Jaaroverzicht Socialisme en Democratie 1981

(1)

lAAN . . VAN DI

WlAllIIIUAIISTaITIC Jaaroverzicht

1981

(2)

Jaaroverzicht Socialisme en Democratie 1981

Boeken Jan Bank Frans Becker/

Geert Jan van Oenen H. Brugmans

Paul Friese Paul Kalma Germ Kemper Bertus Mulder Anneke Reuvekamp B. W. Schaper Wim Thomassen J. Tinbergen Bart Tromp 0. de Vaal Ton de Zwaan Buitenland Ben Dankbaar Piet Dankert Ad Melkert B. V. A. Röling Jan Marinus Wiersma

Commentaar Jan Bank

J. Th. J. van den Berg Leen Hoffman

Flip de Kam Henk van Stiphout

Communisme

pagina

Mensenwerk 398

Jaarboeken voor het democratisch-socialisme 309

Socialistische vorming 394

Niet bij puinruimen alleen. Economische crisis en socialistische politiek in Nederland 204 Troelstra en het model van de nieuwe staat 102

Repressie in Nederland 604

Bernsteins Konstruktiver Sozialismus 154 Geschiedenis van de abortus in Nederland 314 Tweede Jaarboek voor het democratisch-socia-

lisme 508

Met en tegen de tijd 447

Alledaags socialisme 107

De Poolse weg naar Solidarnosé 444

Artsen in Dienstverband 157

De staat van Geweld 257

Dilemma's van een socialistisch defensiebeleid 14 Europese politiek en economische crisis 547 Van der Stoel in de herkansing 494 Kernwapens, oorlogsrecht en geweten 293 De dreigende modernisering van chemische

wapens 232

De katholieke volkspremier 461

Eindelijk begonnen 564

De rode trein 324

De crisis 51 5

Verkiezingen '81: de strijd om het politieke mid-

den 271

De partijstrijd moet nog beginnen 2

Cultuur

Jan Kassies Het debat over het cultuurbeleid Over Kunstbeleid en hoe het anders kan

117 435

(3)

jaaroverzicht Democratisch-socialisme

Jan Bank De PvdA en de Indonesische revolutie 585 G. van Benthem

van den Bergh Het verval van een politieke partij 57 G. W. B. Borrie De gemeentepolitiek van de SOAP 366 Maarten Brinkman Frank van der Goes en het bolsjewisme 418 Annemarie Goedmakers!

Peter Kramer Om te overleven 594

Giep Hagoort Weerwerk en wetgeving 24

a Leo Huberts!

Marijke Linthorst Sturing of storing: Weerwerk en economie 121

8 Koen Koch Na zwarte Dinsdag; kanttekeningen bij een ver-

kiezingsnederlaag 475

9 Michel Korzec Solidariteit en ontspanning; de PvdA en Polen 69

4 Mamix Krop!

Bouwe Olij Jonge Socialisten: plaats en toekomst van een 14

politieke jongerenorganisatie 356

12 A. P. Oele Om de flexibiliteit van het bestaan 408

14 Lucas Reijnders Sociaal-democratie versus milieubewegers 532

i4 ^J.van Santen Lof van de indirecte democratie 132

4 Marjanne Sint Rooie Vrouwen, Partij van de Arbeid en vrou-

wenbeweging 463

l8 A. A. Spijkerboer Evangelie, kerk en socialisme 142

~7 Bram Stemerdink De sociaal-democratie en het vraagstuk van

)7 oorlog en vrede 188

~4 Ed. van Thijn De PvdA en regeringsdeelname 273

57 Wim van Velzen Polkabrokken: indrukken van een verkiezings-

57 campagne 425

Ger Verhoeve Om de vernieuwing van de Franse socialisti-

sche partij 177

Samenwerking met de CPN: nostalgie of noodzaak,

14 verslag van een discussie 535

47

94 Documenten

93 A. Bergouniouxl

32 B. Manin De sociaal-democratie, of: de logica van het

compromis 345

Ralf Dahrendorf Na de sociaal-democratie 326

·61

Werkgroep

De Rode Draad Om de veiligheid van de vrede 82

,64 P. J. Troelstra Inzake partijleiding 41

~24

i15 Essay

~71 B. W. Schaper De 5de Mei voor eeuwig 'Nationale Snipper-

dag'? 54

Terugblik op de eerste mei 229

2 Mens en omgeving

H. Priem us Balans van het beleid van Beelaerts en Brokx 239 117

435

(4)

Jaaroverzicht Pen op papier

51,110,160,208,264,401,452,559,606 Signalementen

45,96,148,199,252,304,357,441,504,555,597 . Sociaal-economische vraagstukken

Eduard J. Bomhoff C. de Ga/an Hans Kombrink Peter Nieuwhof Amout Weeda A. van der Zwan Staat en burger

Pau/ Ka/mal

Edwin Wolffensperger Jan ter Laak

IJ. K. T. Postma

Monetaire politiek en werkgelegenheid Een programma voor de werkgelegenheid Bestek '81 en Weerwerk '85

Naar een nieuw inkomensbeleid Planning als veranderingsstrategie Wederopbouw en mobilisatie-politiek

Grenzen aan de verzorging Kerk, ethiek en politiek

De Commissie-Vonhoff in de politieke branding

283 216 167 573 75

518

373 245 483

(5)

283 216 167 573 75 518

373 245 483

socialisme en democratie, nummer 1, Januari 1981

Communisme

2 De partijstrijd moet nog beginnen

Leden van de CPN zijn als regel uiterst kritisch jegens de maat- schappij. Maar in de eigen partij gedragen ze zich dikwijls gedis- ciplineerd-gehoorzaam. Althans tot voor kort. Daar schijnt verandering in te komen. Enige tientallen CPN-leden trokken zich een weekeinde terug om hun partij en hun eigen optreden daarin kritisch te bespreken. Een verslag.

14

24

41

45

49 51

Buitenland Ben Dankbaar

Dilemma's van een socialistisch defensiebeleid

Aller aandacht is gericht op de vraag of de PvdA de IKV-leus in het verkiezingsprogramma zal verwerken, dan wel tot een andere opstelling komt waarmee, uiteindelijk, hetzelfde doel gediend moet worden. Aan de daarover opgelaaide hartstochtelijke discussie is een zekere eenzijdigheid niet vreemd. Een bijdrage van een niet-PvdA-lid over het socialistische defensiebeleid.

Democratisch-socialisme Giep Hagoort

Weerwerk en wetgeving

Het concept-verkiezingsprogramma Weerwerk staat soms aan fundamentele kritiek bloot, hoeveel bewondering menigeen ook heeft voor de grondigheid waarmee de samenstellers te werk zijn gegaan. De voorzitter van het gewest -Utrecht onderzocht de vraag of Weerwerk de crisis-in-wetgeving, waarvan zijns inziens sprake is, vermindert of verdiept. Een pleidooi voor een juridisch programma.

Document P. J. Troelstra Inzake partijleiding

Ook vroeger hadden partijleiders het niet even makkelijk en deden zich diepgaande tegenstellingen voor in de sociaal-democratie. Een kijkje in het verleden.

Signalementen

Jongeren in de Bondsrepubliek Generatiewisselingen

Kritiek op de Russen Dertig jaar wanbeleid Nederlanders en migranten WBS-nleuws

Pen op papier

(6)

communisme

De partijstrijd moet nog beginnen

Bij de verkiezingen van 1977 leed de CPN de zwaarste nederlaag uit haar geschiedenis. De desastreuze verkiezingsnederlaag verleidde de hoog-be- jaarde CPN-leider Paul de Groot tot het schrijven van een felle beschou-

wing waarin hij alle andere leidende Nederlandse communisten ongenadig de oren waste. De Groots beschouwing, in verschillende opzichten verge- lijkbaar met door hem in het verleden geschreven tirades, leek de inleiding tot een zuiveringsproces in de CPN. De Nederlandse communisten zouden zich nadrukkelijker moeten oriënteren op de arbeiders, duidelijker afstand moeten nemen ook van de jonge academici die zich de laatste jaren bij de- ze partij hadden aangesloten. En de zittende top (Hoekstra, de gebroeders Wolft, Bakker, Haks) zou vervangen moeten worden.

Het liep anders af. De Groot die er to't dan toe in was geslaagd verschillen- de groepen in de CPN tegen elkaar uit te spelen, joeg ze nu op één hoop.

Dit keer liep een door hem ontketende partijstrijd niet uit op een overwin- ning maar op een nederlaag.

De gevolgen daarvan bleven niet uit. Er voltrok zich een verrassende ver- nieuwing van het dagblad De Waarheid, partijblad als voorheen maar met een enigszins opener karakter. Het blad werd tegelijkertijd intellectualisti- scher, minder leesbaar voor arbeiders. De CPN-leiding poogde zich minder sectarisch op te stellen dan voorheen. Zij pleitte voor een nieuwe coalitie- politiek (samenwerking tussen communisten en andere progressieven in concrete acties en op preciese punten) ter voorbereiding van een nieuwe regeringsmeerderheid. Een belangrijke doorbraak voor de CPN voltrok zich in de acties tegen de neutronenbom, waarin communisten met anderen sa- menwerkten. Voorts poogde de CPN aansluiting te vinden bij de milieube- weging, die tot dan toe nauwelijks serieus genomen was. Het feminisme kreeg invloed in de CPN, de Nederlandse communisten gingen de homo- emancipatiebeweging ondersteunen. In de vakbeweging bleven de commu- nisten oppositionele posities innemen (met name Groenevelt en Kok wor- den fel bestreden), zij het dat in sommige vakorganisaties CPN-leden be- stuurlijke posten veroverd hebben.

De huidige CPN-politiek lijkt niet zonder succes. Volgens NIPO-peilingen hebben de communisten kans bij de eerstkomende verkiezingen een fors deel van het verloren gegane terrein te heroveren. Voor veel Nederlanders wordt de CPN zo langzamerhand wat men Salonfähig zou kunnen noemen;

men ziet er niet langer tegenop met een communist in het openbaar te worden aangetroffen, om het maar eens huiselijk te zeggen. In de belang- rijkste socialistische partij, de PvdA, is een permanente discussie gaande over de vraag of er met de CPN moet worden samengewerkt. Het dagblad De Waarheid speelt daar de laatste maanden alert op in door met enige re- gelmaat (soms vooraanstaande) PvdA-leden aan het woord te laten die voorstander zijn van zo'n samenwerking in enigerlei vorm. Er hebben zich in de CPN tamelijke veranderingen voorgedaan, dat is aan geen twijfel on- derhevig. Het is de vraag of er van wezenlijke veranderingen sprake is. In een artikel in SenD (april 1979) onderzocht Wouter Gortzak de ontwikkelin-

COl

(7)

communisme gen tot dan toe. Hij beloofde bij die gelegenheid een vervolg, dat tot nu toe is uitgebleven. In het decembernummer van 1980 ging Ger Verrips op een aantal recenter ontwikkelingen in, vooral op de verhouding tussen CPN en buitenlandse communistische partijen (in het bijzonder de CPSU). Als men zijn beschouwing in één zin samenvat kan men zeggen dat hij van oordeel was dat de Nederlandse communisten althans officieel nog steeds trouwe bondgenoten van hun Russische zusterpartij zijn. In deze SenD-aflevering laten wij een aantal CPN-leden zelf aan het woord. Op 22, 23 en 24 augus- tus 1980 vond in het Friese Witmarsum een conferentie plaats waar zo'n veertig communisten de vraag onderzochten (en ontkennend beantwoord- den) of het zinnig zou zijn in 1981 een zomeruniversiteit te organiseren on- der de noemer 'communistische politiek in Nederland'. Zo'n bijeenkomst, waar CPN-leden buiten de officiële partijkanalen om over hun partij praten, zou vroeger tot het onmiddellijk royement van de betrokkenen geleid heb- ben wegens 'fractievorming en inbreuk op de discipline'. Er mag niet wor- den aangenomen dat de huidige CPN-leiding de conferentie heeft toege- juicht (in het dagblad De Waarheid verscheen een korte beschouwing er-

over van IPSO-medewerker en conferentiedeelnemer Rob Milikowski die de pet niet hoog ophad van de overigen), maar daarbij is het voor zover ons bekend is gebleven. Ook dàt zou een verandering binnen de CPN zijn.

socialisme en democratie, nummer 1, Januari 1981 3

Van deze conferentie is een uitgebreid verslag gemaakt, dat althans bij het ter perse gaan van deze SenD-aflevering nog nergens is verschenen. Zo- wel ter bevordering van de discussie over de CPN in de PvdA, als in de CPN zelve, publiceren wij hieronder fragmenten uit de inleiding van het ver- slag, de vrijwel totale tekst van een gehouden inleiding van Hans Kuné en enkele fragmenten uit de discussies.

Nog enkele opmerkingen ter toelichting. Het IPSO (Instituut voor Politiek en Sociaal Onderzoek) is het wetenschappelijk bureau van de CPN; 'het roye- ment van twee kameraden' betreft de royementsprocedure tegen twee Gro- ningse CPN-leden die een Tsjechoslowaaks oppositiedocument in de CPN verspreid hadden (ook wel de 'affaire-Ebels'), de handtekeningactie rond Afghanistan betreft een poging van een aantal CPN-leden te proteste- ren tegen het Sowjet-optreden daar, het Stalin-congres was een door de Amsterdamse politicologen georganiseerde bijeenkomst over het verschijn- sel stalinisme, de Bahro-actie betrof een poging handtekeningen te werven voor een advertentie voor de vrijlating van deze in de DDR gevangen ge- houden econoom, een advertentie die door het dagblad De Waarheid ge- weigerd werd.

Inleiding

Het initiatief tot deze conferentie werd genomen door een aantal mensen in den lande, die op basis van gemeenschappelijke ervaringen in de recente incidentrijke periode van de CPN, contact met elkaar gezocht hebben.

Twee momenten springen er in die incidentrijke periode duidelijk uit: de pogingen tot royement van twee kameraden die buiten de leiding om een ver- taald Tsjechisch document lieten circuleren en de handtekeningenactie rond Afghanistan. M.b.t. het royement is indertijd een actie opgestart welke als inzet had, het afzien van royementspogingen, in gang gezet door het partijsecretariaat en uitgevoerd door de districtsleiding in Groningen.

In bredere zin had de actie democratisering van de partij tot doel. In deze periode hebben veel communisten die bij deze actie betrokken waren zich door het harnas van de heersende partijdiscipline moeten heenvechten. Dit ging ook gepaard met geweldige persoonlijke problemen. Tot dan toe wa-

(8)

communisme ren de ervaringen m.b.t. partijdemocratie, vergaqervormen, e.d. veelal indi- vidueel gebleven of in de huiskamersfeer besproken. Nu was er een initiatief waaraan veel van deze ervaringen werden opgehangen. In deze zin functioneerde de actie als een kristallisatiepunt en vond het zijn materiële basis in de door veel leden als verstikkend ervaren partij-praktijk. Uiteinde- lijk betekende het voor deze mensen dat zij in toenemende mate hun ervaringen met de partij bespreekbaar konden maken en op deze wijze hun eigen positie in de partij beter konden begrijpen.

socialisme en democratie, nummer 1,

De conclusies waartoe mensen kwamen, gaven vervolgens perspectief op een andere praktijk binnen de partij: kritiek werd gespuid op vergadervor- men, op het niet inzichtelijk zijn van de besluitvorming, op de internationale contacten, op de coalitiepolitiek, de theorieloosheid enz. Maar deze kritiek bleef ook steken op dit niveau: een oriëntatie van de leiding op de zich steeds meer ontwikkelde kritiek bleef uit. De partij bleek niet bij machte om daar mee om te gaan.

Het effect van de discussies was omgekeerd evenredig aan de betrokken- heid en inzet waarmee zij werden aangegaan en veel mensen onttrokken zich in toenemende mate aan het partijwerk. Tegelijkertijd zochten ze een andere praktijk waarin zij zich als communist konden realiseren: vakbeweging, kritische wetenschapspraktijk, IPSO, vrouwenbeweging, e.d. Te- vens ontstond er een duidelijker profiel van wat onder een communistische politiek werd verstaan, waarbij de pluriformiteit niet als een tactisch concept werd begrepen, maar als een essentieel onderdeel van een linkse praktijk werd gezien: Stalin-congres, De Populier, de actie rond Afghanistan, Bahro- actie. Maar er ontstond ook een besef dat de diaspora aan individuele oplossingen ook geen perspectief bood, althans waar het de CPN betrof.

En onder het motto 'de partij is net zoveel van ons als van de leiding' ont- stonden er sporadisch vergaderingen waarbij de verticale organisatiestructuur van de partij doorbroken werd. Zo werd er bijv. in Groningen, vanaf begin dit jaar, regelmatig vergaderd door een wisselende groep mensen om met elkaar duidelijk te krijgen wat voor mogelijkheden een andere, kritische praktijk de CPN bood.

Het draagvlak voor dit soort bijeenkomsten bleek niet alleen in Groningen te bestaan, maar ook in Rotterdam, Den Haag, Zaandam, Amsterdam, Nijmegen, Amersfoort/Utrecht. En zo baande de kritiek zich, juist vanwege de verstopte partij kanalen, een landelijke weg.

Uit het bovenstaande valt af te leiden dat de conferentie in Witmarsum niet zo maar een toevallige gebeurtenis was, maar dat de kritiek tot zo'n initiatief werd gedreven, wilde zij zichzelf serieus nemen. Serieus nemen betekent dan: streven naar een verdieping van communistische politiek, recht doen aan de mogelijkheden van onze partij, inzichtelijkheid realiseren van besluitvorming. Serieus nemen betekent ook dat het niet ging om een groepje afvalligen dat zichzelf zo nodig bewijzen moest, maar om aan de veel bredere en massalere kritiek die in de partij leeft dan op de conferentie tot uiting kon komen, recht te doen en perspectief te geven.

Hans Kuné

Het is tijd voor een communistisch program .

Het is nu 1980 en als ik goed reken is het vier jaar geleden dat ik lid ben geworden van de partij. Op een dronkenavond natuurlijk, in een vlaag van doldrieste overmoed.

COl

(9)

communisme

socialisme en democratie, nummer 1, Januari i 981 5

De reden was, dat ik absoluut geen argument meer kon vinden om niet lid te worden. Ik vond het steeds hypocrieter worden om buiten de communistische partij te blijven staan, op een moment dat ik mezelf ook als communist beschouwde. Ik had sterk het idee dat ik wist wat communisme inhield, dat idee heb ik trouwens nog steeds, en ik begon ook het idee te krijgen dat de CPN dat uitstekend wist. Communisme had iets met anti-kapitalisme te maken en met democratie. Die twee dingen. En het leek erop alsof de CPN het één en ander met die twee dingen te maken had. Als ik in die tijd, nu zo'n vier jaar geleden dus, in Groningen rondliep, zag ik overal plakka- ten hangen, met zeven goede redenen om op de CPN te stemmen - en één daarvan was dat de CPN de enige partij was die daadwerkelijk pro- beerde de parlementaire democratie tegen de aanvallen van autoritair rechts te verdedigen. Van buiten zag de partij er dus anti-kapitalistisch en democratisch uit, van binnen zag ik er precies zo uit - en het leek me dus alleen nog maar lafheid dat ik me door de burgerlijke propaganda had laten remmen bij mijn beslissing om lid te worden. Op die manier en met die geestesgesteldheid ben ik lid geworden en ik moet zeggen dat ik ook erg degelijk lid geworden ben. Ik ben behoorlijk actief geweest. Correspondent van De Waarheid, zelfs districtsbestuurder. Toch had ik vanaf het eerste moment dat ik lid was, vanaf de eerste vergadering die ik meemaakte in Oude Pekela, twijfels. Die vergaderingen, districtsvergaderingen bijvoorbeeld, bevielen me in het geheel niet. Ik zal nog genoeg gelegenheid hebben om daar op in te gaan. Nu gaat het er alleen maar om: het merkwaardige is, dat ik al die kritiek altijd voor me gehouden heb. Ik heb er nooit een woord van tot uitdrukking gebracht. Waarom niet? Ook daar zal ik op in- gaan. Maar het voornaamste is: omdat ik bang was terug te vallen in de anti-communistische hypocrisie, die ik door mijn lidmaatschap net overwonnen meende te hebben. Ik kon, m.a.w., de weg niet vinden om op con- structief communistische wijze mijn kritiek te spuien.

Nu is de natuur uiteraard altijd sterker dan de leer en zo is het te verklaren dat de frustraties over mijn f.unctioneren in de partij, die overdag in voor- beeldig functioneren en in brave verhaaltjes voor De Waarheid werden ver- drongen, 's nachts in dagboekaantekeningen werden omgezet, die het te- gendeel van voorbeeldig en braaf waren - en die waarschijnlijk ook erg anti-communistisch waren. Zo keek ik er althans zelf tegen aan. Een merkwaardige schizofrene situatie, die natuurlijk niet tot in alle eeuwigheid kon duren. En die ook niet tot in alle eeuwigheid geduurd heeft. Op een bepaald moment ben ik een groepje tegengekomen, dat in grote trekken dezelfde frustraties bezat als ik. Voor die groep heb ik toen die dagboekaantekeningen eens uitgewerkt en omdat het daaruit resulterende verhaaltje een aardige basis voor de discussie bleek op te leveren, leek het ons geen slecht idee het hier voor te dragen.

Het zevenentwintigste congres

De implicaties van het verhaal, politiek gezien, lijken mij dat de optimisti- sche visie op het 27ste congres van de partij niet klopt. Dat is een implica- tie die ik er van te voren maar even uithaal, opdat ik straks, achteraf, niet te horen krijg van: oh, in die richting heeft hij ons proberen te manipuleren met dat leuke schizo-verhaaltje.

Van het 27ste congres zijn twee geheel verschillende analyses gemaakt in links Nederland.

Representatief voor de eerste analyse is het artikel van Anet Bleich in De Groene van 11 juni 1980. Volgens haar artikel heeft het 27ste congres dui- delijk gemaakt, dat 'het proces van vernieuwing en democratisering van de Communistische Partij van Nederland, schuchter ingezet met de afzetting

(10)

communisme van erevoorzitter Paul de Groot na het verkiezingsdebacle in 1977, onom- keerbaar begint te worden'.

Anet Bleich leidt dat vooral af uit het feit dat het partijbestuur, in plaats van met 'de gebruikelijke onafzienbare reeks stellingen' met vier resoluties kwam, uit het feit, dat op die resoluties een golf van kritiek kon ontstaan en uit het feit dat die golf inderdaad op enkele punten tot wijzigingen in de oorspronkelijke resoluties geleid heeft. Een dergelijke toegevendheid was volgens haar in de partij oude stijl nooit mogelijk geweest.

Representatief voor de tweede analyse is het artikel van Hans Broekhuis en Jacques Zeelen dat vlak voor het 27ste congres in de Volkskrant ver- scheen. De voornaamste conclusie van dat artikel luidde dat met de vier congresresoluties 'de leden een blanco cheque ter ondertekening is voor- gelegd' en dat van een democratische voorbereiding of besluitvorming in de partij geen sprake is geweest. Of, anders gesteld: met de vier resoluties, die volgens de schrijvers van dit artikel zo goed als inhoudsloos waren, heeft de partijtop het schuchter op gang gekomen proces van vernieuwing en democratisering krachtig proberen te draaien.

Met deze twee, volstrekt aan elkaar tegengestelde visies op de ontwikkeling van de partij zit links Nederland sindsdien opgescheept.

De weg naar het socialisme

Het lijkt me duidelijk dat het voor ons, als we ernst willen maken met ons voornemen om een zomeruniversiteit te organiseren over' De Nederlandse weg naar het Socialisme', van het uiterste belang is erover te praten welke van deze twee visies het dichtst bij de waarheid staan. De stelling die ik zal gaan verdedigen is dat het 27ste congres, zoniet een terugval in oude tij- den, dan toch een terugval in een nieuwe vorm van sectarisme en isolement is geweest, na de schuchtere poging uit 1978 om van de CPN een werkelijk volwassen communistische partij te maken.

In mijn ogen had de partij in de periode tussen het 26ste en het 27ste congres drie belangrijke opgaven moeten vervullen.

Ten eerste had ze fundamentele wijzigingen in haar organisatiestructuur moeten aanbrengen, omdat de verwikkelingen rond De Groot onomstotelijk. hadden aangetoond, dat de partij niet democratisch-centralistisch georganiseerd is.

In de tweede plaats had ze er de voorwaarden voor moeten scheppen dat de marxistische analyse binnen haar muren weer mogelijk werd. En in de derde en belangrijkste plaats had ze de opgave moeten volbrengen een communistisch partijprogramma te formuleren. Er was in de verkiezingstrijd van 1977 geen communistisch partijprogramma; nu, vlak voor de verkiezingen van 1981 is dat programma er nog niet.

In het verhaal dat nu volgt, ben ik op deze drie punten afzonderlijk ingegaan.

De organisatiestructuur

In tegenstelling tot wat vaak beweerd wordt, is de CPN niet op democratisch-centralistische wijze georganiseerd.

Er zijn twee lijnen waarlangs de tekortkomingen in de partijorganisatie ge- analyseerd kunnen worden. De ene is ze als speciale uitingsvorm van het democratisch-centralisme, en daarmee van het marxisme:leninisme, te be- schouwen en vervolgens het concept van democratisch-centralisme aan 8o~lall8metfn

I

kritiek te onderwerpen. De andere is ze als speciale uitingsvormen te be-

~:!''::::r ~' schouwen van het feit, dat het ideaal van het democratisch-centralisme in Januari 1981 de partij nooit gerealiseerd is. Ik heb voor deze tweede lijn van analyse ge-

cc

(11)

communisme

kozen, omdat ik eigenlijk niet weet wat er tegen het concept van het democratisch-centralisme in te brengen is. Het concept houdt niet veel meer in dan dat de partij zowel slagvaardig als democratisch dient te zijn - en leent zich vervolgens voor een oneindig aantal concrete invullingen. Als zodanig is het democratisch-centralisme een ideaal, dat in iedere historische situatie door de partij opnieuw bevochten dient te worden. Mijn these is nu dat onze partij dit gevecht tot nu toe altijd nog verloren heeft, wat deels aan de theoretische vergissing te wijten is, dat de specifieke bolsjewistische partij-organisatie als definitie van het begrip democratisch-centralisme genomen is, en deels aan de werking van de IJzeren Wet van Michels. In de CPN heeft zich een oligarchie gevormd, die t.o.v. ieder strijddoel onver- schillig is, behalve t.o.v. het doel de partijorganisatie in stand te houden om daar zelf deel vanuit te kunnen blijven maken. Het specifieke bolsjewistische type van deze oligarchische partijfunctionaris is de aparatsjik, zonder welke onze partij niet denkbaar is. Van de ene op de andere dag kan zo iemand 180 graden omdraaien in de partijpolitieke strijd - hij kenmerkt zich niet door een gefundeerde mening, waar hij voor in staat, maar door een gefundeerd gebrek aan mening, waarvan de belangrijkste trek is, dat het (fractieverbod bijv.) het innemen van en strijd voeren voor duidelijk geformuleerde politieke standpunten afkeurt en verbiedt.

In tegenstelling tot andere partijen in ons land (de PvdA maar ook de oude ARP), die bij de gratie van standpuntenstrijd functioneren, bestaat onze partij volledig uit functionarissen van dit slag. Gevolg: net zo min als dat er van een communistische politiek gesproken kan worden, kan er van communistische politici gesproken worden. Onze partij beschikt niet over mensen die bereid zijn hun positie ter realisering van een bepaald, welomschre- ven, politiek doel in de waagschaal te stellen.

Dat onze partij niet democratisch-centralistisch georganiseerd is, is om- streeks juni 1977, voor het eerst in haar geschiedenis, expliciet toegegeven door het leidende kader. Dezelfde leiders die tot op dat moment praktisch onvoorwaardelijke discipline van de gewone leden geëist hadden, op grond van de stelling dat die discipline onderdeel van het democratisch-centralisme is, verkondigden n.a.v. de démarche van Paul de Groot nu plotseling dat de partij een dubbele machtsstructuur kende. De ene helft van die machtsstructuur bestond uit de organen van de oorspronkelijke democratisch-centralistisch opgezette partij. De andere helft uit een daarop opge- bloeide uitwas: een hiërarchisch-centralistisch opererend centrum, ontstaan rondom de functie van het erelidmaatschap voor het leven van Paul de Groot en rond de IPSO-vrijgestelde Jurrie Reiding. Dat machtscentrum bleek zeer verstorend op de democratisch-centralistische structuur inge- werkt te hebben, en ziedaar de diepe oorzaak van het - nu ook eindelijk toegegeven - gebrek aan slagvaardigheid, beleid, inzicht en strategie en de overmaat aan zig-zags. In de beste tradities van het boven omschreven apparatsjik-gedrag werd deze analyse vervolgens uiteraard afgesloten met de bezwering dat de rotte plek uitgesneden was en dat het democratisch- centralisme in de partij daarmee hersteld was - mits eenieder zich achter de nieuwe leiders zou scharen.

Over deze merkwaardige episode in de recente partij-geschiedenis kan niet genoeg nagedacht worden. Hoe is het mogelijk dat de leden van een communistische partij zich jarenlang knollen voor citroenen, autoritaire, hiërar- chisch-centralistische verhoudingen voor democratisch-centralistische hebben laten verkopen? Hoe is het mogelijk dat dezelfde leiders, die toen, in juni, de structuur van de partij als ondemocratisch kritiseerden, diezelfde structuur even daarvoor nog als het lichtend voorbeeld van democratisch- centralisme bezongen hadden? En hoe is het mogelijk dat die hele kriti-

(12)

communisme

sche, in de democratiseringsstrijd groot geworden, jonge garde - wij dus - zich zo lang monddood heeft weten te laten maken in een partij waarin de grondslagen van hun eigen idealen volstrekt ontbraken? En hoe is het mogelijk dat de leden het konden laten gebeuren dat precies die leiders zich als instrumenten voor het herstel van het democratisch-centralisme in de partij konden opwerpen, die er, in de praktijk, jaren van blijk hadden gegeven, zelf niet te begrijpen wat dit begrip nu precies inhield?

De laatste van deze vragen is van des te meer belang omdat de topkaders die zich, door de dynamiek van de strijd aan de top gedwongen, als kam- pioenen van de democratie in de partij begonnen op te werpen, dat op een dergelijke manier deden, dat voor iedereen zonneklaar had moeten zijn, dat het precies de verkeerde mensen waren die zich naar voren schoven.

Dat onze partij niet als een waarlijk democratisch-centralistische partij func- tioneert, zo luidde de analyse die tussen de retorische redewendingen door de leden in die juni-maand impliciet aangepraat is, wordt veroorzaakt door de ontsporingen van enkele partijgenoten en door de fout die de partij begaan heeft met de instelling van het instituut van het erelidmaatschap.

Zo juist als deze analyse mocht zijn, de waarheid bestaat toch vooral in de omgekeerde constatering. De perversie van het ideaal van het democratisch-centralisme is niet veroorzaakt door de instelling van het erelidmaatschap, gecombineerd met de wat minder frisse eigenschappen van de man die tot erelid gebombardeerd werd; de oorzaak van de ontsporing van De Groot c.s. ligt in het feit dat het ideaal van het democratisch-centralisme in de partij zo slecht gerealiseerd is. Dat deze conclusie niet getrokken mocht worden en ook niet getrokken is, was op zichzelf uitvloeisel van het feit dat het hogere kader van de partij in het geheel niet van plan was de situatie werkelijk te verbeteren. Laat ik, om dit toe te lichten, een voorbeeld geven.

Hoekstra roept op een bepaald moment met een brede armzwaai en met een retoriek die nog holler is, dan die waarmee de gemiddelde sociaal-de- mocraat het arbeidersvee probeert te bewerken, dat de partijleden allemaal in staat gesteld zullen worden van de toespraak die hij in het partijbestuur n.a.v. de machtsgreep van De Groot gehouden heeft, kennis te nemen.

Ovationeel applaus. Dàt is nog eens openheid, dat is nog eens democratie, zo hoort het denkt iedereen op dat moment, overweldigd door de geoefen- de retoriek van de spreker.

Tegelijk echter blijkt uit dit gebaar zelf, hoe weinig kaas de spreker van de principes heeft gegeten, waarop het democratisch-centralisme in onze tijd gebaseerd zou dienen te worden. Dat is dus iets waar hard voor geklapt dient te worden, dat de partijgenoten van de toespraken en andere hande- lingen in het PB en DB kennis kunnen nemen! Dat behoort dus niet tot de normale procedures in het partijleven, dat de standpunten die de leiders innemen in de besturen, aan alle partijgenoten bekend zijn, zodat ieder zijn houding t.o.v. de politieke ideeën van die mensen kan bepalen. En het behoort dus tot de mentaliteit van de nieuwe kampioen van het democratisch- centralisme, dat hij zich de volstrekte absurditeit van die situatie, het daaruit naar voren tredende cynisme en de minachting voor de partijleden niet eens bewust is.

Nog één voorbeeld: nu een dat alle partijgenoten en helaas ook anderen dan partijgenoten, kennen: de manier waarop in het Volksdagblad De Waarheid de brede en diepgaande discussie enz. in de kolommen is ver- schenen. Iedereen weet, dat nadat het artikel van Paul d~ Groot in De

Waarheid verschenen was, er een lange tijd geen reacties op dat artikel in de kolommen van ons dagblad verschenen. Iedereen weet ook, dat dat niet komt, omdat er geen reacties waren. De redactie van de krant heeft zich m.a.w. het recht voorbehouden de principes van de vrijheid van menings-

c

(13)

communisme uiting, die toch een integrerend bestanddeel van de communistische-orga- nisatieprincipes uitmaken, een tijdlang maar op te schorten. De reden daarvan was uiteraard, dat men bang was in de partijstrijd die door het stuk van Paul de Groot voorspelbaar ontketend zou worden, partij te kiezen - zolang nog niet te voorspellen was in welke richting deze strijd zich zou ont- wikkelen.

Ik denk dat dit de kern van de zaak is. Er bestaan, zoals bijv. in de PvdA wel het geval is, in onze partij geen instituties waarin de vertegenwoordi- gers van de leden gedwongen worden in discussie met de leden zelf hun politieke standpunt duidelijk te maken. En die instituties bestaan niet zomaar niet: de structuur van de partij is zodanig dat het onmogelijk is dat ze ontstaan, zoals tot uiting komt in de reeds gememoreerde manipulaties rond de discussierubriek in De Waarheid, in het wanfunctioneren van de Ekonomische Kroniek, P & C en Info en in het ontbreken van iedere politiek/theoretische discussie. Diepste oorzaken van deze malaise is de tot in zijn absurde consequenties doorgevoerde afdelingsstructuur van de partij, die discussies rond thema's van algemeen politieke aard aan de top dele- geert en aan de leden 'in de wijken en op de fabrieken' de organisatie van het praktisch-politieke werk (colporterel1 enz.) overlaat.

Tijdens de Ebels-episode is gebleken hoe furieus de partijtop reageert als deze arbeidsdeling in de praktijk aan de kaak gesteld wordt. Door middel van allerlei sofistische en formalistische redeneringen wordt meningsvorming over i.c. de buitenlandse politiek van de partij tot een privilege van het DB verklaard en in de traditie van het apparatisjikdom wordt iedere van el- ders komende meningsvorm als fractionering afgedaan.

De gevolgen zijn

a. dat parijcongressen verworden zijn tot manifestaties 'van eenheid', tot applausfestijnen, tot klankbord van de stellingname van het partijbestuur;

b. dat de stellingnames van het bestuur voorzover naar buiten gebracht, verworden zijn tot nagenoeg inhoudsloze frases.

Wat er binnen het partijbestuur gebeurt, komt men alleen aan de weet als je VN of De Groene leest. Naar buiten toe bestaat het partijbestuur noch voor de leden, noch voor de niet-leden uit mensen met zelfstandige politieke ideeën, maar uit dragers van de toevallig geldende partijlijn: uit manne- tjes en idolen, die door de bank genomen tot niet meer in staat zijn dan de jaarlijkse cyclus van propaganda-toespraken draaiend te houden.

Ruimte voor theorie

Dat de CPN bijna volstrekt theorieloos is, is in de periode na mei '77, in de pogingen de oorzaken van de verkiezingsnederlaag te analyseren, zo duidelijk gebleken dat daarop hier niet verder ingegaan hoeft te worden. In het bovenstaande is al verwezen naar de onmacht om de interne verhoudingen te analyseren en naar de samenhang van die onmacht met de partijstruc- tuur. Een andere manifestatie van de theorieloosheid bestond uit de poging de nederlaag aan complotterend ingrijpen van de kant van de 'koloniale reactie' toe te schrijven. Dat het theoretisch niveau binnen de partij - zoals trouwens in 1977 ook uitdrukkelijk toegegeven moest worden - laag ligt, wil echter niet zeggen, dat de partij ook zonder ideologie is. Integendeel, er wordt in de partij met alle middelen een heel sterke ideologie levend gehouden, die de voornaamste verklarende factor vormt voor het merkwaardige fenomeen dat de partijleden buiten de partij voor machthebbers vaak hele ongemakkelijke mensen kunnen zijn, terwijl ze zich daarbinnen als makke schapen gedragen. Deze ideologie bestaat uit een mengsel van marxisme- leninisme en stalinisme.

Net zo min als de hiërarchische-centralistische structuur van de partij is de-

(14)

communisme ,ze ideologie op het 26ste partijcongres geattaqueerd. De kritiek op het

socialisme en democratie, nummer 1, januari 1981

'lage niveau van het theoretisch werk in de partij' volgde in wezen hetzelfde stramien als de kritiek op de 'pervertEning van het democratisch-centralisme'. Er werd gesteld dat de ontsportng van de tot dan toe als theoretisch licht no. 1 gevierde Paul de Groot, zoals die tot uiting kwam in zijn analyse van de verschillende stromingen binnen het partijbestuur (allemaal fout) en van de verschillende categorieën in de partij een pervertering van de marxis- tisch-leninistische theorie was, veroorzaakt door een combinatie van aderver- kalking en toenemend isolement. In werkelijkheid lag ook hier de zaak anders- om: Paul de Groot faalde niet omdat hij zo slecht thuis was in Lenis en Stalin, maar juist omdat hij in hun werken betrekkIijk doorkneed is.

De belangrijkste tekortkoming van de theoretische ideeën van Lenin is, dat het wezen van de burgerlijk-democratische staat er niet mee onderzocht kan worden. De theorie is uitdrukking van (en ook als zodanig trouwens op veel punten inadequaat gebleken) een strijd voor het socialisme onder voorwaarden zoals die in het westen van Europa nooit bestaan hebben.

Zelfs de afwezigheid van democratische verhoudingen onder fascistische omstandigheden levert nog een situatie op die op heel belangrijke punten verschilt van de pre-burgerlijke tsaristische dictatuur. De voornaamste tekortkoming van het stalinisme is, dat het de communistische democratie definieert op een manier die alleen als volstrekt macchiavellistisch te kwali- ficeren is. Iedere partij die - impliciet of expliciet - van deze definitie uit- gaat als haar streefdoel, zal zich voortdurend verdacht maken onder wes- ters-liberale omstandigheden en loopt het grote gevaar zich van een politieke partij te transformeren tot een steunsekte voor een kleine élite van machtswellustelingen, d.w.z. van mensen die van de uitoefening van de absolute macht - middels een eenpartijdictatuur - dromen. Dat deze ideologie in onze partij levend gehouden wordt (denk aan de stalin-scholing van enige jaren terug) is er de voornaamste reden voor, dat al onze liefdesver- klaringen aan het pluralisme onze politieke tegenstanders zo vals in de oren klinken - terwijl het er ook één van de voornaamste oorzaken van is, dat er nog nooit een politieke strategie, een politiek program - uitgewerkt is. Een uitgewerkte politieke strategie is immers het bewijs van onze be- reidheid en vermogen om coalities te sluiten met andere progressieve politieke partijen, zonder die coalities als tussenstations op weg naar de omverwer- ping van de burgerlijke-democratie en de greep naar de absolute staatsmacht, de oprichting van een dictatuur van het proletariaat, te zien.

Zolang een dergelijke strategie niet uitgewerkt is, hebben alle partijen voor de volle honderd procent gelijk als ze niet met de CPN in zee willen.

Een partij-programma

In de discussierubriek van De Waarheid is er in 1977 door verschillende mensen (bijv. Boe Thio en W. Schoutendorp) op gewezen, dat het ontbreken van een program de oorzaak bij uitstek van het verkiezingsdebäcle was. Deze kritiek is ook op het congres zelf naar voren gebracht en wel zo krachtig, blijkbaar, dat het in de aangenomen resolutie van het 26ste congres 'noodzakelijk' geacht werd, dat er een dergelijk strijd program tegen het grote kapitaal, gericht op machtsvorming van de werkers, tot stand komt: een program dat de wegen aangeeft voor oplossing van de grote maatschappelijke problemen waaruit het kapitalisme geen uitweg kan bie- den'. Et moet geconstateerd worden dat het partijbestuur-in haar opdracht dit strijdprogram tot stand te brengen meer dan gefaald heeft. Er is niet alleen geen strijdprogram, er wordt ons in de toelichting op de ontwerpcon- gresresolutie inzake de sociaal-economische strijd zelfs verteld dat het uitstekend is dat we het in plaats daarvan met 'zorgvuldig geformuleerde

Cl

(15)

communisme eisen' moeten doen, die van 'doorslaggevend belang' zijn, 'steunend' als ze zijn, op 'brede oordeelsvorming in de bedrijven, de sectoren, de vakbonden en in de actie zelf.'

0

'In die eisen komt het democratisch initiatief van on- deren op allereerst tot gelding'. Er bestaat m.a.w. aan de vooravond van de verkiezingen wederom nog niets dat ook maar in de verste verte op een politiek strijdprogram lijkt. De oorzaak hiervan is inderdaad niet bij de werkers in de bedrijven of bij het gros van de partijleden te zoeken, en nog minder bij het gebrek aan massa-actie. Schuldig voor deze zwaarwegende historische misser is louter en alleen het partijbestuur, dat niet gezien heeft, dat de uitdrukkelijke congresopdracht om voor dit program te zorgen alleen uitgevoerd kan worden als:

a. de structuur van de partij daadwerkelijk verbeterd was;

b. de theoretisch/ideologische knoop doorgehakt was, waar de partij in verzeild geraakt is.

Voor geen van beide opgaven hebben onze apparatisjiks voldoende door- zettingsvermogen en moed gehad. Er is wel even van een discussie over een beginselprogram sprake geweest, aan het strijdprogram is men zelfs nooit be-

ginnen. .

Toegespitst op de structuren is de belangrijkste oorzaak hiervan dat de ver- binding tussen het partij-intellect en de arbeiders niet tot stand is gebracht.

De kloof tussen revolutionaire theorie en praxis, uiteraard inherent aan het theoretische werk aan universiteiten en andere kapitalistische bovenbouw- instituties reproduceert zich binnen de partij en is zich binnen de partij blijven reproduceren. Het is deze kloof die een van de voornaamste machts- bases voor het apparatsjikdom vormt en ieder die hem probeert te dichten zal dan ook van ondermijnende activiteiten beschuldigd word~n.

Wat had het partijbestuur moeten doen? Het partijbestuur had in alle bedrijven waar de partij iets betekent theoretische afdelingen moeten oprichten en die met elkaar en met plaatselijke en regionale nieuwgevormde onderaf- delingen van het IPSO in contact moeten brengen. De daaruit voortvloeien- de activiteiten hadden vervolgens in IPSO-verband gecoördineerd kunnen worden. Door een speciale commissie van het IPSO, die de opdracht mee- gekregen had moeten hebben de schat aan actie-eisen in een consistent strijdprogram om te zetten. Wat is er in plaats daarvan gebeurd? Het IPSO heeft wat werkgroepen opgericht, louter uit intellectuelen bestaand, die zonder heldere opdracht wat hebben zitten theoretiseren. Nu is er een partijbe- stuurscommissie met een schets voor een beginselprogram gekomen.

Conclusie: de partijstrijd is werkelijk pas begonnen. En laten we hopen dat het dit keer voor de verkiezingen tot resultaten leidt. Zo niet dan zullen we, volgens mijn bescheiden mening, nog eens vijftig procent van. ons zeteltal verliezen.

De discussie

Organisatiestructuur van de partij

Uitgangsthese: kenmerkend voor de structuur van de partij is niet het democratisch-centralisme, maar het bureaucratisme.

Bureaucratisme

a. Beschrijving van het bureaucratisch mechanisme: bureaucratisme is een politiek regulatiesysteem dat 'bureaucraten' produceert. Het leidt tot een specifieke selectie van functionarissen en tot financiële, sociale en psy- chische afhankelijkheid van de reproduktie van dit systeem. Dit sluit geen

(16)

communisme interne machtsstrijd uit; maar deze vindt in de CPN niet plaats in de vorm van een openlijke (~n daarmee controleerbare) standpuntenstrijd. Ideolo- gisch wordt dat o.a. gelegitimeerd door een beroep op 'strijdstemming' (niet lullen maar lopen) en op eenheidswil (inslikken van kritiek en onthouding van dissidentie omwille van het gemeenschappelijk doel); de pretentie van wetenschappelijkheid en objectiviteit vormt eveneens een belangrijke legiti- matiebron. Hierdoor wordt een impliciet 'mensbeeld' bestendigd van de hardwerkende, ascetische, gedisciplineerde communist die alles moet kunnen (zo ongeveer tienmaal zoveel als anderen ... ). Voorstellen voor verandering van de organisatiestructuur worden gepareerd met een verwijzing naar de PvdA, d.w.z. gevaar van sociaal-democratisering.

socialisme en democratie, nummer 1, januarl1981

b. Situering van het bureaucratisme: het bureaucratisme en het conserve- ren van posities is een regulier verschijnsel: maar het is niet zomaar bureaucratisme, maar bureaucratisme in de CPN, d.w.z. ingevoerd en onder- hevig aan dynamiek van klassenstrijd. Een Michels-achtige beschrijving (IJ- zeren wet van de oligarchie) zoals hiervoor gegeven kan dan misschien bepaalde verschijnselen geordend beschrijven, maar het levert nog geen ver- klaring op. Men moet oppassen niet terug te vallen (resp. te blijven staan) in het bekende top/basis-schema à la de oude kritiek van de studentenbe- weging op de vakbeweging. (Noch de beschrijving van het 'bureaucratisch fenomeen', noch de situering van bureaucratische organisatiepatronen in tegenstrijdige processen is gedifferentieerd bediscussieerd. Kritiek op Mi- chels-achtige benadering richtte zich tegen het betoog van de inleider, maar werd evenmin uitgewerkt.)

Hier en daar werd in de discussie geprobeerd de relatie tussen (formele en materiële) beslissingsstructuur en het proces van menings/wilsvorming in de partij te thematiseren.

a. Meningsvorming: wilsvorming vaak geblokkeerd met een verwijzing naar de 'klassenstrijd' en de noodzaak van besluiten ('geen klassenstrijd

maar klussenstrijd'). Sommigen bepleiten een 'tendensrecht' op het niveau van meningsvorming (onderscheiden van 'fractiereqpt' op niveau van besluitvorming. inclusief formele disciplinering van stemgedrag van de respec- tievelijke fracties).

b. Wijze van besluitvorming: de stukken van het PB bevatten vaak meer- dere standpunten tegelijk. Daardoor wordt discussie kortgesloten over alter- natieve polemieken van/in de partij. Op afdelingsniveau is proces indivi- dueel bijna niet te doorbreken.

c. Controle: Door type menings- en besluitvormingsstructuur is de democratische controle van leden op de politiek van de partij gering.

De (bureaucratische) afgeslotenheid moet worden doorbroken; daarbij moet de zelfstandigheid van de partij behouden blijven in een open meningsvorming. Men moet oppassen niet in een cirkel terecht te komen (zoals volgens sommigen in de discussiestellingen gebeurde):

a. er is geen discussie vanwege (bureaucratische organisatie);

b. er is noodzaak van discussie om organisatie te veranderen;

c. organisatieverandering is voorwaarde voor verbetering van proces van meningsvorming.

Een 'federalisering' van de organisatie is in ieder geval geen oplossing.

Theorieontwikkeling

De stelling van de inleider was: de CPN is bija theorieloos, maar niet ideologie-

(17)

I

communisme loos; en het vraagstuk van de theorievorming kan men niet losmaken van dat van de organisatie. Vroeger werd 'theorie' gedragen door de organisatieleiding.

Op congressen en door het PB werd vastgesteld wat bijv. de defnitie van fascis- me was en wat de 'geschiedenis' van de CPN in de oorlog was. Nu wordt meer de relatieve autonomie van de wetenschap benadrukt. Maar de leiding houdt volgens sommigen haar eigen theorie/ideologie: nl. die van het marxisme-leninisme. Marxisme blijft verbonden aan het algemene proces van meningsvorming in de partij, resp. is daar zelf een moment van. Theorie is een comple~e

hogere uitdrukking van de ervaring. Maar bepaalde ervaringen komen niet in deze theorie voor, zijn er niet in verwerkt.

socialisme en

· democratie, nummer 1, januari 1981 13

·Daar komt bij dat een aantal vernieuwings-initiatieven niet, nauwelijks of slecht wordt omgezet. IPSO-discussie komt bijv. niet in afdelingsvergade- ringen en scholingen aan de orde (als voorbeelden: discussie over de economische crisis en over het feminisme) en een aanzet tot zomerscholing wordt bijv. door de Groningse districtsleiding 'gesaboteerd' (er worden geen mensen naar toe gestuurd). Soortgelijke problemen zien we bij het 'Komma'- initiatief.

Hoewel moet worden vastgehouden aan de relatieve autonomie van het wetenschappelijk werk en de scholing (t.b.v. kwaliteitsverbetering van de meningsvorming) mag dit niet leiden tot 'zandbak'-model: speeltuin voor kritische krachten van de partij, het opsluiten in de IPSO -burcht'. De scholing is een noodzakelijk complement van de ontwikkeling van kwaliteit en massaliteit van democratische wilsvorming binnen de partij. Via o.a. de scholing kan de kloof tussen wetenschappelijk werk en de alledaagse politieke arbeid worden overwonnen.

(18)

buitenland Ben Dankbaar

Dilemma's van een socialistisch

defensiebeleid

'Wij waren liever een brug geweest dan een bruggehoofd' (Jaap Burger, 1949)'

De discussies over het defensiebeleid in de PvdA blinken niet altijd uit door helderheid. Nadat de partij eerst jarenlang gediscussieerd heeft over de eisen die men aan de NAVO wil stellen teneinde een voortzetting van het lidmaatschap zinvol te vinden, wordt vervolgens het debat geopend over de eisen die de NAVO aan de partij, c.q. aan Nederland, stelt om te mogen meepraten. Het één en ander resulteert dan in weinig inspirerende stand- punten, zoals 'Niet uit de NA VO, tenzij ... ' en 'Vóór het behoud van één of meer atoomtaken'. Ik wil mij hier niet begeven in een bespreking van de subtiele argumenten die voor alle standpunten worden aangevoerd. Dat gebeurt al in ruime mate in diverse dag- en weekbladen. Mijn sympathie gaat over het algemeen uit naar standpunten als 'Nederland uit de NA VO' en

'De kernwapens uit Nederland'. Ik ben echter lang niet altijd gelukkig met de argumenten die daarvoor worden aangedragen. Dat komt omdat daarbij dikwijls doel en middelen door elkaar gehaald worden. Uittreden uit de NA- VO en het wegdoen van kernwapens zijn naar mijn mening middelen, politieke stappen, die ten doel hebben bij te dragen aan een door ons gewenste vreedzame en rechtvaardige ordening in de wereld. Wanneer echter dergelijke stappen worden opgevat als een doel op zichzelf krijgt de discussie onvermijdelijk het karakter van een politieke lakmoesproef: Wie hiertegen is, hoort niet meer bij ons.

Nu kan het zeker in een sociaal-democratische partij heel nuttig zijn eens te discussiëren over verraad aan de arbeidersklasse of zelfs aan de mensheid², maar ik ga er voorlopig van uit dat de meeste deelnemers aan het debat dezelfde doelstellingen hebben. Het debat is dus een strategie- discussie, waarin niet de goede bedoelingen ter discussie staan, maar de vraag hoe, waar en wanneer het politieke gewicht van een land, een rege- ring, een partij of een beweging (soms is het nuttig als die onderscheiden gemaakt worden) moet worden ingezet. De discussie moet gaan over de juistheid van de middelen, gegeven het doel. Let wel, niet ieder middel wordt door het doel geheiligd, maar van een middel dat aantrekkelijk is op ethische gronden moet 66k worden aangetoond dat het effectief is. Daar- voor is een analyse noodzakelijk van de krachtsverhoudingen waarbinnen politiek bedreven wordt. Aan een dergelijke analyse zijn onderstaande opmerkingen gewijd. Over de doelstellingen wil ik hier kort zijn, hoewel ook bij de uitwerking daarvan nog veel hete hangijzers te voorschijn zullen komen.

Het lijkt mij toe, dat zeer velen zich zouden kunnen vinden in het streven naar een nieuw collectief veiligheidssysteem in Europa, waaraan ook neu- trale landen kunnen deelnemen. Dat Europa moet kernwapen vrij zijn (van Portugal tot Polen) en de vorming van een dergelijk stelsel moet de ophef- fing van de bestaande machtsblokken als NAVO en Warschaupact mogelijk maken. Zo staat het o.a. in Weerwerk. Het is allemaal rijkelijk vaag, maar de strekking is duidelijk en die heeft ook al een lange traditie in de sociaal- democratie. Het gaat er om de splitsing van Europa op te heffen, een rela- tief laag niveau van bewapening te handhaven, met veiligheidsgaranties van de Sowjet-Unie en de Verenigde Staten. Er wordt niet gestreefd naar

(19)

lij

1.

ijk

.1-

l-

buitenland vereniging van alle Europese staten in een nieuwe supermacht, maar het uitgangspunt blijft een verzameling nationale staten, die in vrijheid en onafhankelijkheid een eigen weg zoeken. Het probleem van de Duitse deling is daarbij misschien nog wel het belangrijkste struikelblok. Streven naar Duit- se hereniging lijkt voorlopig ongewenst, maar het resultaat van het collec- tieve veiligheidssysteem kan zijn dat een soort hereniging plaats vindt. Dat zal mede afhankelijk zijn van de afspraken die over bewapening gemaakt worden. Hoewel de doelstellingen hier sterk europacentrisch gedefinieerd zijn, lijkt me dat voorlopig voldoende, gezien het feit dat in Europa vooralsnog de belangrijkste determinanten van het veiligheidsbeleid liggen.

De NAVO

De sociaal-democraten hebben het altijd moeilijk gehad met de NAVO.

Angst en afkeer van de Sowjet-Unie wonnen het aanvankelijk ruimschoots van wantrouwen in de bedoelingen van de Amerikanen. De hoop op een onafhankelijke, socialistische ontwikkeling in Europa zagen zij echter in rook opgaan.

De Westeuropese regeringsleiders, die in 1948 de Verenigde Staten bena- derden met het verzoek een militair bondgenootschap aan te gaan, waren niet in de laatste plaats bezorgd over de toekomst van het kapitalisme in Europa. Europa was verzwakt en verdeeld. De toekomst van Duitsland was onduidelijk. Men voelde weinig voor een zwak en neutraal Duitsland dat ge- makkelijk door de SU onder druk zou kunnen worden gezet, maar men had ook bedenkingen over een herbewapening van dat land. De Amerikanen werden niet in de laatste plaats aangezocht als potentiële tegenhangers van de Duitsers. En zo is het ook gegaan. De (West-)Duitsers werden her- bewapend. De Amerikanen bepaalden door hun militaire, vooral nucleaire, overmacht het gezicht en de strategie van de NAVO. En Europa werd blij- vend gesplitst.

De overwegingen van de regeringsleiders van toen zijn de argumenten van de sociaal-democraten van nu geworden. De NAVO draagt bij tot stabiliteit, zo wordt gezegd. Onder de kop 'Doormodderen enige wat er op zit voor bondgenootschap' schrijft Max van der Stoel, dat 'een volledige breuk in het Bondgenootschap tot ernstige destabilisatie van de verhoudingen in Europa zou leiden '.3 En de Italiaanse communist Romano Ledda laat we- ten, dat de PCI 'niet van plan (is) om met de NAVO te breken, of de militai- re veiligheid van Europa te verminderen. De NA VO is een politiek-economi- sche bondgenootschap dat zelfstandigheid garandeert'. ⁴De Volkskrant sloot de afgelopen zomer een serie beschouwingen over de NAVO af met een soortgelijke conclusie: 'Het is dus zowel vanwege de veiligheid van West- Europa - en de Verenigde Staten - als terwille van een minimum aan sta- biliteit in de wereld, dat handhaving van het Atlantisch bondgenootschap vooralsnog geboden is. ⁵Het betoog komt iedere keer op hetzelfde neer.

Die Amerikanen zijn ook niet alles, maar wat houden wij over als we ze laten vallen? Men ziet dan twee mogelijkheden, allebei weinig aantrekkelijk:

enerzijds een verenigd Europa, dat z'n economische kracht gebruikt om tot een hernieuwde wereldmacht uit te groeien, inclusief een volledig arsenaal van kernwapens, anderzijds - en dat is waarschijnlijker - een verdeeld West-Europa, waarin alle landen min of meer afzonderlijk in hun eigen vei- ligheidsbehoeften trachten te voorzien. De veiligheidsbehoefte van met name de Bondsrepubliek wordt dan algemeen als onverzadigbaar en dus ge- vaarlijk beschouwd. Dan maar liever in de NAVO blijven en bij de Amerika- nen schuilen. Het blijft natuurlijk merkwaardig dat een organisatie die zo'n belangrijke voortrekkersrol vervult in de bewapeningswedloop geassocieerd wordt met stabiliteit. Even merkwaardig is het om de organisatie die West-

~-

- - - - -

(20)

bult.

soc d

buitenland Duitsland herbewapende en tot nieuwe militaire macht liet uitgroeien, te presenteren als garantie tegen het Duitse militarisme. Toch valt het stabili- teitsargument niet geheel te verwerpen. De voorstanders van een West- europese kernmacht en meer in het algemeen van militaire eenwording van West-Europa en militair vertoon in de Derde Wereld worden nu mede te- gengehouden door het simpele gegeven dat dat met de Amerikanen aan boord niet nodig is en bovendien te duur.

Levensgroot doemt nu het dilemma van de socialisten voor ons op. Ze zijn tegenstanders van een Westeuropese militaire eenheid met kernmacht.

Daarom kiezen en kozen ze keer op keer een Atlantisch standpunt. Het At- lantisch standpunt impliceert echter een continuering van de deling van Europa, vasthouden aan de scheiding in een oostelijk deel en een westelijk deel, waarvan het ene permanent de goedkeuring behoeft van de SU en het andere die van de VS. In de NAVO zal West-Europa altijd een bruggehoofd van de Verenigde Staten blijven.

De stabiliteit die door de NAVO gegarandeerd wordt, bestaat uit twee ele- menten: in de eerste plaats de koppeling van de Amerikaanse kernmacht en de Amerikaanse veiligheid aan de veiligheid van West-Europa; in de tweede plaats de splitsing van Europa en Duitsland. Hoewel deze twee ele- menten permanent aanwezig zijn geweest, betekent deze continuïteit niet dat ze niet omstreden zijn, of dat er achter deze continuïteit geen veranderingen schuil gaan. Het feit alleen al dat er steeds opnieuw op die stabiliteit gewezen moet worden, geeft al aan, dat er veranderingen waarneembaar zijn, die de stabiliteit minder vanzelfsprekend maken.

Veranderende machtsverhoudingen

Om te beginnen is er de problematiek van de veranderende economische machtsverhoudingen. West-Europa heeft zich economisch van de oorlog hersteld en is in sommige opzichten zelfs een gevaarlijke concurrent van de Amerikanen geworden op de internationale markt. De Amerikaanse dol- lar werd al in het midden van de jaren zestig onder druk gezet door de Fransen, die hun dollaroverschotten tegen goud inwisselden. De toegeno- men politieke en economische stabiliteit deden in de Westeuropese landen het verlangen naar grotere onafhankelijkheid van de Verenigde Staten toe- nemen. De voor de hand liggende manier om de afhankelijkheid te verminderen was ontspanning in de relatie met het Oostblok. Dat opende bovendien perspectieven op economische banden en last but not least voor de Duitsers een verbetering van de relatie met familie, vrienden en volk in de DDR.

Deze wens tot ontspanning resulteerde - mede gevoed door de discussies over de nieuwe militaire strategie van de NAVO - in~het Harmel-rapport, dat in 1967 door de NAVO werd aanvaard. In dit rapport wordt de zgn.

twee-zuilen-benadering ontvouwd, waarin de NAVO naast de taak van bewapening ook die van ontspanning krijgt toegeschoven. Uit het aardige boek dat de Amerikaanse NAVO-ambassadeur uit die jaren over deze ge- beurtenissen heeft geschreven, blijkt dat in het rapport met name een Ame- rikaanse en een Duitse inbreng zijn terug te vinden. De Duitse inbreng bestond uit een minder scherpe opstelling t.a.v. Oost-Europa, met duidelijk eerste aanzetten tot de latere Ostpolitik. De Ametikaanse inbreng bestond uit de koppeling van ontspanning en verdediging door voor het eerst wa- penbeheersing te presenteren als de keerzijde van de planning van de op- bouw van de strijdkrachten door de NAVO:6

De ontspanningspolitiek die na de aanvaarding van het Harmel-rapport ge-

sc

(21)

n, te stabili-

~est

ding van de te- n aan

Ze zijn lcht.

. Het At- van westelijk

;U ^en brugge-

ee ele- macht n de wee ele- 3it niet 'erande- ,tabiliteit tm baar

mische )orlog ,t van nse dol- r de egeno- ) landen ten toe-

vermin- boven- )or de Ik in de

scussies lpport,

zgn.

van

be- dige 3ze ge- len Ame- eng be- Idelijk )estond st wa-

~ de op- port ge-

buitenland

socialisme en democratie, nummer 1, )anuarl1981 17

voerd is, vertoont dezelfde tendensen. De betrekkingen tussen de BRD en Oost-Europa, inclusief de DDR, zijn min of meer genormaliseerd. De SAL T- akkoorden hebben de bewapeningswedloop min of meer in vaste banen geleid en de CSVP betekende een wederzijdse erkenning en bevestiging van de status quo. Kortom, de ontspanningspolitiek van de NAVO wordt gekenmerkt door het woord dat we al eerder tegenkwamen: stabiliteit.

Daarmee zijn echter ook meteen de beperkingen aangegeven. De bewapeningswedloop gaat onverminderd voort, eens te meer in kwalitatieve zin - waarbij de Amerikanen uitblinken. De splitsing van Europa blijft gehand- haafd en de dominantie van de VS in het bondgenootschap evenzeer. De structuur van de NAVO laat feitelijk geen andere uitkomst van het beleid toe. Het is bijvoorbeeld zeer de vraag of de VS - en de SU - zo'n belang- stelling hebben voor de ontbinding van de blokken en vorming van een collectief veiligheidssysteem.

De enige manier waarop binnen de NAVO een heel ander beleid naar vo- ren zou kunnen komen is door daadwerkelijke militaire vereniging en ver- sterking van West-Europa tot en met een Westeuropese kernmacht. Het is zeer de vraag of dat beleid een beter beleid zou zijn en het is een ontwikkeling die socialisten om velerlei redenen niet wensen te steunen. In het licht van deze analyse valt er binnen de NAVO niet veel meer te doen dan het handhaven van de status quo. Nu is dat zeker geen zaak die te ver- waarlozen valt, zolang er nog krachten zijn die die status quo wensen in te ruilen voor een nog veel minder gewenste toestand. Socialisten kunnen geen enkel bezwaar hebben tegen een ontspanningspolitiek, die streeft naar vermindering van politieke spanningen en toename van de contacten tussen de volkeren van Europa. Te denken valt in dit verband ook aan de

zgn. vertrouwenwekkende maatregelen die op de CSVE zijn afgesproken

en waarvan het raadzaam zou zijn als er in de toekomst uitbreiding aan werd gegeven. Socialisten kunnen er ook geen bezwaar tegen hebben dat de krachtverhoudingen binnen de NAVO de effectieve ontplooiing van een Westeuropees militarisme verhinderen.

De gevaren van het NAVO-beleid moeten echter ook onderkend worden.

De wapenwedloop neemt volstrekt niet af en nieuwe technische ontwikkelingen kunnen destabiliserend werken - om nog maar niet te spreken van de gigantische verspilling van middelen en intellect. In West-Europa valt dan wel geen nieuwe militaire eenwording te onderkennen, maar er is wel sprake van een voortdurende vernieuwing en uitbreiding van het militaire potentieel. De mogelijkheden om - juist in de huidige economische situatie - een onafhankelijk beleid te voeren en een eigen weg naar het socialisme te zoeken worden in Oost en West door de permanente confrontatie enorm bemoeilijkt. Met andere woorden: de door de NAVO bewerkstelligde 'stabiliteit' garandeert op lange termijn noch de vrede, noch de totstandkoming van een neutraal en onafhankelijk Europa.

De Amerikaanse nucleaire garantie

In het bovenstaande is naar voren gekomen, dat de NAVO voor socialisten eigenlijk voornamelijk interessant is voorzover de koppeling met de Ameri- kaanse militaire macht het streven naar Westeuropese militaire macht neu- traliseert. Het is bekend dat deze koppeling in de eerste plaats de strategi- sche kernmacht van de VS betreft. De Amerikaanse kernmacht zou er mede toe dienen om de Russen van een aanval op West-Europa af te schrik- ken. Vanaf het moment dat de Sowjet-Unie de VS kon treffen met kernra- ketten zijn er twijfels geuit over de geloofwaardigheid van deze koppeling.

Zou een Amerikaanse president ooit een kernaanval op z'n eigen land ris- keren om een land in West-Europa te redden? Er is geen mens die het