1 mei 2015. 18 juni 2015 < http://www.nrc.nl/nieuws/2015/05/01/poortjes-rotterdam-centraal- vanaf-vandaag-gesloten/>.
64 XLVII. ‘Rijk vindt verbouwing Rotterdams station te duur.’ ArchiNed. 3 december 2001. 2 juni
2015 <http://www.archined.nl/nieuws/rijk-vindt-verbouwing-rotterdams-station-te- duur/>.
XLVIII. Ronteltap, Ferri, Kees van Wezel. ‘Centraal – Hans Wilschut.’ Vimeo. 28 maart 2015. 12 juni 2015 <https://vimeo.com/123499438>.
XLIX. Rotterdam Architectuurprijs 2014. Rotterdam: Gemeente Rotterdam en AIR, 2014. L. Rotterdam Centraal. De feiten op een rij. Rotterdam: Gemeente Rotterdam, ProRail en
NS, 2014.
LI. ‘Ruimte voor zwervers bij Centraal Station.’ Het Vrije Volk, 2 december 1986: p. 12. LII. Stadsvisie Rotterdam: Ruimtelijke Ontwikkelingsstrategie 2030. Rotterdam: Gemeente
Rotterdam, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting en OntwikkelingsBedrijf Rotter- dam, 2007.
LIII. Stedenbouwkundig plan 2007. Centraal District Rotterdam. Rotterdam: Gemeente Rot- terdam, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting en Maxwan architects + urbanists, 2008.
LIV. Structuurvisie Rotterdam Central District. Rotterdam: Gemeente Rotterdam en Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, 2011.
LV. ‘Team CS – Rotterdam Centraal.’ Dutch Design Awards. 25 juni 2015 <http://www.dutchdesignawards.nl/nl/gallery/habitat/rotterdam-centraal/>.
LVI. Tilborg, Hank van. ‘Ruimtelijk ontwerp maakt Rotterdam CS tot een aangename reizi- gersmachine.’ Blauwe Kamer, nr. 5 (oktober 2014): p. 20-29.
LVII. Ulzen, Patricia van. Dromen van een metropool. De creatieve klasse van Rotterdam
1970-2000. Diss. Rotterdam: Uitgeverij 010, 2007.
LVIII. Vollaard, Piet. ‘Veel voor weinig.’ ArchiNed. 28 september 2005. 12 juni 2015 < http://www.archined.nl/nieuws/veel-voor-weinig/>.
LIX. Voorontwerp Bestemmingsplan Stationskwartier. Rotterdam: Gemeente Rotterdam en Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, 2005.
LX. Wagenaar, Cor. Welvaartsstad in wording. De wederopbouw van Rotterdam 1940-1952. Diss. Rotterdam: NAi Uitgevers, 1992.
LXI. ‘Zes architecten voor Rotterdam Centraal geselecteerd.’ ArchiNed. 21 augustus 2003. 2 juni 2015 < http://www.archined.nl/kort-nieuws/overig/zes-architecten-voor-rotterdam- centraal-geselecteerd/>.
65
Afbeeldingen
Afb. 2. Rotterdam Centraal Station van Sybold van Ravesteyn: De gevelwand aan de stadszijde gezien naar het noordwesten. Ca. 1958. Foto: rotterdam010.nl.
66
Afb. 4. KLM Aerocarto B.V. Bird’s eye view of the Central Station and Stationsplein. 1957. Foto ontleend aan: Susanne Kriemann. One Day. Rotterdam: Witte de With Publishers, 2010: p. 43.
Afb. 5. Centraal Station, Rotterdam. 1964. Foto: Herbert Behrens, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotter- dam.
67
Afb. 6. Pieter Vandermeer. The Hall of the Central Station. 1983. Foto ontleend aan: Susanne Kriemann. One Day. Rotterdam: Witte de With Publishers, 2010: p. 64.
Afb. 7. Alsop. Masterplan Rotterdam Centraal Station. vbnb: Masterplan Stationsgebied; Reizigersplein; De perrons; Nieuw profiel Weena, links Groot Handelsgebouw met daarachter de 'champagneglazen'. 2001. Af- beelding: ArchiNed.
68
69
Afb. 12. Het stationskwartier: nu/straks. 2005. Afbeelding: Voorontwerp Bestemmingsplan Stationskwartier. Rotterdam: Gemeente Rotterdam en Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, 2005: p. 32.
70
Afb. 14. Ontwikkellocaties. 2007/2008. Afbeelding: Stedenbouwkundig plan 2007. Centraal District Rotterdam. Rotterdam: Gemeente Rotterdam, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting en Maxwan architects + urbanists, 2008: p. 38.
Afb. 15. J.W.C. Boks. Het Bouwcentrum (1949): overzicht voorgevel met ingangspartij. 2002. Foto: Thea van den Heuvel, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
71
Afb. 16. Peter Hopman en Margien Reuvekamp (bureau Lakenvelder). Traan Laten. 2007. Foto: Jeroen Musch, ArchiNed.
72
Afb. 18. Ik zei toch dat de toekomst futuristisch zou worden; teksten tijdens de opening van R’dam CS. 13 maart 2014. Tekst en foto: Mwah.
73
Afb. 20. Rotterdam Centraal Station van boven. Foto: de Architect.
Afb. 21. Maxwan architects + urbanists. Luifels busstation R’dam Centraal. 2014. Foto: Filip Dujardin, Ar- chDaily.
74
Afb. 22. De punt van R’dam CS. 2014. Foto: Robin Utrecht, NRC.
Afb. 23. Detail dwarsdoorsnede kapconstructie. 2014. Afbeelding: De Architect, jrg. 45, nr. 3 (april 2014): p. 62.
75
Afb. 24. R’dam CS. 2014. Foto: Robin Utrecht, NRC.
76
Afb. 26. Detail houten plafond stationshal. Foto: Tumblr.
77
Afb. 28. Plattegrond begane grond. 2014. Afbeelding: De Architect, jrg. 45, nr. 3 (april 2014): p. 60.
78
Afb. 30. Een vide in de reizigerspassage. 2014. Foto: Jannes Linders.
79
Afb. 32. De perronoverkapping van onder. 2015. Foto: auteur.
80
Afb. 34. Gevel Provenierszijde. 2014. Foto: Jannes Linders.
Afb. 35. Architect van het Jaar Prijs 2014. Van links naar rechts: Joost Koningen, Adriaan Geuze, Jan Benthem, (Klaske Havik) en Wouter Thijssen. 19 december 2014. Foto: Rene van den Burg.
81