In deze paragraaf zullen de persoonlijkheden van Jamie, Nigella en Gordon één voor één geanalyseerd worden om te zien (i) hoe en of zij neergezet worden als een authentieke en herkenbare persoonlijkheid, (ii) hoe zij parasociale relaties aangaan met de kijkers thuis en (iii)hoe de mise-en-scene van educatieve kookprogramma’s hieraan kan bijdragen.
Jamie Oliver
Voor deze analyse wordt er gebruik gemaakt van aflevering twee, drie en zes uit het eerste seizoen en aflevering twee uit het tweede seizoen.
Met de opkomst van Jamie als bekende tv-kok merkte men dat er een verschuiving plaatsvond in hoe er gekeken werd naar mannen en koken. Koken werd gezien als een
vrouwelijke verplichting en arbeid maar Jamie veranderde dit beeld door koken af te beelden als iets leuks en speels. Hij liet namelijk zien dat
het onderdeel kon zijn van vrijetijdsbesteding (Phillipov 64, Barnes 169, Solier 477).
Wat tevens vernieuwend was, was de rol die Jamie aannam toen hij begon als tv-kok. Hij stond bekend als “the new lad” (de nieuwe knul). Isabelle Solier beschrijft in haar artikel “Tv Dinners: Culinary Television, Education and Distinction” (2005) hoe Jamie, door zichzelf
61
deze rol aan te meten, zichzelf neerzet als iemand die kookt in zijn vrije tijd en niet als de expert (477). Doordat Jamie zichzelf neerzet als een man die houdt van koken, omarmt hij volgens Jonathan Leer “the fluid character of modern gender roles” (87). Leer beschrijft Jamie’s persona als een “bricolage van mannelijkheid” (77): Jamie laat zien dat het tegenwoordig van de man verwacht wordt dat hij in het ‘post-traditionele tijdperk’ ook kan genieten van bezigheden die van oudsher gezien werden als vrouwelijke taken. Taken zoals koken en activiteiten met kinderen ondernemen, of door deze te combineren (zie figuur 1).
De opening van elke aflevering Jamie’s Quick and Easy Food is hetzelfde. Jamie vertelt dat hij het doordeweeks te druk heeft om ingewikkelde gerechten te maken en dat hij daarom deze serie heeft gemaakt: “So after all of these years I have come up with a new way of cooking
that has completely changed my life and it is gonna take the stress out of yours too!” Doordat
Jamie toegeeft dat hij, net als zijn kijkers, de stress van het dagelijkse leven kent, creëert hij een herkenbaar moment. De kijker identificeert zich met Jamie omdat hij een herkenbaar probleem illustreert. Daarnaast kan Jamie door deze opmerking gezien worden als een cultureel
tussenpersoon. Hij vertelt dat deze manier van koken zijn leven compleet heeft veranderd en dat dat het ook gaat doen voor de kijker. Door dit te zeggen oefent hij invloed uit op de manieren waarop zijn kijkers mogelijk hun culinaire- en sociale leven gaan inrichten.
De gemiddelde kijker van een kookprogramma van Jamie weet dat hij al jaren een bekende tv-kok is maar daarnaast ook restaurateur en chef is. Hij is dus beroepsvaardig wat betreft zijn rol als tv-kok en bezit de nodige bekwaamheid. Zijn rol als tv-kok wordt verbonden met zijn rol als professionele kok maar ook als ‘gewone man’ en hierdoor zien de kijkers hem als authentiek en geloofwaardig. Wanneer een kijker Jamie nog niet kent, kan hij alsnog deze
geloofwaardigheid verkrijgen. Bij het horen van de zin “So after all of these years I have come up
with a new way of cooking...” hoort de kijker dat Jamie ‘na al die jaren een nieuwe manier van
koken heeft bedacht’ en daardoor weet dat de kijker dat Jamie al langer kookervaring heeft. Tot dusverre wordt Jamie afgebeeld als een drukke man die houdt van koken maar begrijpt dat je er niet altijd tijd voor hebt. Daarnaast weigert hij om de rol van de expert aan te nemen. Dit doet hij door bijvoorbeeld zijn kijkers trucjes te leren die door een expert in een restaurant niet zouden worden gebruikt. Een voorbeeld van zo’n tip is het garen van een
aubergine in de magnetron. Hierover zegt hij: “and yes… before you judge me, this is a brilliant
62
Jamie weet op een goede wijze karakteristieken van de drie persoonlijkheden (thuis-keuken, professionele en entertainende) ten combineren. Hij creëert een goede balans door, ten eerste, de technieken en informatie te geven die hij vanuit zijn professionele-persoonlijkheid heeft meegekregen. Door, ten tweede, zijn thuis-keukenpersoonlijkheid te laten zien door te laten zien wie hij is als vader en doormiddel van het laten zien van snelle trucjes met huishoudelijke apparaten (zoals de magnetron). En door, ten derde, zijn entertainende kant te laten zien: hij presenteert, vermaakt en betrekt zijn kijkers bij het kookproces op entertainende wijze. Dit doet hij op slimme wijze door bijvoorbeeld door in de camera te kijken en tijdens het proeven zinnen te zeggen als: “Let’s try some”, “Let’s dig in,” of “Let’s get in there”. Hierdoor betrekt hij de kijkers actief bij het proeven.
Gedurende het hele seizoen is Jamie te zien in normale, alledaagse kleding. Hij draagt altijd een donkerkleurige spijkerbroer met daarop een sweater of een overhemd. Door te kiezen voor kleding die de alledaagse man ook zou dragen, in plaats van een koksbuis of een hele aparte kledingstijl, minimaliseert Jamie de verschillen tussen hem en de gemiddelde kijker. Mannelijke kijkers kunnen zich met hem identificeren en voor vrouwelijke kijkers is het een herkenbare stijl.
Tijdens het analyseren van Jamie’s keuken werd vastgesteld dat er veel aardetinten aanwezig zijn, namelijk off white, zachtblauw, zachtgrijs en houttinten. Daarnaast wekt de
keuken de indruk dat het Jamie’s echte keuken is. Er hangen overal ‘persoonlijke spullen’, zoals foto’s en tekeningen van de kinderen (figuur 2). Ook ontelbaarveel potten, pannen, bakjes, kruidenplantjes en overig
kookgereedschap. Deze rekwisieten zorgen ervoor dat de keuken voelt als Jamie’s eigen keuken en hierdoor voelt het alsof wij, de kijkers, een kijkje in zijn privéleven mogen nemen.
Daarnaast doet Jamie veel aan zelfonthulling: In aflevering twee vertelt hij kort over zijn ervaringen tijdens zijn opleiding tot chef en in aflevering drie beschrijft Jamie het gevoel dat hij zelf wel eens heeft, maar waarvan hij weet dat meerdere mensen het hebben: dat je elke keer
63
maar weer hetzelfde eten maakt. Door deze herkenbare situatie te schetsen en aan te geven dat hij deze momenten ook mee maakt, laat Jamie zien dat hij net zo is als de kijker thuis en dat hij dezelfde problemen kent als zij.
Jamie praat, lacht en kijkt in de camera. Door middel van dit gedrag nodigt hij de kijker uit om een denkbeeldige relatie met hem aan te gaan. Ook spreekt Jamie de kijkers thuis vaak aan met “My friends”: hij noemt zijn kijkers dus zijn vrienden. Het woord vrienden insinueert dat er een bepaalde band is tussen hem en zijn kijkers: een (para-sociale) relatie. Door (i) woorden en zinnen te gebruiken als “my friends” en “let’s get in there”, door (ii) in de camera te kijken, te praten en te lachen maakt Jamie dus gebruik van de directe aanspreekvorm en parataal. Het gebruik daarvan in combinatie met zelfonthulling en grappen maken, zorgt ervoor dat Jamie overkomt als een geloofwaardige, oprechte en betrouwbare persoonlijkheid met wie kijkers para-sociale relaties aangaan.
Nigella Lawson
Voor de analyse van Nigella haar persoonlijkheid als tv-kok is gebruik gemaakt van afleveringen twee, drie, vijf uit het eerste en enige siezoen.
In Nigella: At My Table deelt Nigella veel van haar persoonlijke leven met ons
(zelfonthulling). In veel afleveringen zien we verschillende familievrienden van Nigella en krijgt de kijker te zien hoe de etentjes in huize Lawson eraan toegaan. Daarnaast vertelt Nigella veel over hoe zij aan haar inspiratie komt voor gerechten, reizen die ze heeft gemaakt of bespreekt ze oude familierecepten. Ze laat bijvoorbeeld foto’s zien van haar vakantie naar Australië en de gerechten die ze daar heeft gegeten. Met andere woorden: we leren Nigella kennen zoals zij wij denken dat ze echt is.
Nigella is een autodidact: ze heeft zichzelf wegwijs gemaakt in de keuken en kan daarom ook niet de rol van de expert aannemen zoals Jamie en Gordon dat kunnen. Dit is ook terug te zien aan haar werkwijze en techniek. Bij Jamie en Gordon is duidelijk te zien aan bijvoorbeeld hun snijtechnieken dat zij een culinaire opleiding hebben gevolgd, Nigelle daarentegen beheerst deze technieken niet: ze snijdt haar groentes op een huiselijke manier. Dat wil zeggen, ze gebruikt kleine aardappelschilmesjes en snijdt erg traag. Ondanks dat ze hierdoor minder betrouwbaar overkomt dan Jamie en Gordon, draagt dit wel bij aan het minimaliseren van de verschillen tussen de kijker en haar. Daarnaast ‘gedraagt’ ze zich ook meer als een gewone
64
huisvrouw in de keuken: ze likt haar vingers af tijdens het koken en knoeit af en toe. Dit zijn herkenbare momenten voor veel kijkers thuis die op deze moment wellicht “dit had mij ook kunnen overkomen”. Nigella doet zich voor de camera niet anders voor dan hoe zij alleen in de keuken is en dat maakt haar authentiek.
De tv-persoonlijkheid van Nigella is een combinatie van de drie persoonlijkheden. Haar professionele-persoonlijkheid is echter gelinkt aan het volgen van een opleiding tot chef. Nigella heeft deze geloofwaardigheid zelf moeten door middel van het schrijven van kookboeken en het maken van televisieprogramma’s. Haar thuis-keukenpersoonlijkheid is dan ook sterker aanwezig dan haar professionele-persoonlijkheid, mede door het feit dat ze geen opleiding tot kok heeft gevolgd. Haar entertainende-persoonlijkheid berust met name op de manier waarop ze alle
recepten en verhalen aan elkaar praat door achtergrondinformatie over de gerechten en zichzelf te geven.
Nigella is minder gericht op de kijkers het gevoel te geven dat ze betrokken zijn bij het kookproces, zoals bijvoorbeeld Jamie dat doet. Toch creëert ook zij “persoonlijke momenten” met de kijkers. Ze praat vaak recht in de camera (figuur 3) en tijdens dit soort momenten vertelt Nigella hier
en daar ook wel eens een grapje. Bijvoorbeeld in aflevering drie: ze moet inkepingen maken in een groot stuk lam om ervoor te zorgen dat het vlees goed de marinade opneemt. Ze noemt dit moment “her Psycho11 moment” (figuur 4) en refereert hiermee naar de film van Alfred
Hitchcock uit 1960. Ze trekt een gekke bek en maakt een pieperig geluid. Nigella is niet bang om zichzelf een beetje voor schut te zetten met deze grap. De grap is pseudo-interactief, wat betekent dat Nigella zelf moet reageren voor de kijkers thuis: ze lacht eventjes en vervolgt weer met het ‘recept vertellen’. Door het gebruik van humor en
zelfspot creëert zij authenticiteit, wat leidt tot
11 Link naar het desbetreffende fragment uit Psycho: https://www.youtube.com/watch?v=0WtDmbr9xyY
Figuur 3 Nigella Lawson
65
vermaak bij de kijkers. Door deze zelfonthulling en het gebruik van de directe aanspreekvorm (kijken, lachen en praten in de camera) ontstaat er waarop de kijker een para-sociale relatie met Nigella kan aangaan of onderhouden.
Nigella draagt veel verschillende soorten kleding. De ene keer kookt ze in haar oversized pyjama, dan in nachtjurk met een kamerjas, dan in simpele spijkerbroek met een shirt of in een strakke jurk. Deze grote verschillen in haar kleding zijn ook terug te zien in haar optreden (koken): de ene keer maakt ze een simpele tosti, dan weer een uitgebreid driegangendiner en dan weer een gefrituurde snack.
De kijker ziet Nigella niet alleen in de net gerenoveerde keuken, zoals ze vertelt, maar op verschillende plekken in het huis: het
binnenplaatsje, haar zithoek en een gedeelte van haar woonkamer. Nigella’s keuken bevat veel donkere aardetinten waaronder donkergrijs en bruin. Daarnaast zijn er veel houtaccenten en is de kleur geel vaak terug te zien in
tientalle kleine lichtjes die haar keuken ’s avonds verlichten.
Opvallend is dat At My Table de kijker het idee geeft dat dit het echte huis van Nigella is. Dit is echter niet waar, maar het programma doet wel haar uiterste best om deze illusie te wekken en tot stand te houden.
Gordon Ramsay
Voor de analyse van Gordon Ramsay wordt gebruik gemaakt van alle afleveringen die genoemd worden onder de bijlage ‘Gordon Ramsay’ in het corpus.
Bij het horen van de naam ‘Gordon Ramsay’ zullen de meeste mensen denken aan een blonde Britse man in een witte koksbuis die de hele tijd loopt te vloeken en te tieren. Leer noemt deze persona van Gordon ook wel hypermasculine (hypermasculien) (87). Deze hypermasculiene persona is gebouwd rondom het achtergrondverhaal van Gordon zelf, zo verklaart Leer in “Whats cooking man?”. Gordon groeide op in de armste arbeidersklasse van Schotland met een
alcoholverslaafde als vader. Zijn carrière als professioneel voetballer mislukte en hij had het niet
66
makkelijk tijdens zijn koksopleiding. Ondanks alle tegenslagen heeft Gordon zich naar de top gevochten: “This journey from the margins of Scotland to the centre [sic] of the global celebrity scene is explained by his superhuman energy and his work ethic. In this respect, Ramsay
incarnates the neo-liberal myth of the self-made man” (Leer 77). Leer stelt dus dat Gordon een hardwerkende man is met een goed arbeidsethos. Dit beeld botst echter met het beeld van ‘de schreeuwende en agressieve chef’. Vraag menig mens op straat om Gordon Ramsay te
omschrijven en de meesten zullen hem herinneren om zijn scheldwoorden en woedeuitbarstingen, niet vanwege zijn goede arbeidsethos.
In bijna al zijn eerdere programma’s, Boiling Point (1998), Hell’s Kitchen (2004-heden),
Kitchen Nightmares (2008) et cetera, draagt Gordon een witte koksbuis en hierdoor straalt hij de
rol van de expert uit. Deze rol in combinatie met zijn intimiderende en vrij agressieve
persoonlijkheid creëert een groot verschil tussen Gordon en zijn kijkers en dit maakt hem minder herkenbaar als “gewone” persoonlijkheid. Het is daarom ook op z’n zachts gezegd onwennig om voor het eerst een aflevering te zien van Gordon Ramsay Cookalong Live. In dit programma is Gordon geen boze toezichthouder, maar een kalme begeleider.
De meeste kijkers weten dat Gordon een koksopleiding heeft gevolgd, meerdere
succesvolle restaurants onder zijn naam heeft en al lange tijd bekend is als tv-kok. De kijker weet dat Gordon vakbekwaam is en daardoor heeft hij een betrouwbare persoonlijkheid. Dat hij
vakbekwaam is, wordt tevens ondersteund door zijn rol als begeleider in Cookalong Live. Hij wordt als expert neergezet en dit is onder andere terug te zien aan zijn kook- en snijtechnieken en het hoge werktempo. Gordon loopt vaak voor op zijn gasten en legt regelmatig even kort zijn werk neer om de gasten te helpen. De verschillen tussen Gordon en zijn gasten en kijkers thuis worden hier juist benadrukt in plaats van geminimaliseerd. Hij wekt echter door zijn behulpzame en begeleidende persoonlijkheid sympathie op. De kijkers van Cookalong Live zullen eerder de gasten van Gordon zien als een herkenbare en authentieke persoonlijkheid. Zij zullen zich eerder herkennen in de gasten die vaak amateurs zijn in de keuken. De verschillen tussen hen en de kijker thuis zijn kleiner dan die tussen Gordon en de kijker thuis. De gasten vertonen herkenbaar gedrag, zeker bij de kijkers die thuis meekoken: ze rennen gehaast rond in de keuken om Gordon bij te houden, begrijpen het recept niet altijd en knoeien zo nu en dan.
67
Het is moeilijk te bepalen of Gordon als herkenbaar en authentiek overkomt tijdens de
Live Cookalong. Dit heeft grotendeels te maken met de persoonlijkheid die hij voor zichzelf heeft
gecreëerd met zijn eerdere programma’s. Het beeld van de behulpzame instructeur
correspondeert niet met het reeds bestaande hyper masculiene imago. Maar Cookaling Live verandert de persoonlijkheid van Gordon als tv-kok. Dit komt enerzijds door zijn nieuwe rol als begeleider, maar komt anderzijds ook door zijn verschijning. In Cookalong live draagt Gordon gewone kleding zoals een spijkerbroek en een overhemd in tegenstelling tot de alom bekende witte koksbuis die hij normaal gesproken draagt. Het lijkt alsof het imago van de boze chef direct verbonden is met de witte koksbuis, die hij nu niet draagt. Door het dragen van gewone kleding valt het imago van de boze expert gedeeltelijk weg en zien we een deel van de “authentieke” Gordon van buiten werktijd.
Gordon maakt zo nu en dan gebruik van de directe aanspreekvorm door de kijker direct toe te spreken: “I hope you’re hungry, because between now and 2pm we’re gonna cook the best
christmas roast you’ve ever had!” en “Welcome to Christmas cookalong live… thanks for joining me on this very special day!”. Hij maakt echter minder gebruik van de directe aanspreekvorm dan
Nigella en Jamie. Dit kan verklaard worden door het feit dat Gordon naast een band opbouwen met de kijker, ook een band moet opbouwen met de gast in de studio. Zijn volledige focus ligt dus niet bij de kijker thuis en daardoor is het lastiger voor de kijker om met hem een para-sociale relatie aan te gaan.
68
Tijdens het programma wordt er, met uitzondering van de kerstspecial, gekookt in een studio met twee werkplekken: één voor Gordon en één voor zijn gast. Om deze werkplekken staat een live publiek en de crew. De studio heeft veel zwarttinten en felle kleuren zoals rood. Er zijn geen tierelantijntjes, foto’s of ook maar iets wat de keuken een huiselijk gevoel geeft. De kijkers krijgt overduidelijk geen blik in de keuken van Gordon. Maar tijdens de kerstspecial staat Gordon wel in een huiselijk setting. Hij zegt tijdens deze uitzending dat het live vanuit home (thuis) is. De keuken is licht van kleur, met koper-, zilver, zwart- en wittinten. Er hangen overal pannen en er staat wat keukenapparatuur op het aanrecht, maar verder ziet het er leeg en schoon uit. Op de achtergrond is een kerstboom te zien en zo nu en dan zien we het gezin van Gordon die vanaf de zijkant meekijkt hoe het driegangendiner gekookt wordt. Daarnaast verwelkomt Gordon zijn gasten bij de voordeur en begeleidt ze via een gang, richting de keuken. Alles wijst erop dat we daadwerkelijk in Gordon zijn eigen keuken zijn. Tijdens de kerstspecial doet Gordon op een visuele wijze aan zelfonthulling en ontstaat de illusie van intimiteit. Het kijkje in de keuken voedt de fascinatie van de kijker voor de ware identiteit van Gordon. De kijker krijgt te zien wat er schuilt achter het boze masker van Gordon.
Conclusie
Samenvattend kunnen we concluderen dat Jamie en Nigella beter worden neergezet als een authentieke en herkenbare persoonlijkheid dan Gordon. Dit komt onder andere door het verschil in het contact met de kijker. Gordon moet zijn aandacht verdelen tussen enerzijds de kijker thuis