Van animisme tot winti

Door de slavenhandel hebben de animistisch georiënteerde religies vanuit het Afrikaanse werelddeel vooral voet gekregen op het Noord- en Zuid-Amerikaanse continent en het Caraibisch gebied. Afhankelijk van de nadruk die gelegd is op het animisme na overbrenging naar een ander gebied in de wereld, zijn er verschillende benamingen en verschijningsvormen uit de restelementen van het animisme ontstaan. De Cubaanse variant wordt santeria genoemd. In Haïti komen wij de term voodoo tegen. De oorsprong van voodoo ligt in de oude Dahomey Koninkrijken aan de westkust van Afrika. De wortels van voodoo treft men vooral aan in Afrikaanse landen, zoals Togo en Benin. Op Curaçao, Aruba, Sint Maarten en het Caribisch deel van Nederland over zee spreekt men van brua, in Brazilië candomblé en in Suriname is het winti.

Dat er sinds de oude staatkundige verhouding in het Koninkrijk der Nederlanden winti is uitgegroeid tot een vorm van religie onder de marronbevolking in Suriname en dat onder meer bij brua dat niet in die sterke mate het geval is, heeft gelegen aan de ligging van de onderscheiden gebieden. Op het vaste land van Suriname met een omvangrijk oerwoud hebben de toenmalige slaven, tegenwoordig Marrons genoemd, hun toevlucht gezocht in verschillende streken van het oerwoud. Door spreiding van de diverse stammen in het binnenland van Suriname bestaat er geen

79

uniforme wintireligie tussen de stammen. De meest bekende vorm van Wintireligie is die van de Paranen, omdat die vooral door Wooding wetenschappelijk beschreven is.

Brua heeft zich niet als zodanig kunnen ontwikkelen, doordat de eilanden niet de structuur van Suriname kennen. Het geloof in goden en geesten in het proces van ziek zijn is bij brua niet onverminderd. Eveneens onderkent men bij brua specifieke bruarituelen om tegenslagen in het leven te overwinnen, zich te bevrijden van schuldgevoelens, of een manier om met magische invloeden anderen negatief, dan wel positief te beïnvloeden. Net als in Suriname komt het voor dat personen die geloven in brua naast de reguliere gezondheidszorg via brua een tweede weg vinden voor heil en beterschap met betrekking tot hun psychotische aandoeningen. Zij wenden zich doorgaans tot de bruaman, of hasidó di brua (brua-beoefenaar). Wat bij de winti agri-ai genoemd wordt, is bij brua de oyada (het boze oog). Wooding (1979) heeft op basis van een aantal Afrikaanse stammen een inschatting gemaakt uit welke Afrikaanse landen de naar Suriname verscheepte slaven mogelijk afkomstig zijn. Veelal waren dat landen aan de westkust van Afrika, zoals Senegal, Gambia, Siërra Leonne, Liberia, Ivoorkust, Ghana, Togo, Dahomey, Nigeria, Kameroen, Congo en Angola.

Zaalman en Olivieira (2006)⁷¹ stellen dat de Afrikanen die als slaaf naar

Suriname werden overgebracht, een hoog ontwikkelde geloofssysteem en levensbeschouwing met zich hebben meegenomen. De slaven werden geronseld uit verschillende gebieden van het Afrikaanse continent en de geloofssystemen in die landen verschilden van elkaar. Zij trekken daaruit de conclusie dat die verschillen in geloofsbeleving uit de landen van herkomst geleid hebben tot een nieuw samengesteld religieus systeem en religieus denken dat in Suriname de naam winti gekregen heeft. De naamgeving

winti hebben de marrons voor hun religie gekozen, omdat de geesten niet zichtbaar zijn en zich pijlsnel als wind verplaatsen.

Zaalman en Olivieira benadrukken dat winti meer zou moeten betekenen dan wind alleen. Naast deze betekenis staat winti ook voor de praktische uitoefening van de religieuze ervaringen en belevingen van de religie. Een nog andere betekenis van winti zien zij als specifiek idee om universele entiteit of geest aan te duiden.

71

80

Zaalman (2012)⁷² heeft een nieuw concept en denksysteem ontwikkeld over winti. Om zijn zienswijze te onderscheiden van het oude concept van Wooding, heeft hij zijn visie over winti onderbouwd met een aangepaste terminologie⁷³. Daarmee is een nieuw tijdperk ingeslagen van de wintireligie in Suriname. In het oude winticoncept van Wooding wordt de nadruk gelegd op de actieve rol van geesten en de passieve afwachtende rol van de mens. Zaalman gaat uit van het omgekeerde. Nadrukkelijk wordt het accent gelegd op de eigen verantwoordelijkheid van de mens. In het artikel over winti in samenwerking met Olivieira wordt winti gepresenteerd als een democratisch religieus concept. Winti is niet een van bovenaf opgelegd systeem, maar is er één dat van binnen uit opwelt, ontkiemt en zich voedt in de gezinnen, de families, de geslachten, dorpsgemeenschappen, het veld, kortom de maatschappij in haar geheel. Het is gewoonterecht met diepe wortels in een onafgebroken verleden. Winti wordt door Zaalman beschreven als filosofische en religieuze uiting van het geestelijk leven. Dat geeft aan de mensheid het morele handvat tot een leefwijze die gericht is op spirituele reiniging van de menselijke geest. Winti is zingevend in het leven, het gaat bovendien om het in harmonie zoeken naar welzijn, dat de voortgang van het menselijke leven op een positieve wijze moet beïnvloeden. In tegenstelling tot Wooding ziet Zaalman winti als een mogelijkheid om dit religieus denken te scheppen en de mens in staat te stellen in balans te komen met het totale bestaan⁷⁴. Zaalman moet worden gezien als voortrekker om de wintireligie een nieuw perspectief en een meer menselijk gezicht te geven, zonder eenzijdig te blijven steken in bovennatuurlijke entiteiten.

72

Zaalman, J.A. (2012). A Nyame: Een uiteenzetting van de wintileer. Paramaribo: Juliën Zaalman/Stichting Tata Kwasi Ku Tata Tinsensi.

73

A Nyame: de eeuwige kracht, Nyamzangi: scheppingskracht, Nyamkemponu: geestelijke levenskracht, Adumankama: vermogen onderscheid te kunnen maken. Anana: de

verpersoonlijking van A Nyame, Akara: de kracht die de mens voortdrijft en laat nadenken. A Nasi: binding met het voorgeslacht.

74

81

Tabel 1: slavenbevolking in Suriname per sector (1752-1862)

jaar suiker koffie katoen Overige(1) Paramaribo totaal 1752 1774 1795 1813 1836 1854 1862 19.008 16.584 12.232 10.108 17.659 17.884 19.789 16.029 37.179 26.710 21.968 12.942 5584 3892 - - 4209 5692 6545 4550 2551 553 3071 2204 3717 2590 4396 4714 2264 3089 2800 2599 7143 6401 5538 37.835 59.923 48.155 44.084 46.879 38.545 36.484

‘Overige’ betreft voornamelijk slaven op de hout- en kostgronden. Bron: Van Stipriaan (1993), pag. 311; Uit: Buddingh (1995), pag. 81

2.5.1. Toekomstperspectief winti

Goed beschouwd is het geloof in winti een religie zonder goddelijke openbaring, zonder kerk, zonder profeten, filosofen, geloofs- en Schriftgeleerden. Winti is historisch bezien een orale religie die van generatie op generatie is overgebracht met de daarbij behorende tradities en rituelen. Deze situatie maakt duidelijk dat winti zich verschillend ontwikkelt in gemeenschappen die gescheiden van elkaar leven. Door de urbanisatie kreeg de wintireligie nieuwe impulsen tot verandering, niet alleen bij de marronbevolking, maar ook bij de stadscreool en andere bevolkingsgroepen die vooral in nood op zoek gaan naar stabiliteit via rituele handelingen uit de wintireligie met behoud van hun oorspronkelijke religie. Het op zoek gaan naar de rituele aspecten van het leven is universeel. De Jomanda hype die er in Nederland is geweest is daar een voorbeeld van. Zaalmans nieuwe concept van winti stuurt aan op de ontwikkeling van een theologisch-filosofisch denkconcept als vervanging van het orale karakter van de wintireligie.