Afbeeldingen van de bekoring

Hieronder wordt ingegaan op de raakvlakken van exempelen en beeldcultuur. Daarbij wordt de eerder gehanteerde indeling van de hoofdzonden gevolgd. Waar voorbeelden gevonden zijn van beeldcultuur die correspondeert met de onderwerpen van de exempelen, worden deze besproken.

Hoogmoed/IJdele roem

Uit Caesarius‟ exempelen wordt duidelijk dat God erg gesteld is op gehoorzame geestelijken. Hij heeft echter een afkeer van geestelijken die, bezweken voor de bekoring van de hoogmoed en ijdele roem, uiterlijk vertoon en eigen roem belangrijk achten. Exempelen vertellen onder andere over monniken die luidruchtig, niet devoot zongen, en waarvan de stemmen door de

231 William Noel, Boeken thuis: psalters en getijdenboeken in: Adelaide Bennett red., Meesterlijke

Middeleeuwen Miniaturen van Karel de Grote tot Karel de Stoute 800-1475 ( Zwolle Leuven 2002) 60. 232

Noel, Boeken thuis, 59.

duivel in een zak werden gedaan.²³⁴ Een exempel handelt over een monnik met een gouden stem die tijdens de paaswake na het zingen op onverklaarbare wijze werd weggevoerd. Niemand wist waar naar toe. Men nam aan dat hier de duivel aan het werk was, vanwege de verwaandheid van de monnik.²³⁵ Over deze bekoringen zijn in het koor van de kerk van Cappenberg²³⁶ mooie uitingen te vinden. Er is een misericorde van een pilaarbijter. Een man met uitgespreide armen en benen omarmt een kerkzuil. Hij hoopt door uiterlijke vervulling van zijn kerkelijke plichten het hemelrijk te verdienen. Het is echter een huichelaar, een waarschuwing voor de monniken om niet alleen met de mond, maar met namen met het hart God te dienen.

Foto: auteur

Pilaarbijter misericorde in Cappenberg

Toorn

Caesarius‟ exempelen over deze hoofdzonde zijn zeer beperkt en hebben, met uitzondering van één, betrekking op geestelijken. Dat ene exempel gaat over twee knechten. Na een woordentwist, vervalt de één in razernij en vermoordt de ander.²³⁷ Toorn wordt echter veelvuldig tot uiting gebracht in middeleeuwse beelden Vechtende personen worden in diverse plaatsen op misericordes afgebeeld.²³⁸

Afgunst

Caesarius heeft slechts vier hoofdstukken gewijd aan de zonde van de afgunst. In de beeldcultuur zijn geen uitingen aangetroffen die hiermee raakvlakken hebben.

Lusteloosheid of somberheid

Lusteloosheid was de hoofdzonde waardoor de geestelijkheid veelvuldig werd bekoord. Uit de exempelen blijkt dat de duivel veel geestelijken in het koor probeerde te bekoren. Ze worden daar gesignaleerd met een slang op hun rug, een kat op het hoofd en met varkens om

234 DM I, IV ,9.

235

DM I, IV, 8.

236 In 1122 werd gestart met de bouw van dit premonstratenzer klooster, dat in 1149 werd ingewijd. Het staat in Cappenberg, ten noorden van Dortmund. Het koorgestoelte dateert uit de periode 1509-1520.

237

DM I, IV, 17.

hen heen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat afbeeldingen van deze bekoring op veel plaatsen in de koorbanken worden aangetroffen. Het koor van de Sint-Sulpitiuskerk te Diest heeft een houtsnijwerk van een slapende monnik. Hij ligt uiterst comfortabel met kussentjes onder zijn achterste, elleboog en voeten. Het is een bespotting van een monnik die slaap heeft. In de Sankt-Severuskirche in Boppard is een afbeelding van een monnik die met zijn rechterhand zijn hoofd ondersteunt, terwijl zijn linkerhand op een dichtgeslagen boek (de bijbel?) rust. In het koor van de Stiftskerk in Cappenberg bestaat de knop van een koorbank uit een afbeelding die in de buurt lijkt te komen van het exempel over de lekenbroeder bij wie al slapende een slang op zijn rug werd gezien.²³⁹ Het zou ook betrekking kunnen hebben op een ander exempel van Caesarius waarin een man, die zijn moeder op slinkse wijze had misleid, gestraft werd doordat een slang zich om zijn hals draaide. Als de man at, at de slang mee en wanneer men hem wilde verwijderen draaide hij zich strakker om de hals zodat de ogen van de man uitpuilden.²⁴⁰ Het houtsnijwerk laat een persoon zien, wellicht een monnik, bij wie een slangachtige kabel uit zijn borstkas komt en rond zijn nek gedrapeerd zit.

Man met slang rond de hals in het koor van klooster Cappenberg

Foto: auteur

Geloofstwijfel werd vanzelfsprekend als een zeer ernstige zaak beschouwd. Immers de twijfelaar gaf daarmee aan niet op Gods genade te vertrouwen en twijfel was het tegenovergestelde van de christelijke hoop.²⁴¹ Caesarius heeft een aantal exempelen aan geloofstwijfel gewijd. In Cappenberg bevindt zich ook een misericorde van een twijfelaar. Hij is afgebeeld als een man die met zijn ene hand driftig in de grond graaft, terwijl hij met zijn andere hand vertwijfeld door zijn haar woelt. Zijn begraven schat is door een dief gestolen. Het is een verwijzing naar Mattheüs 6,19-20. „Verzamelt u geen schatten op aarde, waar ze

239

DM I, IV, 32.

240 DM I, VI, 22.

241241 Wingolf Lehnemann, „Die Miserikordien des Cappenberger Chorgestühls‟ in: Gerd Dethlefs red., Das

Cappenberger Chorgestühl 1509-1520 Meister Gerlach und die Bildschnitzwerkstatt der Brabender in Unna

door mot en worm vergaan en waar dieven inbreken om te stelen; maar verzamelt u schatten in de hemel, waar ze niet door mot of worm vergaan en waar dieven niet inbreken om te stelen.‟

Gierigheid

De ongastvrijheid, hebzucht wordt breed uitgemeten in de exempelen. Vaak heeft dat betrekking op de (on)gastvrijheid in kloosters. Abten zitten op het bezit en de voorraden van hun kloosters, in plaats van gastvrijheid te betonen en hulp te geven aan degenen die dat nodig hebben. Afbeeldingen van gierigaards komen in vele kerken voor. Ook in de Sint-Sulpitiuskerk in Diest is op een misericorde een gierigaard te zien. Hij houdt zijn hand op een welgevulde beurs.

Gulzigheid of vraatzucht

Bij de exempelen over de bekoring van de gulzigheid beschrijft Caesarius in een exempel hoe een jongeman zich de woede van zijn oom en beschermer op de hals haalt door een appel van een boom te stelen en te eten. Juist het eten van een vrucht van deze boom is hem uitdrukkelijk verboden. Caesarius trekt een verband met de straf die Adam kreeg door eveneens een verboden vrucht te eten en dus ongehoorzaam te zijn. In de Sint-Sulpitiuskerk in Diest is op een misericorde een appeldief afgebeeld (zie voorblad). Een in middeleeuwse kledij gestoken man neemt smakelijk een hap van een appel, terwijl hij een mand vol appelen in zijn andere hand heeft. De afbeelding zou het exempel kunnen verbeelden. De zonde van de gulzigheid wordt ook veel uitgebeeld in de vorm van dronkaards. Veel monniken bezweken volgens de exempelen voor drank en eten. Zij

worden dan ook herhaaldelijk afgebeeld terwijl ze op een wijnvat zitten. Een andere fraaie verbeelding is te zien op de knop van een koorbank in Hoogstraten waar een brakende monnik te zien is.

Brakende monnik Misericorde Katharinakerk Hoogstraten Foto:auteur

Tot de dochters van de gulzigheid rekent Caesarius dwaze vrolijkheid. In enkele exempelen gaat hij in tegen dansen, dat hij omschrijft als „duivels amusement‟.242

Op misericordes wordt dit vermaak diverse keren aangetroffen. Zo kent de Onze-Lieve- Vrouwekerk in Aarschot in Belgie, in de koorbanken uit 1515 een misericorde waarop twee dansende mannen zijn afgebeeld.

Weeldezucht

De onreine begeerten die de oorzaak zijn van de bekoring door luxuria zijn door Caesarius hoofdzakelijk in verband gebracht met gedachten en handelingen op seksueel gebied van geestelijken. Ze gaan veelal over betrekkingen tussen geestelijken onderling of tussen geestelijken en leken. In de kerk van Cappenberg bevindt zich een misericorde van een bloksleper. Een man sleept een blok met zich mee. Het blok zit echter niet aan hem vastgemaakt. Hij sleept het uit eigen wil met zich mee. De betekenis van deze misericorde is een waarschuwing voor de koorheren van de kerk om zich aan het celibaat te houden en in het algemeen niet te vervallen in zonden.²⁴³ Het feit dat de man en het blok niet aan elkaar vastzitten, maakt duidelijk dat hij uit vrije wil zijn last meeneemt. Een andere misericorde in hetzelfde koor laat een man in een obscene houding zien. Zittend steekt de man zijn benen omhoog en spert ze met beide handen wijd uiteen. Deze afbeelding moet worden beschouwd als een waarschuwing tegen schaamteloosheid. Een afbeelding met waarschijnlijk dezelfde boodschap bevindt zich in de Sankt-Martinikirche in Lörch (Rheingau). Het houtsnijwerk dateert van rond 1300 en laat een naakte menselijke figuur met een kap zien. Hij houdt zijn hand bij zijn mond en zijn geslachtsorgaan is zichtbaar. Het klooster Lörch bestond al in Caesarius‟ tijd. Hij verwijst ernaar in drie exempelen.244

Caesarius heeft in één exempel wat geschreven over homoseksueel verkeer tussen twee geestelijken. In de kerk in Cappenberg zien we een afbeelding die op dit thema betrekking heeft. De misericorde laat een duivel zien die met zijn linkerhand een wegvluchtende jongeman beetpakt, terwijl hij met zijn rechterhand zijn opgerichte penis, van formidabel formaat, vastheeft. De jongeman heeft een angstige gezichtsuitdrukking, bang voor de duivel en bang voor de zonde, waardoor hij niet in de hemel komt. Deze misericorde moet dan ook niet alleen worden beschouwd als een voor de duivel vluchtende jongeman

242

DM I, IV, 11.

243 Wingolf Lehnemann, Die Miserikordien des Cappenberger Chorgestühls in Gerd Dethlefs (red) Das

Cappenberger Chorgestühl 1509-1520 Meister Gerlach und die Bildschnitzwerkstatt der Brabender in Unna

(Bielefeld 2009) 201.

maar evenzeer worden beschouwd als een waarschuwing voor homoseksueel gedrag onder de geestelijkheid.²⁴⁵

Jongeman op de vlucht voor duivel misericorde in Cappenberg

foto:auteur