De Agent van Nationale Opvoeding kreeg tot taak de vaderlandse jeugd de eer- biedige erkentelijkheid aan het alles besturend Opperwezen, die de banden van de maatschappij versterkt, in te prenten. Daarnaast moest de jeugd doordrongen worden van plichten jegens medemensen en dienden verlichting en beschaving te worden bevorderd. De agent moest op korte termijn een staat van de lagere scholen opmaken en verbeteringen voorstellen, ook ten aanzien van de leerboeken. Leerstel- lige godgeleerdheid, gekoppeld aan gezindten, diende hij te weren. Verder kwam de agent het toezicht op de onderwijzers toe en werden van hem plannen verwacht voor de oprichting van schoolbesturen en van kweekscholen. Bovendien moest hij voorstellen indienen voor verplicht onderwijs, ook aan kinderen van arme ouders. Tevens diende hij te zorgen dat geen slaafse straffen, maar vermaningen en voor- beelden werden gegeven en dat het Nederlands zuiver zou worden gespeld. Ook ten aanzien van de Latijnse en Franse scholen, de gymnasia, athenaea en univer- siteiten werden plannen ter verbetering ingewacht. In een uit te geven tijdschrift moesten alle promoties en examenuitslagen bekend worden gemaakt. Geschriften en boeken die schadelijk waren voor de goede zeden diende de agent te signaleren bij het Uitvoerend Bewind. Zedenbedervende en de nationale geest verzwakkende stukken behoorden uit de schouwburgen te worden geweerd. Deze geest moest door de agent juist gevormd worden tot deugd, vaderlandsliefde en kennis van het ware belang van het gemenebest, hetzij door te schrijven in weekbladen voor de jeugd, hetzij door het vertonen van toneelstukken. De agent werd ook geacht kennis te ne- men van onderwijs en wetenschappen in andere landen, teneinde daarvan gebruik te maken. Andere taken waren de bevordering van de schone kunsten en de letteren, en de geneeskundige staatsregeling van de volksgezondheid. Tot dit laatste behoor- den de bestrijding van schadelijke dampen in de lucht, toezicht op veilige voeding, op de geneeskunde en op de ziekenverzorging. Binnen een halfjaar diende een plan te worden ingediend voor de opzet van genees- en vroedkunde ten plattenlande, evenals een landelijk in te voeren Pharmacopoea Batava voor apothekers. De agent moest voorts jaarlijkse lijsten van geboorte en sterfte opstellen, een plan indienen voor de geneeskunde op de vloot en een geneeskundig zakboekje voor de gemene man uitgeven. Jaarlijks werd van hem ook een rapport verwacht inzake de staat van kunsten en wetenschappen. Verder diende de agent uiteraard zijn departement te
beheren en het archief op orde te houden.
De agent werd aangesteld door het Uitvoerend Bewind en legde daaraan ver- antwoording af. Zijn instructie ontving hij van het Vertegenwoordigend Lichaam. Het was de agenten verboden gezamenlijk een raad te vormen.
Tot de organisatie behoorde vanaf het begin een vaste secretaris, die met het overige personeel van de bureaus functioneerde op instructie en onder goedkeuring van het Uitvoerend Bewind.
Wetgeving
1798 mei 1 Staatsregeling voor het Bataafse volk (Bannier, Grondwet- ten, p. 44-115).
1798 juni 7 nr. 34 Besluit van het Uitvoerend Bewind: vaststelling van de organisatie van het Agentschap van Nationale Opvoeding (2.01.01.07 nr. 531 Groene Index 1798 p. 324).
1798 oktober 1 Besluit van de Eerste Kamer van het Vertegenwoordigend Lichaam: vaststelling van de instructie van de Agent van Nationale Opvoeding (Besluiten der Eerste Kamer van het Vertegenwoordigend Lichaam des Bataafschen Volks III-1 (Den Haag, 1799) p. 3-17 van de bijlage bij de besluiten van 1 ok- tober 1798. Na bekrachtiging door de tweede Kamer werd de instructie geëxibeerd bij het Uitvoerend Bewind op 28 december 1798 (Groene Index 1798 nr. 533, p. 637)). 1798 oktober 1 nr. 35 Besluit van het Uitvoerend Bewind: vaststelling van het
reglement voor de secretarie van het Uitvoerend Bewind (2.01.01.07 nr. 533 Groene Index 1798 p. 250; de volledige tekst van de resolutie in 2.01.01.04).
1798 oktober 1 nr. 34 Decreet van het Vertegenwoordigend Lichaam: vaststel- ling van de instructie voor de Algemene Secretaris van het Uitvoerend Bewind (De instructie werd op 20 oktober 1798 geapprobeerd door de tweede Kamer van het Verte- genwoordigend Lichaam (2.01.01.07 nr. 533 Groene Index 1798 p. 250, 299)).
1800 april 5 Decreet van de tweede Kamer van het Vertegenwoordi- gend Lichaam: afschaffing van de leges ter Algemene Se- cretarie van het Uitvoerend Bewind en op de bureaus van de Agentschappen (2.01.01.07 nr. 537 Groene Index 1800 p. 255).
1801 oktober 17 nr. 3 Besluit van het Staatsbewind: Agenten blijven hun werk- zaamheden voorlopig waarnemen (2.01.01.07 nr. 541 Groene Index 1801 p. 1).
1801 december 7 nr. 44 Besluit Staatsbewind: na de constitutie van de Raden van Oorlog, Financiën en Binnenlandse Zaken vervallen de Agentschappen van Oorlog, Financiën, Nationale Op- voeding en Nationale Oeconomie. De geëmployeerden blijven voorlopig (2.01.01.07 nr. 541 Groene Index oktober - december 1801 p. 242).
Archieven
Archief van de Agent van Nationale Opvoeding voor de Bataafse Republiek. Natio- naal Archief. Den Haag. 2.01.12. Digitaal raadpleegbaar.
Zoekmiddelen: 329 alfabetisch register op de notulen 1798 - april 1799 en 330-332 sys- tematische index op de notulen april 1799-1801. Voor de zoekmiddelen zie ook Bij- lage 1, nr. 1, 2.
Besluiten: 283-285 minuut-notulen 1798-1801. 319-323 omvatten de net-notulen 1799- 1801.
Correspondentie: 286-318 bijlagen bij de notulen: uitgaande brieven en ingekomen stukken 1789- 1801. De uitgaande missiven werden per jaar genummerd. Het net van de uitgaande brieven in de 324-327.
Geheim: Er zijn geen geheime notulen.
Diversen: 328 register van ordinnanties voor 1801.
Literatuur
– Beth, J.C., De departementen van algemeen bestuur gedurende het tijdvak 1795-1907. Groningen, 1907.
– Pots, R., Cultuur, koningen en democraten. Overheid en cultuur in Nederland. Nijme- gen, 2000.
– Groot, A. de, Leven en arbeid van J.H. van der Palm. Wageningen, 1960.
– Dodde, N.L., Het Rijksschooltoezicht in de Bataafse Republiek. Een onderzoek naar het denken en het doen van de eerste schoolopzieners in de departementen van de Amstel, de Delf en Texel en van het departement Holland tijdens de schoolwetten van 1801 en 1803. Groningen, 1968.
– Ditzhuysen, R. van, Onderwijs als opdracht. Leven en werk van de eerste vijftien mi- nisters belast met het onderwijs in de periode 1798-1830. ‘s-Gravenhage, 1977.