HOOFDSTUK 6. BOEKEN EN WEDSTRIJDEN
6.1 Best Verzorgde Boeken
Aan de hand van deze wedstrijd kan het terrein bekeken worden waarop ontwerpers in Nederland in de praktijk opereren op typografisch gebied. In welke mate dragen wedstrijden bij aan de kwaliteit van boektypografie in Nederland? Hoe gaat een jury te werk en welke aan welke criteria hoort een goed verzorgt boek te voldoen? Aan de hand van juryrapporten kun je een antwoord krijgen op deze vragen.
In Nederland worden per jaar meer dan 17.000 boeken geproduceerd, inclusief herdrukken. Hieruit wordt er een aantal geselecteerd die vervolgens een strenge beoordeling ondergaat door een vakjury bestaande uit ontwerpers, opdrachtge- vers, drukkers en uitgevers. Met een kritisch oog worden inzendingen bekeken die volgens de ontwerpers goed genoeg zijn voor deelname. Elk jaar verschijnt een juryrapport waar de bevindingen van de jury over de kwaliteit en verschui- vingen van de ontwerpen uitgelegd worden.
Beoordeling en problematiek
Oordelen is vergelijken binnen het genre waarin het ontwerp zich bevindt. Dit zorgt meteen voor een probleem, stelt Nikki Gonnissen in het juryrapport van 2005: “Doordat er geen strikte regels aanwezig zijn voor een bepaald genre, kunnen er dus ook geen regels bepaald worden waaraan de vormgeving zou moeten voldoen. Hierdoor vervalt het beeld van de regels en conventies van de genres waardoor het kader waarbinnen de jury beoordeelt vervaagt. Een voorbeeld hiervan is het kunstboek, zoals eerder besproken in een eerder hoofdstuk. Er bestaat een wereld van verschil tussen kunstboeken. Het ene boek is traditioneel daarentegen is het andere experimenteel opgezet. In nadruk verschilt het van elkaar, waar het ene boek de nadruk legt op een typografische benadering wordt het andere letterlijk geknipt en in elkaar geplakt. Prenten- boek versus een Avant Garde galerie, probeer dan maar eens objectief te blijven zonder dat eigen smaak gaat meespelen. Lastig aangezien dit op de achtergrond toch een rol speelt.” (Gonnissen, Nikki, Catalogus Best Verzorgde Boeken 2005, Amster- dam 2006)
Lucas Bunge, wetenschappelijk uitgever en jurylid in 1993, schreef dat er twee manieren zijn van oordeelvorming. Allereerst de spontaniteit vanuit de onbe- wuste uitgangspunten van de juryleden. Daarnaast de rationele uitgangspunten die voortkomen uit vastgestelde normen over het boek en vakkennis. Hij stelt voor om een lijst op te stellen om aan de hand daarvan tot een duidelijk oordeel te komen. Deze lijst zou moeten bestaan uit de te boordelen detailaspecten van een uitgave. Hij zegt er meteen achteraan dat deze stapsgewijze beoordelings- vorm niet de meest eenvoudige manier is.
Nikki Gonnissen stelt deze aanpak aan de kaak omdat er geen rekening gehou- den wordt met de moeite die het kost om de impliciete waarden waarop een Selectie Best Verzorgde Boeken 2004.
waarde oordeel wordt geveld, duidelijk te expliciteren. Buiten dat zou er met moeite een overeenstemming bereikt kunnen worden. Omdat de jury bestaat uit verschillen in leeftijd, achtergrond en professionele expertise. Wat hierbij moeilijk blijft is de beoordeling van de relatie tussen vorm en inhoud. Dit brengt ons weer terug bij genres, ondanks dat de verschillen hierin ook groot kunnen zijn. Het lijkt dus onmogelijk om een standaardisering op te stellen voor de beoordeling van de boeken. Als er naar criteria gezocht moet worden om een zo neutraal mogelijk oordeel te kunnen vellen, zou dit hierin gevonden kunnen worden.
Wat zijn de kenmerken van een goed verzorgd boek?
Allereerst is het belangrijk goede ingrediënten te hebben. Nikki Gonnissen schrijft: “Een ontwerper werkt in principe met het materiaal dat door andere wordt aangeleverd: teksten, beelden en ideeën. De kwaliteit van deze ingrediën- ten geeft mede richting aan het uiteindelijke ontwerp. Een goed ontwerp is coherent en onderscheidend. Coherentie van een ontwerp betekent dat alle ingrediënten en aspecten op een overtuigende manier bij elkaar gebracht zijn tot een geheel. Onderscheidend is het ontwerp doordat zit geheel zich aftekent, zichtbaar is tegen de achtergrond van het veld waarin het ontwerp functio- neert.” (Gonnissen, Nikki, Catalogus Best Verzorgde Boeken 2005, Amsterdam 2006) De boeken worden uitgekozen op hun onderscheidend vermogen van ontwerp en productietechniek. De relatie tussen inhoud en vorm is hierbij het belang- rijkste criterium. De vorm moet zich verhouden ten aanzien van de inhoud en het ontwerp moet goed functioneren naar het voorafvastgestelde werkveld. Een duidelijke omschrijving waarmee het kader is gesteld waarbinnen de criteria van een goed verzorgd boek moeten vallen.
Selectie
In 2005 heeft de jury een beslissing genomen om het aantal deelnemende boeken te verminderen. Dit omdat er duidelijkere criteria opgesteld moesten worden om de boeken te ordenen en gelijkwaardig te beoordelen. Immers is een boek wat gesubsidieerd wordt met andere doelstellingen gemaakt dan een in eigen beheer uitgegeven boek. De jury heeft de boeken in categorieën ingedeeld naar gelang onderwerp. Dit lijkt makkelijk gezegd maar het vereist dat de diverse werkgebieden vooraf omschreven worden om vervolgens de ontwerpen daar naar te kunnen indelen. En aangezien er een nieuwe diversiteit aan soort boeken bestaat die ingezonden werden moet er een indeling in categorieën plaats vinden. Om de eindselectie makkelijker te maken zijn er verscheidene categorieën afgevloeid om dat deze niet het predikaat ‘Best Verzorgd Boek’ horen te krijgen. Deze strenge selectie moet er voor zorgen dat het kwaliteitsni- veau, wat deze wedstrijd behoort na te streven, behouden blijft. Het is immers een visitekaartje van typografi sch ontwerpend Nederland, ook buiten de grenzen. Nikki Ginnissen beschrijft in het juryrapport van 2005 welke catego- rieën het niet gehaald hebben met een bondige beschrijving eraan toegevoegd. Het geeft een duidelijk beeld van wat een jury niet zoekt in een Best Verzorgd Boek.
Cover Juryrapport Best Verzorgde Boeken 2005.
Koffietafelboek
Een van die categorieën is het koffietafelboek. De naam zegt het eigenlijk al hierbij gaat het om een boek wat even doorgebladerd kan worden. De lezer is alleen geïnteresseerd in kijken. Het zal ongetwijfeld een begin en een eind hebben, maar de essentie van het boek blijft dat er in gekeken kan worden. Er kan willekeurig in gebladerd worden zonder dat de lezer een detail van het verhaal mist. Het dient als een soort decoratiestuk wat op tafel gelegd kan worden om te pronken. Het boek is als kijkobject interessanter dan als leesmid- del. De vorm komt meestal in een groot formaat voor en wordt op een mooi gestreken papiersoort gedrukt met grote full color foto’s. Het behandeld de meest exclusieve onderwerpen waar de lezers zich aan kunnen vergapen. Het draait om uitstraling van luxe en comfort.
Omdoos
Een subcategorie in dit genre is het boek in een omdoos, foedraal (los omhulsel) of case. Dit geeft het boek nog meer gewicht door dat het een plechtigere uitstraling krijgt. Gebruik van deze toevoegen heeft tot gevolg dat mensen die minder handvaardig zijn, de grootste moeite ondervinden om het object eruit te krijgen. Simpelweg omdat het binnenwerk te mooi aansluit aan de buitenvorm. Buiten dat krijgen deze uitgaven vaak een log en pretentieus karakter wat afschrikwekkend kan werken. De ontwerper schiet hierdoor zijn doel voorbij. Het gebruik ervan geeft geen goede indruk van smaak. Het zijn maar producten van communicatieafdelingen van de bedrijven die deze boeken uitgeven. In deze categorie komen vaak ook boeken naar voren die de inhoud in overdreven vorm presenteren en neigen naar verheerlijking van bedrijf of persoon. Voorbeelden zijn gelegenheidsboeken die ter gelegenheid van een afscheid of jubileum worden gemaakt.
Reportage
Een categorie die in het verlengde staat hiervan zien we terug in de vorm van gelikt vormgegeven reportages over projecten van architectuurbureau’s en makelaars. Er kan hierbij niet echte gesproken worden van een boek ondanks dat het alle eigenschappen bevat, maar het neigt meer naar een wervingsbro- chure. Een luxe verkoopfolder die ten doel heeft klanten te winnen. Uitgeverijen van kinderboeken geven hun idee van best verzorgde boeken door totaal
geillustreerde boeken in te zenden. ‘Gimmick’ uitgaven
Als laatste categorie zijn de gimmick uitgaven. Boeken die uitgedost zijn met schuimrubberen kaften, met koperingelegde schutbladen en andere decoratieve elementen. Hierbij kan serieus getwijfeld worden aan het onderscheid tussen design en kitsch. Grenzen worden overschreden in de negatieve zin van de uitdrukking.
Een aantal interessante voorbeelden dat duidelijk aangeeft wat een goed boek niet bepaald wordt door uiterlijkheden, zoals omdozen en foedralen. Het zegt veel meer over de communicatie-afdeling van een opdrachtgever dan van een
ontwerper. De ontwerper zou zichzelf hierin een belangrijkere rol kunnen aanmeten. Een kritischere opstelling naar het typografisch product toe en naar de opdrachtgever kan zorgen voor meerwaarde in het eindresultaat. Overdreven uiterlijk verliest het in de wedstrijd van verzorging van typografie en beeld. Gonnissen geeft al aan dat de meerwaarde van een ontwerper gezocht moet worden in het op tijd betrekken bij de ideevorming. Dan kan een tegenwicht gebracht worden in de vaststelling van de functie van het boek. Een boek als kijkobject is leuk maar enige vorm van inhoud wordt over het algemeen wel gewenst.
Niet uniek
Het categoriseren is niet iets van de laatste jaren. Boekraad stelt, in een artikel voor de Frankfurter Buchmesse in 1993, voor om naar een andere rubrieksinde- ling over te stappen. De doelstelling van de opdrachtgever en ook de gebruiks- waarde van het boekontwerp krijgen hierbij het zwaartepunt in tegenstelling tot inhoud. Betreft het een leesboek, naslagwerk of een prestigeproject? Dit neemt niet weg dat inhoud minder belangrijk is maar het geeft meer duidelijk- heid over de achtergronden waarin het boek tot stand is gekomen. Er wordt gekeken of dat het boek met eigen financiële middelen gefinancierd is of dat er een subsidie aan te pas is gekomen. Dit laatste zorgt voor veel voordeel ten aanzien van de boeken die uit ‘eigen’ zak betaald worden. Er dan vaak meer ruimte voor de ontwerper om meer tijd en geld aan vormgeving besteden. Verschillen
Elk jaar verschillen meningen op esthetisch of technisch gebied over leesbaar- heid, lettergrootte of afwerking. Er zijn geen normen of waarden waar men houvast aan heeft. Elk lid van de jury geeft eerst het commentaar waarna er bij de slotbeoordeling de meningen met elkaar vergeleken worden en er een winnaar verkozen wordt. Je kunt jezelf afvragen hoe deze overeenstemming bereikt wordt tussen de leden met elk een andere achtergrond en andere persoonlijke uitgangspunten. Boekraad schrijft: “Bestaat er zoiets als een gemeenschappelijke mening of is de esthetica zo autonoom dat het oordeel transparant wordt?” Het zijn vragen die elke keer opnieuw gesteld en opnieuw overdacht kunnen worden, maar het draait toch in de eerste plaats om de kwaliteit. Dat is de algemeen geldende norm die voor elk beroep binnen het boekenbranche geldt, hoe divers de uiting dan ook wel is. Zorgvuldigheid, aandacht voor typografie, relatie tussen woord en beeld, relatie tussen vorm en inhoud kunnen daaraan toegevoegd worden.” (Boekraad, Hughues C., Catalogus
Best Verzorgde Boeken 1993, Amsterdam 1994)
Verschuivingen
Verschuivingen in de loop der jaren hebben invloed gehad op de boordeling van de wedstrijd. Niet alleen door idolen op esthetisch gebied maar ook door de vele elkaar opvolgende technische vernieuwingen in de grafische industrie en het ontwerpvak. Volgens Gonnissen zie je een verschuiving van uitgaven, van reguliere uitgeverijen, naar uitgaven die op een andere wijze geproduceerd en gefinancierd worden. Zij schrijft: “Een literaire uitgeverij die met zijn hele
uitgavenpakket naar hoogwaardige vormgeving streeft is moeilijk te vinden. Erg vreemd aangezien het juist in deze bedrijfstak geen uitzondering zou mogen zijn. Helaas is hoge kwaliteit van tekstbehandeling anno 2006, uitzonde- ring geworden in de Nederlandse uitgeverij. Alleen wanneer het gaat om poëzie- uitgaven en door het rijk gesubsidieerde uitgaven ziet je nog wel eens typogra- fisch vakmanschap toegepast worden. Voor de vormgeving van literaire uitgaven lijkt de marketing het over te hebben genomen. Covers worden bepaald door marketingtrucs en het binnenwerk wordt gemaakt met het nieuwe gereedschap genaamd kostenreductie. Waar standaardisering en uniformering door geen tot weinig ruimte voor klassieke typografie het gevolg is. Hier zien we dus het effect van de moderne tijd direct inslaan op de traditie waar men binnen het boeken- vak om schreeuwt.” (Gonnissen, Nikki, Catalogus Best Verzorgde Boeken 2005, Amster- dam 2006)
Ze schetst een behoorlijk sombere situatie waarin een verschuiving van het verzorgd typografisch product naar een marketing technische aanpak gestuurd door opdrachtgevers met economische motieven. Gonnissen vervolgt; “In 2006 ligt tweederde van de bekroningen op het gebied van de visuele cultuur. De ruimte die de ontwerper hier krijgt hangt vooral samen met de voorwaarden van de opdracht. Deze institutionele project uitgevers beschikken over veel ruimere budgetten, maar hun doelstellingen vragen om een andere inzet van ontwerper en een andere functie van het ontwerp zelf. Ruime financiële middelen zijn vaak van belang in de ruimte die de ontwerper krijgt maar staan niet garant voor kwaliteit. Simpel uitgevoerde boeken kunnen een zeer hoge ontwerp kwaliteit hebben. Belangrijk om te weten is dat er ook een deel van het budget gestoken kan worden in het redactionele voortraject of het voorberei- dend onderzoek. Dit brengt vaak meer structuur en biedt ruimte voor diepgang wat de inhoud ten goede komt.” (Gonnissen, Nikki, Catalogus Best Verzorgde Boeken
HOOFDSTUK 6. BOEKEN EN WEDSTRIJDEN