Aanbevelingen voor inrichting en beheer van de rabattenbossen

• Rabattenbossen hebben tot nu toe nauwelijks aandacht gehad in het denken over de cultuurhistorische waarde van bossen. Dit rapport toont aan dat dit onterecht is. Terreinbeheerders van rabattenbossen wordt aangeraden om onderzoek te laten

uitvoeren naar de cultuurhistorische waarde van deze bossen. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de in dit rapport ontwikkelde methodiek.

• Het vaststellen van deze waarde naast ecologische waarden, belevingswaarden en

potenties voor het vasthouden van water kan een basis bieden voor het maken van keuzes voor de toekomst van deze bossen. Daarbij kan gedacht worden aan vier scenario’s: 1. Niets doen

2. Herstel van de hakhoutcultuur op enkele cultuurhistorisch waardevolle rabatpercelen 3. Plaatselijke egalisatie van rabatten ten behoeve van de bosbouw

110

4. Egalisatie van de rabatten voor herstel van natte broekbossen en het veerkrachtiger maken van het watersysteem.

111

Bronnenlijst

Geraadpleegde personen

De volgende personen zijn face to face, telefonisch en/of via de mail geraadpleegd in enige fase van het onderzoek:

E. (Erik) van den Berg MA, specialist cultuurhistorie, Vereniging Natuurmonumenten, ’s Gravenland P. (Peter) Bijvank, onderzoeker landschap rond Nijkerk, waaronder Groot Appel, Stichting Oud

Nijkerk

Dr. P. (Piet) Bremer, onderzoeker historische ecologie bij de Provincie Overijssel, Zwolle

Ir. C. (Ciska) van der Genugten, beleidsmedewerker cultuurhistorie, Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen

Dr. B. J. (Bert) Groenewoudt, senior landschapsarcheoloog, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort

R.H.M. (Ronald) van Immerseel MA, historicus, onderzoeker geschiedenis Kranengoor, Stichting In Arcadië, Amersfoort

J. (Jan) Janse, landschapsarchitect bnt, senior adviseur landschap en cultuurhistorie Staatsbosbeheer, Tilburg

Ir. P. (Patrick) Jansen, deskundige bosgeschiedenis, Adviesbureau Bosmeester, oud medewerker

proBOS

Ir. J.N. (Jim) van Laar, universitair docent bosgeschiedenis, Wageningen Universiteit, Wageningen Dr. K.A.H.W. (Karel) Leenders, historisch geograaf, kenner geschiedenis van westelijk Noord Brabant,

Den Haag

G.H.C. (Ger) van den Oetelaar, kenner Velder en Heerenbroek, St. ARK-Natuurontwikkeling, Liempde D. (Daniel) Postma MA, deskundige middeleeuwse plaggenbouw, Archeo Build, Groningen.

Dr. H.L.M. (Hein) Vera, historicus, kenner geschiedenis centraal Noord Brabant

Literatuur

Adriaenssen, S. en K. Verheyen (2013) Oude bossen van de Antwerpse Kempen. Leuven: Davidsfonds Baas, H. B. Groenewoud, P. Jungerius & H. Renes (red.) (2012) Tot hier en niet verder, historische

wallen in het Nederlandse landschap; de stand van kennis. Amersfoort: Rijksdienst voor het

Cultureel Erfgoed

Bakker. M & L. van Tweel-Groot (1998) Historische referentiebeelden voor de bossen van Twente.

Historische ligging, beheer en samenstelling van bossen als referentie voor het huidig bosbeheer. Wageningen: Staring Centrum-Dienst landelijk Gebied (SC-DLO). Rapport 521

112

Barnes, G. & T. Williamson (2015) Rethinking Ancient Woodland. The archaeology and history of

woods in Norfolk. Studies in Regional and Local History. Volume 13. Hertfordshire Press.

Berg, van den A. (1999)Individual differences in the aesthetic evaluation of natural landscapes. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. Groningen: sn

Beek, R. van (2009) Reliëf in Tijd en Ruimte, Interdiciplinair onderzoek naar bewoning en landschap

van Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en middeleeuwen. Proefschrift Wageningen

Universiteit

Bertuch, F.J. (1809) Allgemeines Deutches Garten-Magazin. Gemeinnussige Beitrage fur alle Theile des praktischen Gartenwesens. Teil 7. Weimar

Bleumink, H. (2014) Eenheid en verscheidenheid. Een zoektocht naar een integrale cultuurhistorische

waardes van hert materiele erfgoed. Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Blok, E., L. Fokkema & C. Brouwer (2014) Herstelplan ‘t Waliën bij Warnsveld. Wageningen: SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen

Boer, R. W. (1857) Bijdragen tot de kennis der houtteelt. 2 dln.. Haarlem: Tjeenk Willink

Boersma, B., H. Dijkstra, S. ten Hoeve, P. Karstkarel & T. de Roos-van Rooden (2005) Gaasterland.

Eeuwenoud land tussen Mar en Klif. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij

Borch van Verwolde, A.P.R.C. van der (1807) Verhandeling over de Schotse spar in dorre zandgronden. Nat. Verhandelingen van de Koninklijke maatschappij der wetenschappen, Amsterdam

Borch van Verwolde, A. van der (1992) `De eik van Kranengoor`. In: Bosbouwkundigtijdschrift 1992, 116

Borgman, G. (2018) Welkom op Landgoed Kranengoor. Powerpointpresentatie 9-4-2018

http://www.landgoedkranengoor.nl/wp-content/uploads/2018/12/180409-PDF-VERSIE-LANDGOED-KRANENGOOR-2018-versie-5.pdf-tbv-website.pdf, geraadpleegd op 28 juni 2019 Bradley, R. (1718) New Improvements in Planting and Gardening. London

Bremer, P. (2008) ‘Cultuurhistorische waarden van bosgreppels’. In: Cultuurhistorisch tijdschrift voor Flevoland De Vriendenkring 48-1

Bremer, P (2017) Eeuwenoud bos in Overijssel. Achtergronddocument bij de Atlas Overijssel. Zwolle: provincie overijssel

Buis, J. (1985) Historia forestris. Nederlandse bosgeschiedenis tot 1850. Proefschrift Wageningen universiteit

Carlowitz, H. C. von (1713) Sylvicultura oeconomica oder Hauswirtliche Nachricht und Naturmassige

Anweizung zur wilden BaumZucht. Leipzig

Cruyningen, P. van (2005) Landgoederen en landschap in de Graafschap. Historische publicaties Gelderland deel 5. Utrecht: Uitgeverij Matrijs

Deforce, K. (2017) ’Wood use in a growing medieval city. The overexploitation of woody resources in Ghent (Belgium) between the 10th and 12th century AD’. In: Quaternary International 458 (2017) 123-133

113

Dekker, M. & M. Tiemens (2010) Een duurzaam natuurgebied in de Achterhoek, een ecohydrologisch

onderzoek op het Kranengoor. Bachelorscriptie. Velp: Hogeschool Van Hall Larensteijn.

Demoed, H.B. (1987) Mandegoed schandegoed, De markeverdelingen in Oost Nederland in de 19e

eeuw. Zutphen

Dirkx, G.H.P. (2001) Historische ecologie van de Brand en de Mortelen (Noord Brabant) Alterra-rapport 391. Alterra Wageningen

Evelyn, J. (1664) Silva or a Discours of Forest-Trees. London

Fijten, M.M.E.G. (2017) Houtwallen in Beekvliet (Gelderse Achterhoek) vanaf de late middeleeuwen

tot 1758. Masterscriptie Rijksuniversiteit Groningen. Haarlem.

Geel, B. van (2002) Non-Pollen Palynomorphs. In: Smol J.P., Birks H.J.B., Last W.M., Bradley R.S., Alverson K. (eds) Tracking Environmental Change Using Lake Sediments. Developments in Paleoenvironmental Research, vol 3. Springer, Dordrecht.

Groen, J. van der (1699) De Nederlandsen Hovenier. Zijnde het 1. Deel van het Vermakelijk

Land-leven. Amsterdam

Groenewoudt, B. & L.J. Keunen (2008) ´Berlewalde, een verdwenen Achterhoekse wildernis´. In: Vituvius 1(2008) 5, 10-17

Groot, C. de & P. Jansen (2014) Elzenhakhout op omgekeerde rabatten.. Wageningen: Stichting Probos

Haaster, H. van (2018) ‘Het botanische landschap’. In: E.A.G. Ball & R. Jansen (red.).Drieduizend jaar bewoningsgeschiedenis van oostelijk Noord-Brabant. Deel 1. Nederlandse Archeologische Rapporten 61. Amersfoort: Rijsdienst voor het Cultureel Erfgoed. 87-146

Hausrath, H. (1982) Geschichte des Deutschen Waldbaus. Freiburg

Hall, H.C. van, Siccama van de Harkstede & H.C. Reinders (1838) Verslag ter aanmoediging van de

teelt van eikenhakhout in de provincie Groningen. Vergadering van het Departement van de

Provincie Groningen van de Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van de Nijverheid. Heyer, C. (1854) Der Waldbau. Leipzig

Heeckeren, G.P.C. van (1836) Over den aanleg en de bewerking van woeste gronden voor de

hout-cultuur, voor zoover dezelve van een gelijksoortigen aard zijn, als die in het graafschap Zutphen worden gevonden. Zutphen, W.J. Thieme. Regionaal Archief Zutphen,

Bibliotheekcollectie Oude Werken. Archiefnr. OW 273 of 1409

Horst, M. & M. Spek (2014) ‘De landschapsbiografie. Beschrijving van de methodiek en toepassing in de praktijk’. In: W. H. G. Simons, & D. van Dorp (red.), Methoden van praktijkgericht onderzoek

bij ruimtelijke planvorming. (103-125). Velp.

Immerseel, R.H.M. van (red.) (2021) Landgoed Kranengoor (in voorbereiding). Stichting In Arcadië in opdracht van Stichting Anitya

114

Jansen, P. & M. van Benthem (2005) Historische boselementen. Geschiedenis, herkenning en beheer. Stichting Probos. Wageningen

Jansen, P., M. van Benthem & M. Boosten (2012) Bosgeschiedenis en erfgoed. Handreikingen voor

veldonderzoek. Stichting Probos. Wageningen

Joosten, E. (1821) Antwoord op de vraag, voorgesteld door de Mij ter bevordering van de Landbouw

te Amsterdam opgerigt, om, voor of op den laatsten Dec. 1815, beantwoord te worden: ... behandeling hakhout ... Amsterdam: Maatschappij ter bevordering van de Landbouw.

Knegt, B. de (red.) (2014) Graadmeter Diensten van Natuur. Vraag, aanbod, gebruik en trend van

goederen en diensten uit ecosystemen in Nederland. Wettelijke onderzoekstaken Natuur &

Milieu. WOt-technical report 13. Wageningen

Landbouwkundig schoolboek (1799) Verhandelingen Maatschappij voor Landbouw te Amsterdam 13e jaargang. Ie stuk, 15-173. 2e stuk, 32--42.

Leenders, K.A.H.W. (1999) Cultuur-historisch overzicht van het landinrichtingsgebied Ulvenhout-Galder. Den Haag

Leenders, K.A.H.W. & R. Berkvens (2007) Oude Brabantse Akkers met een focus op de omgeving van Breda. In: Doesburg, J. van, M. de Boer, J.Deeben, B.J. Groenewoudt & T. de Groot. Essen in zicht. Essen en plaggendekken in Nederland: onderzoek en beleid

Linden, M.v. (2018) Paleologisch onderzoek naar de ontwikkeling van het Aamsveen in ruimte en tijd. BIAXiaal rapport nr. 1041. Zaandsam: Biax Consult

Lintsen, H.W. (1994) ‘ Opleiding en beroep’. In: Geschiedenis van de techniek in Nederland. De

wording van de moderne samenleving 1800-1890. Deel V. 21-49

Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren.

https://www.dbnl.org/tekst/lint011gesc05_01/lint011gesc05_01_0002.php, geraadpleegd op 9 september 2020

Maes, B., & C. Rövekamp (2002) Inheemse bomen en struiken in de Graafschap.

Autochtone genenbronnen en oude bosplaatsen. Utrecht/Millingen a/d Rijn

Ministerie van LNV (1992) Nota landschap. Regeringsbeslissing Visie landschap. Leiden.

Oetelaar, G. van den (2015) Velder en Heerenbeek. Oorsprong en toekomst van twee natuurparels in

het Groen Woud. Woudrichem

Orlers, J. J.(1641) Beschrijvinge der Stadt Leyden. Leiden

Os, D.A.J. van (1998) Nederlandse houtoogstsystemen in de praktijk. Wageningen: Stichting Bos en Hout.

Postma, D. (2015) Het zodenhuis van Firdgum. Middeleeuwse boerderijbouw in het Fries kustgebied

tussen 400 en 1300. Rijksuniversiteit Groningen. Terpencentrum

Rackham, O. (1980) Ancient woodland. Its history, vegetation and uses in England. Castle point Press. Rijckevorsel, A. (1895) De houtteelt. Handboek voor boschbazen. Arnhem

115

Rijk, J.H. de (1990) `Huidentrafiek en de geschiedenis van de Nederlandse bosbouw`. In: Bosbouwkundigtijdschrift 1990, 103-109

Roelofs, H. (1794) Verhandeling over de hout-teelt, Verhandeling van de Maatschappij ter bevordering van de Landbouw, deel XI. Amsterdam

Roessingh, H.K. en A.H.G. Schaars (red.) (1996) De Gelderse landbouw beschreven omstreeks 1825.

Een herziene uitgave van het landbouwkundig deel van de Statistieke beschrijving van Gelderland (1826) Wageningen. 30-47

Schaars, A. H. G., (1973) Bosbouw in de tweede helft van de achttiende eeuw op het Entel, Zutphen, Schmitz, H. (1993) Lijnvormige houtopstanden in Nederland-Houtwallen, heggen en singels-Utrecht Scova Righini, B. (2009) A.C.W. Staring 1767-1840. Landheerlijk leven van een denker en doener van

statuur. Zutphen: Walburg pers.

SIKB (2014) Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie. Versie 3.3. Gouda

Staring, A. (1948) Damiaan Staring, een zeeman uit de 18e eeuw 1736-1783, Zutphen Staring, W.C.H. (1863) Huisboek voor den landman in Nederland. Haarlem: A.C. Kruseman Statistieke beschrijving (1808), deel II Kwartier Zutphen

Stortelder, A., Hommel, P., Waal, R., Dort, K., Vrielink, J., & Wolf, R. (1998). Broekbossen. Utrecht: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging.

Tack, G., P. van den Bremt en M. Hermy (1993) Bossen van Vlaanderen, een historische ecologie. Leuven: Davidsfonds

Vera, H. L. M. (2011) ...dat men het goed van den ongeboornen niet mag verkoopen, Gemene

gronden in de Meijerij van Den Bosch tussen hertog en hertgang 1000 –2000. Proefschrift

Radbout Universiteit. Nijmegen

Werf, S. van der (1991) Natuurbeheer in Nederland, deel 5 Bosgemeenschappen. Wageningen: PUDOC

Versfelt, H. (2003). De Hottinger-atlas van Noord- en Oost Nederland 1773-1794. Groningen: Heveskes.

Vervloet, J.A.J., R. van Beek en L. Keunen (2010) `A biografy of the cultural landscape in the eastern Netherlands: theory and practice of acquisition and propagation of knowledge´. In: J.H.F Bloemers, H. Kars, A. van der Valk en M. Wijnen eds. The Cultural Landscape & Heritage

Paradox, Protection and Development of the Dutch Archeological-Historical Landscape and its European Dimension. Landscape & Heritage Studies. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Westenbrink F. (2015) Gorsselse heide. Geschiedenis-Flora en fauna. Deventer Wolf, R.J.A.M. (1992) Ontstaansgeschiedenis en beheer van de Nederlandse elzen- en

berkenbroekbossen. Dorschkamprapport nr. 680. Wageningen: Instituut voor Bos- en

116

Wolterson, J.F. (1974) Leven met bomen en bossen: geschiedenis, huidige en toekomstige functie van

het Nederlandse bos. Den Haag: Staatsuitgeverij

Zedler, J.H. (1741) Lexicon aller Wissenschaften und Kunsten, Leipzig und Halle

Archiefbronnen

Krantenartikelen en advertenties:

De Zuid Willemsvaart van 28-11-1890 Delpher:

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMRHCE01:000036437:mpeg21:a0032

Prov. Drentsche en Asser Courant, 19-11-1879. Delpher:

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMDA03:000102705:mpeg21:a0010

Provinciaal dagblad van Noord-Braband en ’s Hertogenbosche stadscourant van 6-4-1852. Delpher:

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000000731:mpeg21:a0007 Venloosch Weekblad van 6-12-1890. Delpher:

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000004559:mpeg21:a0016

Venloosch weekblad, 22-02-1878. Delpher:

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMGAVL01:000002726:mpeg21:a0017

Financiële en persoonlijke documenten

Het Entel

Gewaarmerkte uittreksels uit de notulen van geërfdenvergaderingen van de marke van Zwiep en Boschuurne etc. Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Doetinchem. NL-Do-RAAL, Toeg.nr. 0412 Havezathe de Hoeve en het erve Entel te Borculo 1729-1833, inv. nr. 13

Verwolde

Akte van belening van F.W. van der Borch met het erf Schoneveld en andere goederen 1764, met retroacte 1703, Gelders Archief,NL-AhGldA, Toeg.nr.0556 Huis Verwolde, inv. nr. 990

Rekening over het beheer van het goed Schoneveld, 1703-1746

Gelders Archief, NL-AhGldA, Toeg.nr. 0556 Huis Verwolde, inv. nr. 1055

Rekeningen inzake de verpachting van garvezaden en de verkoop van bomen en akkermaalshout afkomstig van de onder Verwolde resorterende boerderijen, met aantekeningen over de toewijzing, 1173-1779. Gelders Archief,NL-AhGldA, Toeg.nr. 0556 Huis Verwolde, inv. nr. 1072

Voorwaarden voor de verpachting c.q. verkoping van akkermaalshout afkomstig van de onder Verwolde resorterende boerderijen, met aantekeningen over de toewijzing, 1742, 1773 Gelders Archief, NL-AhGldA, Toeg.nr. 0556 Huis Verwolde, inv. nr. 1073

‘t Waliën

Diploma’s GPC van Heeckeren

Gelders Archief, NL-AhGldA, Toeg.nr. 0532 Familie van Heeckeren van Waliën, 1.6 Godard PC van Heeckeren, inv. nrs 20 t/m 23

Heeckeren, G.P.C. van (1836) Over den aanleg en de bewerking van woeste gronden voor de

houtcultuur, voor zoover dezelve van een gelijksoortigen aard zijn, als die in het graafschap Zutphen worden gevonden. Zutphen, W.J. Thieme. Regionaal Archief Zutphen, Bibliotheekcollectie.

117

Kadaster. Eigendom GPC van Heeckeren. Kadastrale gemeente Warnsveld, artikel 6, regelnummers 63-66 en artikel 112, regelnummers 34-37 geraadpleegd via de Kadasterarchiefviewer:

https://service10.kadaster.nl/iad/kdv/#/kdv geraadpleegd op verschillende tijdstippen in 2019

Afbeeldingen en manuscriptkaarten

Kaart van het Kranengoor uit 1710. Particulier bezit Stichting Anitya, voorheen huisarchief Verwolde Kaart van het Kranengoor in de tweede helft van de 18e eeuw. Auteur: W.J. Westerberg

Gelders Archief, NL-AhGldA, Toeg.nr. 0556 Huis Verwolde, inv. nr. 1028-0001

Portret EJB van Goltstein in 1734 door Johan George Colasius, Bron RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Privecollectie Ridderlijke Duitsche orde, IB nr. 919281

Portret van waarschijnlijk GPC van Heeckeren door Hermanus Jacobus Slothouwer, tussen 1825 en 1849. Privecollectie. Bron: RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. IB nr. 77950

Kaarten niet verkregen via archieven

Ministerie van Oorlog (1865) Chromo-topografische kaart des Rijks in Bonneprojectie, kaartblad 434 Almen. Gedownload via ESRI, ArcGIS Online

Ministerie van Oorlog (1890) Chromo-topografische kaart des Rijks in Bonneprojectie, kaartbladen 395 Bathmen, 396 Markelo, 413 Voorst, 414 Eefde, 415 Laren, 43 Zutphen, 434 Almen, 435 Lochem, 436 Borculo, 452 Brummen, 453 Vorden, 454 Ruurlo, 472 Hummelo en 473 Zelhem. Kaarten

gemaakt rond 1890. Gedownload via ESRI, ArcGIS Online

Fryske Akademie (2019) HISGIS Gelderland, plug-in via https://hisgis.nl/wmts.xml en

https://hisgis.nl/wms.xml

Kadaster, BasisRegistratie Topografie (BRT) TOP 10NL. plug-in via ESRI, ArcGIS Online. Gedownload in maart 2020

Ministerie van Oorlog (1864) Topografische en Militaire Kaart van het koninkrijk der Nederlanden 1:50.000, plug-in via ESRI, ArcGIS Online

PDOK Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN3), dynamische opmaak, maaiveld, plug-in via ESRI, ArcGIS Online, gedownload in februari 2020

PDOK Basisregistratie Ondergrond (BRO). Bodemkaart van Nederland 1:50.000, kaartbladen 33O Apeldoorn en 34W Enschede. plug-in via ESRI, ArcGIS Online. Gedownload in april 2020

PDOK BasisRegistratie Ondergrond (BRO). Geomorfologische kaart van Nederland 1:50.000, kaartbladen 33O en 34 W. plug-in via ESRI, ArcGIS Online. Gedownload in april 2020

Projectgroep Bos van Toen (1999) Bos van Toen, Bos in Nederland in kaart gebracht 1938-1942 (CD-ROM- Eerste Nederlandse Bosstatistiek). Wageningen: Alterra

Overige digitale bronnen

Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Der Deutsche Wortschatz von 1600 bis heute, www.dwds.de, geraadpleegd op 9-12-2019

Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. Omrekenapp voor historische bedragen naar hedendaagse valuta. http://www.iisg.nl/hpw/calculate2-nl.php. Geraadpleegd in september 2020

118

Landschap Overijssel. Foto van eikenhakhout op rabatten in het Reestdal.

https://www.landschapoverijssel.nl/gebieden/het-reestdal geraadpleegd juni 2019 Meerstensinstituut. De oude Nederlandse maten en gewichten

http://www.meertens.knaw.nl/mgw/plaats/308 geraadpleegd in november 2019

Van Dale. Van Dale Online Woordenboek, https://www.vandale.nl/, geraadpleegd op 18 oktober 2019

Wikipedia, Kleinste kwadraten methode, https://nl.wikipedia.org/wiki/Kleinste-kwadratenmethode

119

In document Van dijken en sloten (pagina 111-121)