Het algemene niveau

• Op veel fronten bestaan netwerkstructuren. Dit is de laatste jaren aanzienlijk versterkt. Het heeft ook niches over ketens heen opgeleverd. Het versterkt de uitwisseling tussen arena’s. Toch is het samenspel nog te broos voor een aantal ingrijpende veranderingen op systeemniveau.

• Financiering bij R&D, bij praktijkexperimenten en bij de ‘afbraakkosten’ van het oude systeem ….

• Er kunnen binnen tien jaar voldoende opties ontwikkeld zijn in de R&D-fase voor het kunnen realiseren van alle transitiedoelen. Volledige realisatie is pas te verwachten in …

4.4

Discussie

De aanbiedingsbrief van minister Veerman aan de Tweede Kamer bij het Plan van Aanpak Transitie naar een Duurzame Landbouw 2003-2006 (LNV, 2002) meldt dat “de transitie in feite al eerder is begonnen. Er zijn uiteenlopende initiatieven in gang gezet. Nu moet de inzet voor de transitie verder worden geïntensiveerd en afgestemd: om de reeds bestaande mogelijkheden zo goed mogelijk te benutten én om de ontwikkeling van andere, meer omvattende veranderingen te bevorderen en de ruimte te geven.” Het Plan van Aanpak beschrijft welke rol LNV kan en moet gaan spelen in deze transitie. Bij de aanpak van de transitie duurzame landbouw gaat het vooral om het op gang brengen van processen en het wijzigen van gedrag, omstandigheden en verhoudingen. Bijvoorbeeld door:

• het bevorderen van participatie en transitie-denken;

• het smeden van nieuwe coalities en daaraan ruimte geven;

• het verbreden en verleggen van de sturing van beleidsvorming en onderzoek;

• het verkennen en agenderen van vernieuwingen;

• het voeden van (potentiële) actoren met info en inspirerende voorbeelden;

• het zichtbaar maken van de transitie.

Bovenstaande bullits geven aangrijpingspunten voor transitiemanagement weer. Voor het monitoren en evalueren van de effecten van dergelijke activiteiten vormt het analysekader arena’s in het transitieproces, zoals in dit onderzoek is gehanteerd, een nuttig hulpmiddel.

Dit onderzoek heeft laten zien dat de analyse van activiteiten per arena de bouwstenen vormen voor het trekken van conclusies op het algemene niveau. Hierbij gaat het om de relatie tussen de arena’s: welke output levert een arena op en wat betekent deze output voor een andere arena? In dit onderzoek zijn de eerste stappen gezet voor het trekken van dergelijke ‘overall’ conclusies over het

transitieproces door het formuleren van maten per arena en het verkennen van een methoden en modellen om aan deze maten invulling te geven. In sommige arena’s vergt het komen tot een

beoordeling van de maat nog verder methodologisch onderzoek (bijvoorbeeld arena 5: weerstanden in het netwerk), voor andere arena’s is meer invulling van praktijkgegevens gewenst om tot deze

beoordeling te komen (bijvoorbeeld arena 3: R&D). In vervolgonderzoek zal verder moeten worden ingegaan op de onderlinge relaties tussen de arena’s.

Een andere moeilijkheid in transitie-evaluaties betreft het onderscheid tussen een reguliere systeemoptimalisatie c.q. incrementele verbetering versus een integrale systeemverandering. Activiteiten in de arena’s 1 tot en met 4 kunnen leiden tot systeemveranderingen, maar ook tot systeemverbeteringen. In dit onderzoek zijn de modellen CAM en DIMITRI ingezet om de effecten van systeemopties voor milieu en economie te berekenen. Met deze methodiek kan worden berekend in welke mate een combinatie van technologische opties bijdraagt aan het gewenste toekomstbeeld. De discussie of het nu gaat om incrementele verbeteringen of systeemveranderingen is in deze systeemopties-benadering minder interessant: het gaat er om of ontwikkelingen als geheel bijdragen aan het gewenste toekomstbeeld.

Literatuur

Booij H., Ros J.P.M. en Oorschot M.M.P. van (2000), Beschrijving Model Effectiviteit Instrumenten. Versie 2.0 (MEI 2.0), RIVM (rapport 773401001), Bilthoven

Correljé AF en GPJ Verbong (2002), The transition to natural gas in the Netherlands In: Werkgroep Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek Milieu en Economie, Tiende SWOME

Marktdagboek.Thema: Transities, Den Haag, 30/10/02:22-23

(CPB) Centraal Planbureau (2002), De pijlers onder de kenniseconomie. Opties voor institutionele vernieuwing, Den Haag

DECIDE (2002), Toepassing van dynamische besluitvormingsanalyse ter ondersteuning van transitiemanagement, Groningen

Engelen RFJM, J Spakman, D Nagelhout, KGP Molendijk, RAPM Weterings (2002),

Kwaliteitsbeelden voor transities, een oriëntatie op de meerwaarde RIVM rapport 550000005, Bilthoven

Hofman P (2002), Sociotechnische scenarios als tool voor transitiebeleid. Een illustratie voor het elektriciteitsdomein. In: Werkgroep Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek Milieu en Economie, Tiende SWOME Marktdagboek. Thema: Transities, Den Haag, 30/10/02:5-6

Kasteren J van (2000), Transities in de praktijk. Ervaringen met duurzame technologische ontwikkeling, kennisoverdracht en verankering, DTO-KOV publicatie

(LEI) Landbouw-Economisch Insituut (2000), Ex-post evaluatie van een gasmotorwarmtepomp op een glastuinbouwbedrijf, Den Haag

(LNV) Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (2002), Aanbieding Plan van Aanpak Transitie Duurzame Landbouw (TRC 2002/10599, 16-12-02) Den Haag

Loeber A en J Grin (2002), NIDO: Actually initiating transitions? A first evaluation of a new Dutch Agency for transition management. In: Werkgroep Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek Milieu en Economie, Tiende SWOME Marktdagboek. Thema: Transities, Den Haag, 30/10/02:3738 Molendijk KGP, GPJ Draaijers, RAPM Weterings, HB Diepenmaat, SG Nooteboom, WThP Groen,

AMF Op den Kamp (2002), Transitiemonitoring, naar een nieuwe vorm van monitoring ter ondersteuning van transitiebeleid. TNO et al., Zeist

Rood GA, JPM Ros, K Vringer, TG Aalbers, E Drissen en G Speek (2001), Modelstructuur voor de milieudruk door consumptie, RIVM rapport 550000002, Bilthoven

Rood T, J van Wijk, J van der Knoop, Zonder actoren geen transitie. Een denkraam: vegetarisch voedsel als voorbeeld, Arena/Het Dossier, juni/juli 2002 (4):61-64

Rotmans J, R Kemp, M van Asselt, F Geels, G Verbong, K Molendijk (2000), Transities en transitiemanagement, de casus van een emissiearme energievoorziening. Maastricht, ICIS/MERIT

Rotmans J en D Loorbach, Transitiemanagement: een nieuw sturingsmodel, Arena/Het Dossier, 2001/6:5 – 8

Schijndel MW van en JPM Ros (2000), Drijvende krachten achter technologieontwikkeling in productiesectoren. Schets van een expert ondersteunende methodiek voor prognoses, RIVM rapport 778011002, Bilthoven

(SER) Sociaal-Economische raad (2002), Advies Innovatie voor duurzaam voedsel en groen, Den Haag (publicatienummer 9)

Spakman J, WF Blom, RFJM Engelen, D Nagelhout, GA Rood, JPM Ros, MW van Schijndel, JJ van Wijk, HC Wilting (2002), Integraal instrumentarium voor evaluatie van transities. Methodologie en resultaten, RIVM rapport 550000006, Bilthoven

Suurs R, M Hekkert, E Nieuwlaar en M Meeus, Het beoordelen van transities van energiesystemen. In: Werkgroep Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek Milieu en Economie, Tiende SWOME Marktdagboek. Thema: Transities, Den Haag, 30/10/02:41-42

VROM Raad (2001), Waar een wil is, is een weg. Advies over het NMP4 (Advies 028/2001) Den Haag

(VROM) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2001), Een wereld en een wil, werken aan duurzaamheid. Nationaal Milieubeleidsplan 4, Den Haag

(VROM) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2002), Nationale Strategie voor Duurzame Ontwikkeling. Verkenning van het Rijksoverheidsbeleid, Den Haag Wijk, JJ van en GA Rood (2002), Besluitvormingsmodellen in het transitieproces Toegepast op

vegetarisch voedsel, RIVM rapport 550000004, Bilthoven

Wijk, J.J. van, R.F.J.M. van Engelen en J.P.M. Ros (2001a), Model Effectiviteit Instrumenten, Energiebesparing Industrie (MEI-Energie). RIVM (rapport 778011004), Bilthoven

Wijk, J.J. van, R.F.J.M. van Engelen en J.P.M. Ros (2001b), Beleidsinstrumenten en energiebesparing door bedrijven. In: Beleidswetenschap, No. 3 (jg. 15), pp. 235-254