DICTIONAltI\/M TE

ETYMOLOGICVM

T E V TON J C iE L I N G V iE:

S I V E

DICTIONAltI\/M

TE V TON IC O-L A TIN V M,

PR..tECIPVAS TEVTONICh:

LINGV.iE DICTIO"JES ET PHRASES

Latmè imerprctatlS

^I

& cum ailis nonnullis 11l1guls oblCer coJlatas cam pleckm:

Studio & Opera

CORNELII KILIANI DVFFLJEr.

Opus

Cermanis t:tm

fÎ.lpcrioribns

qulm

infaioribns,

Gallis, Anglis /îue

A nglol:1XOUlbus,

Ir.llis, Hi[panis ⁷

& aliis lc::étu l'crurile .

.f<!lId hic pr.tflitum fit, Pr.R.(atio lid Ldtllrem doce!>!t.

Editio tertia, prioribus auélior & corrl"éhor.

A N T V E R P l J E

~

^X

0

F F I C I NAP' L A N T f N I A N A,

Apud Ioanncm Morctum.

M. D. X ç IX.

AMSTERDAM

ADOLF M. RAKKERT - PUBLISRER

197

²

I.S.B.N. 90-256-0634-2

ETYMOLOGICVM

T E V TON I CEL I N G V E:

S I V E

DICTIONAltI\TM

TE V TON I C Q-L A TIN V 11,

PRJECIPVAS TEVTONIC..f:

LINGV~ DICTIONES ET PHRASES

Latinè inrerpretJraS, & cum alils nonnullis ltnguis ()blCer coJlatas com pledens:

Studio G<'N Opera

CORNELII KILIANI DVFFL.JEr.

Opus Germanis t:un [upcrioribl1s CJ111m infcrioribm, Gatlis, Anglis fiue A ngtoJaxonibl1s, Iralis, Hi[panis;

&

aliis leétu perurik .

.!2...uid Me prlfjlitum fit, Pr.t{at;o ad

Leélflrem

docebit.

Editio tertia, prioribu s au élior & corretl:ior.

A N T V E R P l . I E

F: x 0

F F I C I NAP' L A N T ( N I A N A,

Apud Ioanncm Morctllm.

M. D. X Cl X.

AMSTERDAM

ADOLF M. RAKKERT - PUBLISRER 197

²

ETYMOLOGICVM

T E Y TON I C

~

L I N G Y iE:

S I V E

DICTIONAltI'V"'M

TE V TON I C O-L A TIN V !vI,

PR.tECIPVAS TEVTONICLE

LINGV~ DJCTIONES ET PHRASES

Latinè interpretabs , & cum alils nonnullis

11l1gUlS

()blter collatJ,s com pledens:

Studio G<'N Opera

CORNELll KILIANI DVFFLJEr.

Opus Germanis tam fupcrioribus CJulm infcrioribus, GalJis, Anglis Îtue Anglo!à.xonibus, Ir.llis, Hifpanis;

&

aliis leétu perutik .

.f2...utd Me pritflitum fit,

Pr~r4tio

ad

Ldl(Jrem doceNt.

Editio tertia, prioribu s auélior & correél:ior.

A N T V E R P I 1 E

~

X

0

F F I C I NAP' L A N TIN

r

A N A,

Apud Ioanncm Morctum.

M. D. X C IX.

AMSTERDAM

ADOLF M. RAKKERT - PUBLISRER

197

²

I.S.B.N. 90-256-0634-2

WOORD VOORAF

Zo lang de Nederlandse filologie als wetenscha p is beoefend - dat is sedert het midden van de 18de eeuw ongeveer - heeft het woordenboek van Kiliaan gegolden als een on- misbaar hulpmiddel en een onbetwistbare autoriteit. Toen men kort na de oprichting van de Maatschappij der Neder- landsche Letterkunde (1766) plannen begon te maken voor een nieuw woordenboek der Nederlandse taal, dacht men eerst aan een vermeerderde herdruk van Kiliaan, en vele amateur-filologen (andere waren er toen nog niet voor de moderne talen) begonnen materiaal te verzamelen in door- schoten exemplaren van een der oude drukken van zijn woordenboek. Een aantal van deze doorschoten Kiliaans maakt nog thans deel uit van het apparaat van het 'Woor- denboek der Nederlandsche Taal', in 1864 door M. de Vries gegrondvest, dat zijn bureau in Leiden heeft. Het plan voor een vermeerderde uitgave van Kiliaan maakte weldra plaats voor dat tot een geheel nieuw woordenboek van veel grotere opzet (waaruit ten slotte het zo even genoemde W.N.T. is voortgekomen), maar Kiliaan bleef onmisbaar, en omdat de oude uitgaven reeds toen schaars geworden waren, bezorgde de.Arnliemse jurist en amateur-historicus G. van Hasselt (1751-1825) een onveranderde herdruk van de standaarduitgave van Kiliaan uit 1599, die te Utrecht in twee 4°-delen verscheen, voorzien van voetnoten die thans weinig waarde meer hebben. Deze herdruk, over het algemeen nauwkeurig, maar toch niet absoluut betrouw- baar, is thans op zijn beurt zo schaars geworden dat, mede wegens de enorme groei van het aantal Nederlandse filo- logen, een nieuwe uitgave alleszins gewenst leek. De thans gangbare methode van fotomechanische reproductie garan- deert een volstrekte betrouwbaarheid van de tekst.

Wat wij over Kiliaan weten berust vrijwel geheel op hetgeen zijn relaties tot Christoffel Plantijn, de Antwerpse

WOORD VOORAF

Zo lang de Nederlandse filologie als wetenscha p is beoefend - dat is sedert het midden van de 18de eeuw ongeveer - heeft het woordenboek van Kiliaan gegolden als een on- misbaar hulpmiddel en een onbetwistbare autoriteit. Toen men kort na de oprichting van de Maatschappij der Neder- landsche Letterkunde (1766) plannen begon te maken voor een nieuw woordenboek der Nederlandse taal, dacht men eerst aan een vermeerderde herdruk van Kiliaan, en vele amateur-filologen (andere waren er toen nog niet voor de moderne talen) begonnen materiaal te verzamelen in door- schoten exemplaren van een der oude drukken van zijn woordenboek. Een aantal van deze doorschoten Kiliaans maakt nog thans deel uit van het apparaat van het 'Woor- denboek der Nederlandsche Taal', in 1864 door M. de Vries gegrondvest, dat zijn bureau in Leiden heeft. Het plan voor een vermeerderde uitgave van Kiliaan maakte weldra plaats voor dat tot een geheel nieuw woordenboek van veel grotere opzet (waaruit ten slotte het zo even genoemde W.N.T. is voortgekomen), maar Kiliaan bleef onmisbaar, en omdat de oude uitgaven reeds toen schaars geworden waren, bezorgde de.Arnliemse jurist en amateur-historicus G. van Hasselt (1751-1825) een onveranderde herdruk van de standaarduitgave van Kiliaan uit 1599, die te Utrecht in twee 4°-delen verscheen, voorzien van voetnoten die thans weinig waarde meer hebben. Deze herdruk, over het algemeen nauwkeurig, maar toch niet absoluut betrouw- baar, is thans op zijn beurt zo schaars geworden dat, mede wegens de enorme groei van het aantal Nederlandse filo- logen, een nieuwe uitgave alleszins gewenst leek. De thans gangbare methode van fotomechanische reproductie garan- deert een volstrekte betrouwbaarheid van de tekst.

Wat wij over Kiliaan weten berust vrijwel geheel op

hetgeen zijn relaties tot Christoffel Plantijn, de Antwerpse

'aartsdrukker' - leider van een grafisch bedrijf zou men hem thans wel moeten noemen - ons leren

1.

Kiliaan werd geboren in Duffel, een stadje tussen Antwerpen en Meche- len, in I528 of I529; de Latijnse vorm van zijn naam Kilianus duidt niet op afkomst uit het gehucht Kiel (bij Antwerpen) en moet dus niet weergegeven worden met Van Kiel, maar is een heiligennaam en vandaar voornaam;

hij heette Cornelis Kiel. In het begin van I559 trad hij in dienst van Plantijn, en bleef dat bijna vijftig jaar, tot zijn dood in I607. Hij begon als zetter, werd weldra hoofd van een deel van de zetterij en

corr~ctor;

sinds I655 woonde hij ook in het bedrijf.

Naast zijn taak als corrector werd Kiliaan door Plantijn al vroeg ook belast met de bewerking ,naar Franse voor- beelden, van voornamelijk voor schoolgebruik bestemde woordenboeken. Het eerste daarvan was waarschijnlijk het Latijns-Franse Promptuarium Latinae Linguae van I56I, dat in de tweede druk van I564 ook een Frans-Latijns deel had; daarna het Dictionarium Tetraglotfon, een Latijns- Grieks-Frans-Nederlands woordenboek dat in I562 ver- scheen. Aan de op naam van Plantijn staande, maar in feite door diens medewerkers samengestelde Thesaurus Theutonicae Linguae, die I573 verscheen, maar waarvan de druk al in I566 begonnen was, heeft Kiliaan, in tegen- stelling tot wat men nog voor kort aannam, geen deel gehad

2•

Maar een jaar later, in I574 gaf hij een door hem- zelf bewerkt woordenboek uit onder de titel Dictionarium Teutonico-Latinum, de eerste, nog zeer beknopte versie van hetgeen later zijn Etymologicum zou worden; het is een vrij groot gedrukt 8°-boek van niet meer dan 240 pagina's, waarvan slechts één volledig en een onvolledig exemplaar bewaard is. In I588 ve"rscheen een zeer vermeerderde uit- gave in een klein-8°-deel van 765 bladzijden, in I599 de

1 Een samenvatting hiervan vindt men in het voortreffelijke artikel van Max Rooses over Kiliaan in de Belgische BiograPhie Nationale, dl. X (1889).

S Zie F. C~AES in Wetenseh. Tijdingen 28 (1969), 197.

'aartsdrukker' - leider van een grafisch bedrijf zou men hem thans wel moeten noemen - ons leren

1.

Kiliaan werd geboren in Duffel, een stadje tussen Antwerpen en Meche- len, in I528 of I529; de Latijnse vorm van zijn naam Kilianus duidt niet op afkomst uit het gehucht Kiel (bij Antwerpen) en moet dus niet weergegeven worden met Van Kiel, maar is een heiligennaam en vandaar voornaam;

hij heette Cornelis Kiel. In het begin van I559 trad hij in dienst van Plantijn, en bleef dat bijna vijftig jaar, tot zijn dood in I607. Hij begon als zetter, werd weldra hoofd van een deel van de zetterij en

corr~ctor;

sinds 1655 woonde hij ook in het bedrijf.

Naast zijn taak als corrector werd Kiliaan door Plantijn al vroeg ook belast met de bewerking ,naar Franse voor- beelden, van voornamelijk voor schoolgebruik bestemde woordenboeken. Het eerste daarvan was waarschijnlijk het Latijns-Franse Promptuarium Latinae Linguae van 1561, dat in de tweede druk van 1564 ook een Frans-Latijns deel had; daarna het Dictionarium Tetraglotton, een Latijns- Grieks-Frans-Nederlands woordenboek dat in 1562 ver- scheen. Aan de op naam van Plantijn staande, maar in feite door diens medewerkers samengestelde Thesaurus Theutonicae Linguae, die 1573 verscheen, maar waarvan de druk al in 1566 begonnen was, heeft Kiliaan, in tegen- stelling tot wat men nog voor kort aannam, geen deel gehad

2•

Maar een jaar later, in 1574 gaf hij een door hem- zelf bewerkt woordenboek uit onder de titel Dictionarium Teutonico-Latinum, de eerste, nog zeer beknopte versie van hetgeen later zijn Etymologicum zou worden; het is een vrij groot gedrukt 8°-boek van niet meer dan 240 pagina's, waarvan slechts één volledig en een onvolledig exemplaar bewaard is. In 1588 ve"rscheen een zeer vermeerderde uit- gave in een klein-8°-deel van 765 bladzijden, in I599 de

1 Een samenvatting hiervan vindt men in het voortreffelijke artikel van Max Rooses over Kiliaan in de Belgische BiograPhie Nationale, dl. X (1889).

S Zie F. C~AES in Wetenseh. Tijdingen 28 (1969), 197.

derde, wederom aanzienlijk uitgebreider, nu onder de titel Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictonarium Teuto- nico-Latinum. Het is niet overbodig op te merken dat men Etymologicum hier niet moet verstaan in de zin van'etymo- logisch woordenboek' in de huidige opvatting, nl. die van woordenboek van woordafleidingen. Etymologie heeft bij Kiliaan nog de betekenis van leer van de woordvorming en van de samenhang der woorden naar hun betekenis; hij drukt dit uit in het vervolg van de titel, waar het heet dat de "dictiones et phrases" van zijn woordenboek zijn "cum aliis nonnullis linguis obiter collatas". Tot die vergelijking kwam hij doordat hij als bronnen, naast oudere bestaande Nederlandse woordenboeken en woordenlijsten, vooral Duitse en Franse woordenboeken gebruikte, o.a. het uit- voerige Duits-Latijnse Die Teutsch Spraach van MaaIer (1561). Al in de voorrede tot de eerste druk zegt hij dat hij met de aanduiding "ger." woorden uit het Duits heeft over- genomen die voor het begrip van onze taal en woordvorming nodig zijn. Achter de voorrede van de derde druk vindt men een lijst van de auteurs die hij geraadpleegd heeft (alleen met hun Latijnse naam, niet met de titel van hun werk vermeld); het zijn er ruim honderd, en zij hebben hem als autoriteit zowel voor het Latijn als voor het Nederlands gediend (vandaar dat men er b.v. ook Erasmus in genoemd vindt). In het derde gedeelte van zijn onuitgegeven Leu- vense dissertatie van 1968 De bronnen van drie woorden- boeken uit de drukkerij van Plantijn heeft Dr. F. Claes s.j.

een diepgaand onderzoek ingesteld naar de wijze waarop Kiliaan in de eerste uitgave zijn bronnen gebruikt heeft;

de publicatie van een uitwerking van dit onderzoek ook voor de latere uitgaven mag tegemoet worden gezien en daarnaar mogen wij de belangstellende lezer dan ook ver- wijzen. Een eerste onderzoek naar die bronnen was reeds in 1884 ingesteld door A. Kluyver in zijn dissertatie Proeve eener critiek op het woordenboek van K iliaan (' s-Gra v., Mart.

Nijhoff), maar deze is verder vooral gewijd aan de bestude- ring van Kiliaans taalkundige opvattingen in het kader van de wetenschap van zijn tijd. Kluyver heeft er ook op derde, wederom aanzienlijk uitgebreider, nu onder de titel Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictonarium Teuto- nico-Latinum. Het is niet overbodig op te merken dat men Etymologicum hier niet moet verstaan in de zin van'etymo- logisch woordenboek' in de huidige opvatting, nl. die van woordenboek van woordafleidingen. Etymologie heeft bij Kiliaan nog de betekenis van leer van de woordvorming en van de samenhang der woorden naar hun betekenis; hij drukt dit uit in het vervolg van de titel, waar het heet dat de "dictiones et phrases" van zijn woordenboek zijn "cum aliis nonnullis linguis obiter collatas". Tot die vergelijking kwam hij doordat hij als bronnen, naast oudere bestaande Nederlandse woordenboeken en woordenlijsten, vooral Duitse en Franse woordenboeken gebruikte, o.a. het uit- voerige Duits-Latijnse Die Teutsch Spraach van MaaIer (1561). Al in de voorrede tot de eerste druk zegt hij dat hij met de aanduiding "ger." woorden uit het Duits heeft over- genomen die voor het begrip van onze taal en woordvorming nodig zijn. Achter de voorrede van de derde druk vindt men een lijst van de auteurs die hij geraadpleegd heeft (alleen met hun Latijnse naam, niet met de titel van hun werk vermeld); het zijn er ruim honderd, en zij hebben hem als autoriteit zowel voor het Latijn als voor het Nederlands gediend (vandaar dat men er b.v. ook Erasmus in genoemd vindt). In het derde gedeelte van zijn onuitgegeven Leu- vense dissertatie van 1968 De bronnen van drie woorden- boeken uit de drukkerij van Plantijn heeft Dr. F. Claes s.j.

een diepgaand onderzoek ingesteld naar de wijze waarop Kiliaan in de eerste uitgave zijn bronnen gebruikt heeft;

de publicatie van een uitwerking van dit onderzoek ook voor de latere uitgaven mag tegemoet worden gezien en daarnaar mogen wij de belangstellende lezer dan ook ver- wijzen. Een eerste onderzoek naar die bronnen was reeds in 1884 ingesteld door A. Kluyver in zijn dissertatie Proeve eener critiek op het woordenboek van K iliaan (' s-Gra v., Mart.

Nijhoff), maar deze is verder vooral gewijd aan de bestude-

ring van Kiliaans taalkundige opvattingen in het kader van

de wetenschap van zijn tijd. Kluyver heeft er ook op

gewezen dat Kiliaan pretendeerde te schrijven in "de algemeene Brabantsche taal", en "dat hij zich eene schrijf- taal voorstelde, die allereerst gold binnen het gebied van Brabant, en die de vele dialecten, welke daar bestonden, overheerschte". Wat niet Brabants was, heeft Kiliaan uitdrukkelijk met de aanduiding van het dialect waartoe het betrokken woord behoorde aangegeven, en dat is één van de vele en grote verdiensten van zijn werk. Terecht schrijft Dr. Claes in zijn reeds aangehaalde artikel: "Door het excerperen van allerlei bronnen en door een onvermoeid aanvullen en verbeteren van zijn tekst heeft Kiliaan van zijn Etymologicum een wetenschappelijk standaardwerk gemaakt, enig in West-Europa, omdat het de woordenschat van alle Nederlandse gewesten beschrij ft".

Ook na de publicatie van de derde uitgave is Kiliaan doorgegaan met het verzamelen van materiaal. De Kon.

Bibliotheek in Den Haag bezit een exemplaar van deze uitgave waarin de bladzijden letterlijk overdekt zijn met aan tekeningen in Kili(ians handschrift *), en ook in het Plantijnmuseum in Antwerpen zijn nog doorschoten woor- denboeken met zijn notities aanwezig. Hoewel zijn woorden- boek na 1599 nog wel herdrukt werd, is daar geen materiaal van Kiliaan meer in verwerkt. De vierde druk van 16r3 is een onveranderde herdruk van de derde, en aan de in r642 in Amsterdam verschenen zgn. Kilianus auctus zijn alleen toegevoegd een Franse vertaling van alle artikelen en lijsten van voornamen, en namen van viervoetige dieren, vogels en vissen door L. Potter. De hele 17de eeuw door heeft Kiliaan ook als basis gediend voor alle in Nederland uitge- komen vertaalwoordenboeken, zoals de Franse van Mellema en Van den Ende en het Engelse van Hexham.

C. Kruyskamp

• Zie H. F. BOUCHERY in Gulden Passer 22 (1944), 77. en F. CLAES in Ts. v. Ndl. Taal- en Letterk. 87, 1 vg.; volgens laatstgenoemde is ongeveer tweederde van de aantekeningen van Kiliaan zelf.

gewezen dat Kiliaan pretendeerde te schrijven in "de algemeene Brabantsche taal", en "dat hij zich eene schrijf- taal voorstelde, die allereerst gold binnen het gebied van Brabant, en die de vele dialecten, welke daar bestonden, overheerschte". Wat niet Brabants was, heeft Kiliaan uitdrukkelijk met de aanduiding van het dialect waartoe het betrokken woord behoorde aangegeven, en dat is één van de vele en grote verdiensten van zijn werk. Terecht schrijft Dr. Claes in zijn reeds aangehaalde artikel: "Door het excerperen van allerlei bronnen en door een onvermoeid aanvullen en verbeteren van zijn tekst heeft Kiliaan van zijn Etymologicum een wetenschappelijk standaardwerk gemaakt, enig in West-Europa, omdat het de woordenschat van alle Nederlandse gewesten beschrij ft".

Ook na de publicatie van de derde uitgave is Kiliaan doorgegaan met het verzamelen van materiaal. De Kon.

Bibliotheek in Den Haag bezit een exemplaar van deze uitgave waarin de bladzijden letterlijk overdekt zijn met aan tekeningen in Kili(ians handschrift *), en ook in het Plantijnmuseum in Antwerpen zijn nog doorschoten woor- denboeken met zijn notities aanwezig. Hoewel zijn woorden- boek na 1599 nog wel herdrukt werd, is daar geen materiaal van Kiliaan meer in verwerkt. De vierde druk van 1613 is een onveranderde herdruk van de derde, en aan de in 1642 in Amsterdam verschenen zgn. Kilianus auctus zijn alleen toegevoegd een Franse vertaling van alle artikelen en lijsten van voornamen, en namen van viervoetige dieren, vogels en vissen door L. Potter. De hele 17de eeuw door heeft Kiliaan ook als basis gediend voor alle in Nederland uitge- komen vertaalwoordenboeken, zoals de Franse van Mellema en Van den Ende en het Engelse van Hexham.

C. Kruyskamp

• Zie H. F. BOUCHERY in Gulden Passer 22 (1944), 77. en F. CLAES in Ts. v. Ndl. Taal- en Letterk. 87, 1 vg.; volgens laatstgenoemde is ongeveer tweederde van de aantekeningen van Kiliaan zelf.

C 0 R NEL 1 VS KILIANVS

DVFFL.A:VS

Candido te{lori S. D. P.

V

M A TI

hinc annos aliquot Chril1ophoru!

Planrinus Dittion:lriurn Tcuronico-Iati- num typis cdcrc dccrcuiffct,mc id tempo-

JQI~~ii:l;1

ris, vr pro mei ingcnij n,odulo aliquid in pat [ix lingl1x ornarutn ae lpkndorem me- dicarcr atquc rentarcm ,mfligauir.

C(~giranri

alllcm mihi

& dcllbcranti qua porillimüm ratlOI1C vno optimè de me merito graritieari, de patrio (ermonc bene mercri, &

111111torum 1\udiis con/iJlere poffem : opcrxprcrium tandem vifum efl,Tcuronieas fine Tcudiicas didioncs, quibus Gcrmania inferior prxcipuè: nu ne vritm

^{I :lUt}

olim vfa efl, in ordincm alphabcrlCllm rcdigcre, Larina inrerpretariotlc adillntta, idque via m3ximè compen- diofa,làtis ramen, ni fallor,mcderata : ne ob[curitatcm brCllitas, naufeam prolixiras fiudiolts moueat.

Voces itaque Brabanris in ptimis vlttaras ; plurimas in(upcr Flandris, Sdandis, Hollandis, Friltjs, & Sicam- bris(Ghcldris nëpe,Cliuiis & Iuliacis,)Saxonibus quo-

q~c

& Alamanis fiue Gcrmanis fuperioribns vlttatJtfi- ma.5, nobis autem nune minus rritas; imo qua (dam fcrè incogllitas; ex vnaquaque lingua (vt non Brabanria: fo- lum,f.:d & aliis Gcrmanire, pr<rcipuè infcrioris, regioni- bus, nofter hic labor \' fui effe pollèr ) fludiosè colkgi Je digdli : & fingulis; cuiufcunquc profapiz; fuam inter- pre[arionem Latinam, fynonymis largè copiofcque ex probati(limorum auétorum mdfe depromptis, arrribui:

diétioncs autcm parum Latinas & barbaras, tanquam 'Vu/go vGratas, annotaui.

COll1muncl11 Brabantici (crmonis dialdll1m, & or- thographiam typographis maximè tritam, fcdulà obfcr- uaui, lleque tcmcrè ql1kquam mutauÎ.

Diélio-

C 0 R NEL 1 VS KILIANVS

DVFFL~VS

Candido teélori S. D. P.

V

M A TI

hinc annos aliqllot Chrinophorus

~.~

Plantinus Diél:ionariurn Teuronico·lati- . num rypis cdcrc dccrcui{fcr,mc id tempo-

~~ ris, vr pro mei ingcnij l1 ,odlllo aliquid in palrix

Iingu~

ornarum ac (pkndorem me- dirarcr 3tqUC rencarcOl,Jnfiigauir.C<'giranri 3Ulcm mihi

& de1lbcranti quJ. porillimllll1 ratlOl1C

VHO

optimè de me meriro grariticad, de patrio fCrmone bme mercri, &

11111lrorum 1\udiis conlulcrc poifem : opcrxprerium tandem vi[um efi,Tcuronicas fine Tcudi!èas didioncs, quibus Germania inferior pr<ECipllè nunc vrirur, aut olim vfa efi, in ordin cm aiphabcClC1ll11 redigere, Larina inrerpretatiollc adil1nél:a, idque via

m3xim~

compen.

diofa,{àti~

tamen,ni fallor,rncderata : ne obfcurüatcm brcuiras, nau[cam prolixiras CludioGs moueat.

Voces itaque Brabant is in plÎmis vGtatas ; plurimas infupcr Flandris, Sdandis, Hollandis, Frifijs, & Sicam- bris(Ghcldris n ëpc,Cliuiis & Iuliacis,)Saxonibus quo.

q.uc & Alamanis fiue Gcrmanis fuperioriblls vGtatJ(fi.

ma5, nobis amem nunc minus nitas; imo qua (Jam fcrè incogIll.ras; ex vnaquaque lingua (vr non Brabantior fo- lum,f..:d & aliis Gcnnanix, prxcipuè infcrioris, regioni- bus, noflcr hi, labor v(lii effe poll\:t) fiudiost!colkgi ac digcffl : & Gngulis

i

cuiufcunquc profapiz; fuam inter- pretationcm Latinam, fynonymis largè copiof.:quc ex probatiHimorLlm au él:oru m meife dcpromptis, attribui:

diél:ioncs autcm parum Larinas & barbaras, tanquam

'1)1I1'{0

v Cl ra tas, an n orau i.

COtllmllnCm Brabantici fcrmonis dia!célum, & or- thographiam rypographis maximè triram, fedulo obfcr- uaui, neque tcmcrè quicquam U1utaui.

Diéèio-

I'RJEFATIO

Diaiones compo(itaSi\'t rudioribllS & in TCtJtonica IingLl:l. minus cxcrcicatis cogniru inucntt1quc flCdion:s effe ql1cant; ordlnc continuo collocatas, diaitok fiue

dl~lll1~tionc

d-:ilg '1

^{;111i '}

Dcriuatiua quoquc ruis primiti.

U1S

apra conucnicnriLlllc rcric Cubieci,

ErYl1lolügi.1s !luc origines G. non omnes veras, raJtem vcu:imi!es, mulris \'ocabulis obi eer adJidi: qua; II phi-

Ioglo!to

nill1is

cUrlosè

[crutanri, lOl1gillS, ratÎo!1cl1UC

minll~ cxa~ia,

p-:t ira; vdcbü;ur; is ne V arronis quidem, Ifidol'l, aliorumqlc vctcrum conictturas omnibus plOban reiat. Swbit Vano

^l

O/}/èura multJ. erft: quod

f,{'I!-'.t(,

om/l IJ

11JJ,!JOjl!l ()

7)(r601/1111 exit

at,

1"od

nJet 1/

/I.u qu.c.

dam d'ie,"

tt:

ner '1 u,e ex JI at ,fÎ

'j{ l'f1mdo

f"mu

!lIJ

po{tt.1: nee

(JII~

rrUe

CjJ

Irt:rlj;"l, {['rta

"'.lld/: l1eqlle Olnnts origo

ef1

no;7r.~

{!i'CIi.I:;

lUi."limfu

'l'ul'û: á ml/lt,l vel'ha alilld

lHlnc

(,I/;(l~d,{)jt

,.i/!/:) 11"rt'c f.!,lJip'catant,

&c. ft Hido.

lUS: Qflln:J , .. t W;}C:tltJ, é,IY1ltO!O_<'d (Of<ntld, pl.w,orcjl.

~'y()fj ai/Uw t)riii1/d litJmtilJ.l '!Hlfrt{I!!5

!('uif/dum

114t/(r1l11l

r: " " ( ^I

I '

^{' 1}

!ilIf!liflld !H/II, (,/ q:!.ti.U1fJ ()' ,1'(f,riSimt p';'{ftum. fltnce/T

I ' '

q:II), Oi),'n:thi l{,'i"liif(!J') ct)iI1(;'ii'!.U /,011 Yrpertlll1t/lr: qU/4

, - " ! (r (')

qUt/tuII,' r'l/ 'c(fl/i(til1lJlf!t.l II,It/:';;, q:/d,'J(iNtJ 1I~II'f('.' ZUxf,t

b ' /

^{! .}

tIr JtrlltiiJ I;Uilf.ill,J( 'C'u/llJJ/atlJ rut,ilfJh!" dcceperunt . Sun!

. . ,... 1

11 iI tew el), ;II{)U '( u; '/liitllUii rIJ, dit

t

ex CJ!I I

,r

aal rf' : au

t

^{('Y (J}

n-

gl1Jt',.WICX({)i¹

tr.:;,rt:s: 'l/l.UliliIJtllum j'uÜJ funt ex nomi.

tJum deriIlJt.û,,:c:

qu,eddm

ft/.1I'1J eX" o;itm; mu/ta etidm ex. dilltr{'drum

cenUi{1)/

ferrlJfme

'1.)Oet/nlur:

vl'lde

i~

oyizo

tor/(j'1J

vixccr;j'ltur, &c, Ha:c Varronis & IGdori verba de Latinis, quis TClltonica; lingua: perirus ) dc Teuto·

nicis quoquc etYlllis dici polk neger?

Vocabul,l qllàm piLHim1 non tantum cum Germa.

nicis fllpcriolibus, S3xonicis

¹

vrtcriblls Anglicis fiue Anglo-llxonicis; ( qua; Cl! Gtrm:Jlli(is infcrioribllsfiuc Ttlltollicis,!i(ct Jialcais nonnihil mutatis,

~~rorfLls

ca-

dem

Ü.llH1 )

v..:rum ctiamcü Gallicis, ltalicis, HiÎpanicis,

'* ³

^L~tini)

I'RJEFATIO

Diaiones compo(itaSi\'t rudioribllS & in TCtJtonica IingLl:l. minus cxcrcicatis cogniru inucntt1quc flCdion:s effe ql1cant; ordlnc continuo collocatas, diaitok fiue

dl~lll1~tionc

d-:ilg '1

^{;111i '}

Dcriuatiua quoquc ruis primiti.

U1S

apra conucnicnriLlllc rcric Cubieci,

ErYl1lolügi.1s !luc origines G. non omnes veras, raJtem vcu:imi!es, mulris \'ocabulis obi eer adJidi: qua; II phi- Ioglo!to nill1is cUrlosè [crutanri, lOl1gillS, ratÎo!1cl1UC

minll~ cxa~ia,

p-:t ira; vdcbü;ur; is ne V arronis quidem, Ifidol'l, aliorumqlc vctcrum conictturas omnibus plOban reiat. Swbit Vano

^l

O/}/èura multJ. erft: quod

f,{'I!-'.t(,

om/l IJ

11JJ,!JOjl!l ()

7)(r601/1111 exit

at,

1"od

nJet 1/

/I.u qu.c.

dam d'ie,"

tt:

ner '1 u,e ex JI at ,fÎ

'j{ l'f1mdo

f"mu

!lIJ

po{tt.1: nee

(JII~

rrUe

CjJ

Irt:rlj;"l, {['rta

"'.lld/: l1eqlle Olnnts origo

ef1

no;7r.~

{!i'CIi.I:;

lUi."limfu

'l'ul'û: á ml/lt,l vel'ha alilld

lHlnc

(,I/;(l~d,{)jt

,.i/!/:) 11 l';t

'c

f.!,lJip'catant,

&c. ft Hido.

lUS: Qflln:J , .. t W;}C:tltJ, é,IY1ltO/O_<'d (Of<ntla, pl.w,orcjl.

~'y () ^{fj ti} illfm tJ,i;' iJ / d li urn t ij ol .l '!H If yt{I!!5

f ('(

fi n du m 11 at /(r 11111

tiJIf!li{ild !H/II,

(f'/Q,!.tij.Z1fJ Ó

(1'(f,?iS'iln~

pl';'{ftltm. fllme/!

I ' '

q:II), (;i),'n:thi l{,'ihliif(!J') (t)iI1(;i{i'!."~ /,011 Yrpertlll1t/lr: qU/4

, - ' I /

(r (')

qUt/tuII,' r'l/ 'c(fl/i(til1lJ(f!t.l II,It/:';;, q:/d,'J(iNtJ 1I~lf,!('.' zuxf,t

b ' /

^{! .}

tIr JtrlltiiJ I;Uilf.ill,J( 'C'u/llJJ/atlJ rut,ilfJh!"

dcceperunt .

^Sun!

. . ,... 1

11 iI tew el), ;II{)U '( u; '/vitllUii rIJ, dit

t

ex CJ!I I ,z aal rf' : alt

t

^{('Y (J}

n-

gl1Jt',.WICX({)i¹

tr.:;,rt:s: 'l/l.UI(liIJtllum j'uÜJ funt ex nomi.

tJum deriIlJt.û,,:c:

qu,eddm

ft/.1I'1J eX" o;itm; mu/ta etidm ex. dilltr{'drum

cenUi{1)/

ferrlJfme

'1.)Oet/nlur:

vnde

i~

oyi?,o

tor/(j'1J

vixccr;j'ltur, &C, Ha:c Varronis & IGdori verba de Latinis, quis TClltonica; lingua: perirus ,dc Teuto·

nicis quoquc erYlllis dici polk neger?

Vocabul,l qllàm piLHim1 non tantum cum Germa.

nicis fllpcriolibus, S3xonicis

¹

vrrcriblls Anglicis fiue Anglo-llxonicis; ( qua; Cl! Gcrm:Jlli(is infcrioribllsfiuc Ttlltollicis,!i(ct Jialcais nonnihil mutaris,

~~rorfLls

ca-

dem

^{Ü.llH1 )}

v..:rum ctiamcü Gallicis, ltalicis, HiÎpanicis,

'* 3

L~tini)

AD LECTOREM.

Lltll1is quoque & Grxcis,pafIim, vbi Ortographia,Ety.

molog,a, vocis Cimilirudo, aut alia ratio pollulare vide·

barur,contuli:vr muma linguarum col!J.rionc, illufirio.

ra fiant,qua: alioqlli ob[cllra manerenr.

~m

quidern opellam linguarum fludiofis non parum profuturam, id(lUC expcrtos

facd~

ex v[u & frué1:u iu3icarlll'os, haud- quaql1am dubiro: erit enim ad linguas faciliüs petJe.

ltiufliuc inrdligendas & addi[cendas 3pta imprimis &

copcndio[a i[Jgogc fiue introdué1:io: maximè

^Ij freqll'~.

tiJ1imx per pro1tbefin,aphercCio; cpcnthciin ,fyncopcll;

paragogcn , apocopen ;antirbctin, mcratbcGn, ahatl]UC mctapla{ini fpccics mutandarü & v31iandarü Iitcr:num, fvllabarum ae VOCllm rationes atque confllcru .. iincs di- ligenter ob!èrucntur, indicioquc ae1'i perpcndantur . Ingcnrem autem dié1:ionuffi Gallicarum, Italicarum &

Hifpanicarum cateruam cum Germanicis tiJpcrionbus

& infcrioribus, cum Saxonicis quoq; & Anglolàxonicis

communcm effe, hit10riarum vererum fllldiL)[o LcCtori [atis con1tat: quandoguidcm Germani, magna

C~allia­

rum pane ipGs tradita à Gorhis, in Gallia n:gnarint; &

Franci, vereres Gc1'mani dlai (uerinr: imo canJI:Ul cum Germanis linguam, vt multi aOèrunr,habucrint: GlJthi ex CimmerilS oni, & lmgua infcriori Germanica vii,

Ir Jli.lm armis lilbcgcrint,vaO:arint arquc occuparinr :ill Hi[pania qllOqUC vt in Gallia rcgn3rint: & Hitpani au- tiqlll Tcutonica lingua vii Gnr,vr rdbnrur LUclUS

~la~

rineus,Iornädrs, Pau lus Orüuus, Rodericu sT olcranus, S. Hidorus, Paulus iEmilills , Ia. C.ioropius Bccal1l1s, &

aI ij non pauci. Et has quidem 1ll1guarÜ,C1ll11 \icinis Gal.

licis, lralicis,Hifianicis;Latinis qlloque & Grticisj (olla·

tiones curlim anootal1è 111iliciar. EJrundcl1J ailtcm &

aliarum propinquiol'cs origmçs ailinitatdqllc

t"xcl1tcl'e,

arqueBabylonicum omnl' cba0s

F'er!cru!~jll

diL l1!crc, cuiuis)n hls & alüs linguis

~xcrcitato l.qi

\'cr[.::tû,., k-

rum

AD LECTOREM.

Lltll1is quoque & Grxcis,pafIim, vbi Ortographia,Ety.

molog,a, vocis Cimilirudo, aut alia ratio pollulare vide·

barur,contuli:vr muma linguarum coI!J.rionc, illufirio.

ra fiant,qua: alioqlli ob[cllra manerenr.

~m

quidern opellam linguarum fludiofis non parum profururam, id(lUC expertos

facd~

ex v[u & fruêtu iu3icarlHos, haud- quaql1am dubiro: erit cnim ad linguas faciliüs petJe.

ltiufliuc inrdligendas & addi[cendas 3pta imprimis &

copcndio[a i[Jgogc fiue introduêtio: maximè 11

freqll'~.

tiJ1imx per pro1tbefin,aphercfio; cpcnthciin ,fyncopcll;

paragogen , apocopen ;antirbctin, mcratbefin, ahatl]UC mcraplafini (pecics mutandarü & V31iandarü litcr:num, fvllabarum ae VOCllm rationes atque confllcru .. iincs di- ligenter ob!èruentur, indicioquc aeri perpcndantur . Ingcnrem autem diêtionuffi Gallicarum, Iralicarum &

Hifpanicarum carcruam cum Germanicis tiJpcrionbus

& infcrioribus, cum Saxonicis quoq; & Anglolàxonicis

communcm effe, hit10riarum vercrum fllldiL)(o LcCtori [atis con1tar: quandoguidcm Germani, magna

C~allia­

rum parce ipGs tradita à Gothis, in Gallia n:gnarint; &

Franci, vereres Gcrmani dlai (ueL"inr: imo canJI:Ul cum Germanis Iinguam, vr multi aOèrunr,habucrint: GlJthi ex CimmerilS oni, & Imgua inferiori Germanica vii,

Ir Jli.lm armis lilbcgcrint,vaO:arint arquc occuparinr :i11 Hifpania

qllOqUC

vt in GaJlia rcgn3rint: & Hi(inni au- tiqlll Teutonica lingua vii Gnr,vr rdbnrur LUclUS

~la~

rineus,Iornädrs, Paulus Orüuus, Rodericus Tolcranus, S. Iudorus, Paulus iEmilills , 10. Goropius Bccal1l1s, &

al ij non pauci. Et has quidem 1ll1guarÜ,C1ll11 \icinis Gal.

licis, lralicis,Hifianicis;Latinis qllOquC & Grtieisj (olla·

tiones cllrlim anootal1è 111iliciar. EJrundcm ailtcm &

aliarum propinquiol'cs origmçs affinitardqllc Cxcl1tcl'e, arqueBabylonicum omnl' cba0s

per!cru!~jll

diL l1!crc, cuiuis)n hls & alüs linguis

~xcrcitato l.qi

\'cr[.::tû,., k-

rum

PRA:FAT. AD LECTOIlEM.

turn eno: ego me intra meos limitcs

i

ne futor \'ltra cre.

pidamjcontineo.

P.:rcgrinarum, abfurdarum, adulterinarumque ali- quot vocum Appendicem ad cakem libri adiunxi ,ca- rum maximè quas primo Pragmatici, & Rabulre foren ..

{es; deinde Rhetorcs rhythmici, nafutuli, fcioli; pofire- rnocxterorum militü colluuies hae bcUi intefiini, nimis (p1'Oh dolor )diumrni tem pefiate,inuexerunt:vt

fil1guli~

cxattt: cognicis,lcgirimis reél:è vli, adulterinis amcm nó aburi di(canr purioris lingua: TcutonicOE curicfi.

Nomcnclaruram prOEtcrCa Teutonico-Latinam Re-

giol1um, Populorum

^J

Oppidorum

^J

Marium, Sinnum, P.1ludum, Fluuiorum , Montium, Silllarum, veteres &

reccn te s a ppellationes com pleél:clltcm, ex diuerÎls fcri.

ptoribllS cxccrpG, collegi,& rertix hu ie editioni addidi.

D;.:nique Colophonis loco acceffcrüt propria qUOEdam hominum,pr.:ccipuè Gorhorlll11, Vandalorum, Germa- norum, Tcuwl1um, Saxonum, & Anglo[axonum no- mina, J viris doétis variè explic:lta • à me Veto vndique couquilira, & in ordincm aJpbabcricum digefia:.t: quo.

rum plurimis, continua Cerk diCpoGtis, cöucnienrcrque imcrprctatis, multarum diélionü veterum verx genui ...

na:que (ignificarioncs & origines c1ici porerunt.

Breuitcr quicquid ad vernacula: nofira: lingua: cogni- tlon.:=m,Lar inam interprerationë, & cum aliis nonnullis linguis collarioncl11 requiri po{fet

^J

fcdulà & compen- diario congelll arque digdli; ira vt nofirum hoc opus no!1ratlbus ad Larinam lingul ex TClltonica; cxtraneis autcm qui Latinè [ciunt,ad Tcutonicam ex Latina per-

f~~lè

addiCcendam,vCui imprimis futurum fperem.

VaJc,candidc Lefror,& noflro labare veere ac fellcre.

A nruerpix ex anagnoflcrio Plantiniano.

M. D·

xcv

[Ir.

* 4 CON-

PRA:FAT. AD I.ECTOllEM.

rum eno: ego me intra meos limitcs; ne [utor \'ltra ere.

pidamjcontineo.

P.:rcgrinarum,

abfurd~lrum,

adulterinarumque ali- quot VOCllm Appendiecm ad caIcem libri adiunxi , ca- rum maximè quas primo Pragmatici, & Rabulre foren ..

fcs; deinde Rhetorcs rhythmiei, naÎutuli, fcioli; poChe- mocxterorum militu colluuies hac bcUi inccfiini, nimis (pl'Oh dolor )diuturni tem pefiate,inuexerunt:vt finguljs

exa[t~

cognitis,lcgirimis reél:è vtiJ adlllterinis autcm nel aburi di(canr purioris lingl1:e Tcutonic:E curicfi.

Nomcnclaruram prxrcrcl Teutonico-Latinam Re-

giol1um, Populorum

^J

Oppidorum

^J

Marium, Sinllum, P.1ludum, Fluuiorum ,Montillm, Silllarum, vcteres &

reccntes appellationes compleétcnrcm. ex diuerfis fcri.

ptmibus cxccrpG, collegi.& rertix hu ie edirioni addidi.

D~niql1e

Colophonis loco accdrcruc propria quredarn hominum,prxci puè Gothorul1l, Vandalorum, Germa.

norum, TClltol1Um, Saxonum, & Anglo[.1xonum no- mina, i viris doéhs variè c:xpliclta , à me vcro vndique coul}lliilt3, & in ordinem alphabcrieum digefia:.è quo.

rum plurimis, continua [eric di[poGris, cöucnienrcrque inrcrpretJris, mu!rarum diélionü veterum vera: genui ...

l1a:que (ignificó\tioncs & origines cJici porerunr.

Breuircr quiclluid ad vernacula: nofl:r::e lingua: cogni- non.:m,Larinal11 interpretationé,& cum aliis nonnullis linguis collarioncl11 requiri poffet, fcdulà & eompcn- di;uià congelE arque digdIi; ira vt nofirum hoc opus no!tratlbus ad Larinam lingul ex Tcuronica; cxrral1eis aurcm qui

Larin~

[ciunt,ad Tcuronicam ex Latina pc:r-

fc:~lè

addi[ccndllU,v[ui imprimis futurum [pcrem.

Valc,candidc Lcaor,& noflro labore veere ae fcucre.

Anruerpix ex anagnoflcrio Plantiniano.

M. D· XCVIII.

* ^{4 CON.}

CONRADI GESNERI IN

MITHRIDATE~ DE LINGV.IE

13 R A BA. NT

I

C AE E X CEL L ENT I A

PRAESTANTIA~E TE~TIMONIVM.

BRA BAN TIC A !trJ~ua inter ctetertU Be~icM

fiue mferiores Germa1llC({,JClrca Rhenum f:.5J" ad Oa~m

litord fit drum regronum

¹

eleganttor ho d,e IJiJbetur ,pro- pter Louamum mettopolim, m qua ltterarum Jludia flo- rent,rt;J13ruxella.r pnmariam ImperatoriJ aU/Am ~f &

AntuerpldJn)celeberrimum emponum. J

FrtJij quo1'Jdam plarJè peculrari, dura, f5 m14ltum à -ricinû d0fl.mte di.tleélo ~fi Junt ,qua contraÛUl om- nes 6~ negoti,~ ti\wfigere & defcnbere folcbant. Hodie

twtem Occident:t!cs ^Fri(ij, in ourtatiU1fJ prtectpuè ,ad

Brab.tnticum & Hollandlcum flrmonem pl',Jxlmè ac- cedun-t: cum propter Hollandorum mL~otlatorum com ..

merci.t, tum quod C.efor tb: prmcipatum obtinwJ in feunma eorum Curia Bi'abantos p!erunque conflituit:

qui /ua lmgua ('f/ iUl dicunt, & res controuerfaJ

COIJ-

trac7:lJque omnes pleb; conJc'ribunt.

INDEX

CONRADI GESNERI IN

MITHRIDATE~ DE LINGV.IE

13 R A BA. NT

I

C AE E X CEL L ENT I A

PRAESTANTIA~E TE~TIMONIVM.

BRA BAN TIC A !trJ~ua inter ctetertU Be~icM

fiue mferiores Germa1llC({,JClrca Rhenum f:.5J" ad Oa~m

litord fit drum regronum

¹

eleganttor ho d,e IJiJbetur ,pro- pter Louamum mettopolim, m qua ltterarum Jludia flo- rent,rt;J13ruxella.r pnmariam ImperatoriJ aU/Am ~f &

AntuerpldJn)celeberrimum emponum. J

FrtJij quo1'Jdam plarJè peculrari, dura, f5 m14ltum à -ricinû d0fl.mte di.tleélo ~fi Junt ,qua contraÛUl om- nes 6~ negoti,~ ti\wfigere & defcnbere folcbant. Hodie

twtem Occident:t!cs ^Fri(ij, in ourtatiU1fJ prtectpuè ,ad

Brab.tnticum & Hollandlcum flrmonem pl',Jxlmè ac- cedun-t: cum propter Hollandorum mL~otlatorum com ..

merci.t, tum quod C.efor tb: prmcipatum obtinwJ in feunma eorum Curia Bi'abantos p!erunque conflituit:

qui /ua lmgua ('f/ iUl dicunt, & res controuerfaJ

COIJ-

trac7:lJque omnes pleb; conJc'ribunt.

INDEX

INDEX

EORVM QVORVM NOMINA

COMPENDIO IN HOC ETYMO LOGICO appcllantur, & quorum opera vG fumus.

A BrahllrtJm orltlieu Adrianu! Junill4 Adri.zTJm Turnebm .A IfricU& S axo

.A ",jlerodam. Rha. Rh lth.

Teuton. Co!leg.

t.Al1drelU !...AlcialUI

\..Á

lIdrelU A lthamerlH LAnJrelU PeUtitu Ál1tonim NebriJJrnfis AfJtoniUJ pofJeui11lu.

Baptijla FauollUl Beatm

RhenanlH

JJonautntura rulcanÏtIl Burckhllrdm ^M angelft/dim CaroltU BouiHUI

CarolllJ Stephl.nus

ChriJlophortlS Pladtr4ccus ClnradUJ Gefntrlll CormtiUJ KempieH

~ ckardt« de Rebk4't1't1 , Spe- culi Sllxonicj interprts

Emanuel S4

Era{mU& Rottrod"mlN i laCCH4 1/1, rielN

Franci(c1H HotlorIJal1tJlH Franci(cUl

Bru~enjis

Fr4TJci(cm phtrblll Gahriel

fAlcol1H

Georgim Agricol4 GeorgiUJ Columerim Gera rdtlS UW ercator RUft!-

mond.mm

G ilbertUj C

og11dtllf

GuzlielmUJ Budd:tu

Guitte/mm DuranduJ

Guj/ie/mus CamdeTius Gurlielmu! Lamb4rdfll GUllre/mu! Rondeletius RenrieuJ Slepha11us Henrieu! Friflus

HermannuJ Comes

^Nllt-

narius

H ubtrtul T homlU Leoditu ] acobtu 011.frchanllNs

]oaehimus Hopperus

Joachimm

PerionilH

]oannu

AUf11tillU4

Joa""tJ Bocil/lus /oam'Us

Bodin~

]oannes Brodem

]o4n11U

cl4itt&

/oanl1(J Cuflos Brtcht411t11 l0411ntJ Frl(itu

10a11110

Goropisu B

lC411111

loaHne s

H tro/dm

]fJ411'1(S

011urme!/im

IQ4nnes Paludamu

Paludamu INDEX

EORVM QVORVM NOMINA

COMPENDIO IN HOC ETYMOLOGICO

appcllantur

^J

& quorum opera vfi [umus.

A Brahamll4 orttlim Adrianus IuniH4 AdritJTJus TurneblH A/friell4 Saxo

.IlmJlerodam. Rhet. RhJth.

Teuton. CoUeg.

\..AndreltS LA/datus v/lIdretU ;J/thamerlll vlnt/reltS reUtitM A11IoniHl NebrifJtn(is A 11I0n;1I4 poffeuiTlIl4.

B"ptiJla Fauolill4 BeattM RhenlnUl BfJ11aUentura Yu/canÏtn Burekh.rdU4 M angel/eldim

C4rolll4 BouiUUI

C

arolm

Steph"nus

chriJlophorl14 YI"dt1,,&Cm C,nr"dll4 Gefnerll4 Cornelill4 Kempim

.& ekardus de Reb!:avv , Spe- culi Saxonici inter/rtl Eman.elSa

E "p"m ^R

^Dit

^rod,m'fM

ilacclI4 IIl,ri&fM

Fr,nci{cm Hottlm4nlltH

rr'l11ci(cm

Bru~tlJfts

FrAnci(c1l4 phtzblll Gahriel

P"tCfJllI4

Georgim Agricol4 Georgill4 Co/umeriUl Gera rdtl4 UW ercator Rupt!.

mond.tlJU4

Gi/hertUJ Cognatlu Guz/ielmll4

BlldtfU4

Gui/ie/mlld DurandllJ Gui/ie/mlls Camdenul Gutlielmlls

Lamba,dfll

GUl/tt/mus Rondelnius HemicllS Slephllnus HtlJr;clIs FrifiUJ

HermanfJIu Comes Nllt- n4ri"s

Hubertul rhDmtU LeDdilit

14CDbtIJ

tM4rchantlus

loachimus Hopperus

J o/lehimus PuioniUl

10alJnu AUUlt;nUl

Joannts

^BDC4tiuI

loan1Jts B

odilJN4

10anllts B rodem lo,mnn C/aill4

loannes Cuflos Breeht411114 10""11ts F

11 /iIU

104nnes Goropilll Btc4nlll

18A1tnes

Heroldm

1

(jAn '1ts

cM

u

rmd/im

IIJ/IIJIICS

P

alu':/IIfJflS

10"'"

!o41111tJ

RAUifiu! Texlor Joannt! Trillherniu! Span.

htimmfi! Ahb.

1odocus Badius, AfcUJfitU

lodocU! V ViUichlus

lorn'ádeJ Fpifcop'u Rilt/én,"

Jo(ephru Scaliger luftm Lip(iUd

Lamhertu!

LamhA,d~1

LdzttrU! Bayfiu!

Leuil1us LemniuJ Liliu! Grfg. Gyra/du.!

LudouicUJ Ctltius Rhodigi.

nUl

Ludo,ûCUJ G uiccilzrdim' (' Ludo,ûCIIJ riue!.

J.1llrlÏlINI J /ühilll Mlllhi," Lobe/illl N athiiU Schenckillf Nichlltl Al1gdus Blondus Nichatt BtNteruI

N41hdn ChJlr4U!

otfridu!Uvl on4chus s. GaU;

P

4ncr4tiUJ

C aftrüomius

P 4ulus D ;4""11;

l' 4utus t.M (rU!4.

Pttru! Andrt.t! M4tthilllli Petrus A,!hcrdi411us

PetrurE tI/oniuJ.

Petrus Diu<flls.

Petrus Han(5itu Ed:îmellfii Petrus Nannilu

phitippus Ma/eriuJ.

Rt11'JberftlJ Dodontu.!

RlberlU! Conflantimu RoberlllJ Suphamu

Sali(~

tegti Francorum Scrip/DY

Sebdftittl1lU Mun/erlll Simon Felegromiul Sim,,, Verep';!uJ SUphdfJUJ Pigills -rheodoru! CIUlillJ Thomas Cttntipratalllll ThomtU Thom4fius VitHJ A merpdchiu.f

VViUerttmus AbhtU

r V,lfg.mgu! H IIngerlll.

Paludamu

!o41111tJ

RAUifiu! Texlor

Joannt! Trillherniu! Span.

htimmfi! Ahb.

1odocus Badius, AfcUJfitU

lodocU! V ViUichlus

lorn'ádeJ Fpifcop'u Rilt/én,"

Jo(ephru Scaliger luftm Lip(iUd

Lamhertu!

LamhA,d~1

LdzttrU! Bayfiu!

Leuil1us LemniuJ Liliu! Grfg. Gyra/du.!

LudouicUJ Ctltius Rhodigi.

nUl

Ludo,ûCUJ G uiccilzrdim' (' Ludo,ûCIIJ riue!.

J.1llrlÏlINI J /ühilll Mlllhi," Lobe/illl N athiiU Schenckillf Nichlltl Al1gdus Blondus Nichatt BtNteruI

N41hdn ChJlr4U!

otfridu!Uvl on4chus s. GaU;

P

4ncr4tiUJ

C aftrüomius

P 4ulus D ;4""11;

l' 4utus t.M (rU!4.

Pttru! Andrt.t! M4tthilllli Petrus A,!hcrdi411us

PetrurE tI/oniuJ.

Petrus Diu<flls.

Petrus Han(5itu Ed:îmellfii Petrus Nannilu

phitippus Ma/eriuJ.

Rt11'JberftlJ Dodontu.!

RlberlU! Conflantimu RoberlllJ Suphamu

Sali(~

tegti Francorum Scrip/DY

Sebdftittl1lU Mun/erlll Simon Felegromiul Sim,,, Verep';!uJ SUphdfJUJ Pigills -rheodoru! CIUlillJ Thomas Cttntipratalllll ThomtU Thom4fius VitHJ A merpdchiu.f

VViUerttmus AbhtU

r V,lfg.mgu! H IIngerlll.

NOB I L I TI V SET MAG N I F I CIS

CONSVLIBVS

SEN A T V I POPVLO Q... ANTVERPI ENSI

CORNELIVS KILIANV$ DVFFLA:VS

HOC LJNGVU TEVTONICAE

ETYMOLOGICVM

SVI IN PATRIO SERMONE EXCOLENDO STVDII,ITEMQ..YE

SINGVLARIS ERGA EOS AFFECTVS TESTANDI CAVSSA

M. L. D E D I CAT CON SEC RAT o...V E.

cor

NOB I L I n V S E T MAG N I F I Cl S

CONSVLIBVS

SEN A T V I POPVLO Q... ANTVERPI ENSI

CORNELIVS KILIANV$ DVFFLiEVS

HOC LJNGVAl!. TEVTONICAE

ETYMOLOGICVM

SVI IN PATRIO SERMONE EXCOLENDO STVDII,ITEMQ..YE

SINGVLARIS ERGA EOS AFFECTVS TESTANDI CAVSSA

M. L. D E D I CAT CON SEC RAT ~V E.

'*

^2.

^COR.

CORNELIO KILIANO

LINGVA! TEVTONICm

ASSERTORI,

Epigramma.

eAu,.ed. Cecropilf mirAmur flumind,lingulf~

Miramu1'lmguá: delicitU Lati~:

Demente!: patrij in patriJièrmonû cgente.r

Lucem i11 Luee, & aqutU qu..trimttJ inter d.qUtU.

Ergóne Belgd.rum, qu~ quondam floruit , ,hit

TejJi~m arm;; tt'Uru ,linguaque harharie?

Fa/lor. ade(l r"vindex, red/uiua "PocabuIa Belgit fJ.ui reddctt, patri(f re(lltuens patriam.

Tc Kiliane dij dedtrunt: tu (o,·tlter allf

^lIJ

Perfiee : {i'fle, tem iam fogientem ariem

Verborum 'tJete'i'um: quort~m pars maxima fParJi1'll DepoJita alJ den(ts nupta erat à tenebrû!

Tu {ille: a-lil1gU~ tu Stator "aht'bere noflr~;

Sic Statorem ha bUIt Romu!a terra Iouem.

Fr. Raphelcngius. F F.

IN CORNELIO KILIANO

LINGVA!

TEVTONIC~

A S S E R T O R I ,

Epiglamma.

eAurc4 CeCrOpilf mir4mUr ~umjn4 lingulf;

Mir,utJur lmgud: delicia! Latilf:

Demente!: patrij in patriJièrmonû egente.!

Lucem in lua, & aqua! qu.erimtlJ inter ^4qUM.

Ergóne Bclgarum, qu.c quondá1fJ floruit ,zbit 'Peffitm armû te/hu ,linguafJue bárbarie?

Faf/or. ade(i r-vindex , redruiua 1?ocabula Be~i.t

.€(ui redd,tt, patri.e re(lrtuens patrjam.

Tc Kiliane dij dedt:runt: tu fol'tlter auf

lIJ

P erfice : {i'fte, tene iam fogientem aciem

Verborum 1?etetum: quOrt1m pars maxima {farftm Depofita alJ den(ts nupta erat ti tenebrû!

Tu (t(le: ~ li1Jgu.c tu Stator lubt'bere noflrt;!;

Sic Statorern IJauutt Romu!a terr.1, Iouem.

Fr. Raphdcllgius. F F.

IN

Sidere quos fauno pcpcnltJ l:k1t-!lca nJtos, Tuam tueri cur:lt ille glnrbm.

Vocibus infomnes notte-rqne dic~iue legendis Tranfegic, arre feu LIDore n1aximl1s:

Priflina queis rur(um conner ribt gratia Iingu~,

Necexterorum fema mendiccs (onos.

Afl: doao proprios diHllll Jas ore lepores

^J

~os hoc libro

^t{'

KiliJI1Lls cdocet,

Dignus amore ruo,atq ue xrcrno dignus honorc:

Ecu hunc Gbi non qu:rrir, a~ magis ribi.

Balt/;.tfar k!oi'ctrls Z. P.

INDEX

Sidere quos fauno pcpcnltJ l:k1t-!lca nJtos, Tuam tueri cur:lt ille glnrbm.

Vocibus infomnes notte-rqne dic~iue legendis Tranfegic, arre feu LIDore n1aximl1s:

Priflina queis rur(um conner ribt gratia Iingu~,

Necexterorum fema mendiccs (onos.

Afl: doao proprios diHllll Jas ore lepores

^J

~os hoc libro

^t{'

KiliJI1Lls cdocet,

Dignus amore ruo,atq ue xrcrno dignus honorc:

Ecu hunc Gbi non qu:rrir, a~ magis ribi.

Balt/;.tfar k!oi'ctrls Z. P.

INDEX

IN CORNELII KILIANI

D V F F L .IE IET Y ~1 0 LOG I C V ~1 13 E L G I C IE L I N G V.tE,

dd ipfam Belgicaï7'J Carrnen.

BelO'Îca iamdudüm v:uÎo labeFJa-a rumuIru

_~

Ciuilis inrer ~lrm,l belli, vinDus

In peius colhp!a rui\:lh,perJlrJ randem

S~pi[els ? all nceduIn vid:s mi{crrima, Ingcns quo vcrens ccfIit rib! glorir! famx,

Dum mlltllis perire g:mdes ca:dlbus, Fortunis inimica tuis? expen;1 I1Hlorum,

~_x dlfJ. t\larris ftJ(cit~uiL fldio,

Flus {aeis. He:d ww quid rdbtcorporc [anum?

Vox ip{a fni paaio:; ncrcit fOllos.

Sxua peregrinas rnifces in pra:La voces,

o ^blira prifcum l10minis tui decus.

Crede, haud obueniant gra uioris flglla minx-, QEàm perdidlile propl ix lingux {ollum,

An nefcis ?Tudxa porens & G rxcia bdlis,

Atquc ipfa Roma totius tnundi caput, Impcrij ae linguiL tim ui amifere decorem.

Damnis alîus G fapis,reé1è [1pis.

En tibi, ql1i rantx minuat difcrimina cladis, Vindc.l.: adeH DufRxus jinter exteros

Sidere

IN CORNELII KILIANI

D Y F F L iE IET Y ~1 0 LOG [ C V ~1 BEL G I C IE L I N G V iE,

dd ipfam Belgicatn

Carmen.

BelaÎca

t'">

iamdudulTI varia labeFJéb rumulru Ciuilis inrer arm,! belli, vinbus

In peius colhp!a ruis,ah,perJl[;.l randem S;lpifcls ? an ncedulD vid,~s mirtrrima, Ingens qua vererIs cdut

[i

bI glorir! famx,

Dum mtltllis perire gludes ca~d.lbus,

Forrunis inimica tuis? expcna 111:llorul11)

QE.x dlfa t'vlartis ftJ(c:t.iuil: fldio,

Plus {aeis. He:J!

(O(()

gLIid rdtJtcorpore [ll1um?

Vox ipfa fui parrio:i nercic fOllos.

Sxua peregrinas rnj{ccs in pra:La voces

^J

o ^blira prifcum nominis [ui dectls.

Crede, haud obuenianr grauioris l1gna ruinx., QEàm perdidlile propl ix lingux {ontl111.

An nefcis ?T ud:ra porens & G rxcia bellis

J

Atque ipfa Roma totius mundi caput, Impcrij ae lingua: tim ui ami(cre decorem.

Damnis alîus G fapis,reé1è [lpis.

En tibi, ql1i rantx rninuat di{crimina cladis)

Vinde~ adelt DufRxus jÎnter exteros

Sldcre

IN CORNELII KILIANI

ERVDITI Vla I

E TYM 0 LOGICON.

Qu~(quu B e!gita ",mare; Belg ct, q;erua Altdes;hrtnc quoque PJmare ^{KIL I A NVM} Aude. q:ti egY'!3io [UO l"bore

Sermoncm tJbe patriNm propintJt lam purumnttidumffs; quifoij[et

.L1 ut aui But troant tui, ^l1Jeifh.

Non hic Ga!!e ^tUa5, tuas lbere, TutU [tale 1'Junc repofte '7Joces:

Nojira hd-c fabttla,fcdn~ tata noftr" ejI.

lte exotica cverba : KIL I A N V S

Dat pura & puta Belgica.&quid cvltrll?

Et pura & putu, dat Jinlul Latina.

Duplex gloria .gratia eJlo duplex, . Et Bel!Ja hunc amet, ^RtqUC alnet Lllt;HHS.

I. Lj pfius ~(Ï:tE~rct".

* ⁵ AD

IN CORNELII KILIANI

ERVDITI Vla I

E TYM 0 LOGICON.

Qu~(quis Belgica amare, Belga, cverha

AJ~des;h!lnc quoque amare ^{KIL I A NVM} Audc. q~i egrfJio foo Inbore

Sermonem ube patrium proPinat lam purumnttidumffs; quifoifftt

j1 ut aui ^But proaui tui, ^l1Jeifh.

Non hic Gal1e ^tUtU, tuas [bere, TutU Itale 1'Junc repofte ("l)oces:

Noflra hd-c fabttla,fc~n{l tota noftra eft.

Ite exotica ,verGa: ^{KIL I A NV S}

Dat pura & puta Belgica.&quid cvltrll?

Et pura & puta ^dat Jinlul Latina.

Duplex gloria .grfJtia eJlo duplex,

Et Bc!ga hunc amet, ^Iltqf4C amet LlltiIJHS.

I. Li pfius f(j~f~:ct(Ti.

* ^{5 AD}

non

AD DICTIONARIVM

ETYMOLOGICON

Corneüj Ki.liani DufJl~;.

~I s putet in medio nos foIem fole: latere?

Sol tarnen in medio nos quoque fale latet.

Lux in luee, latex in flumine, in arbore poma, Sic nos Tantalidas eopia ludificat.

~id magis dl: nolhu,quáverni idiomatis V{llS!

Nos tarnen hoc Vel11Utn penè idioma fugie Nefcio an ignaros,pertx{os an nuge llollri,

Semper vt in propriis nau[ea rebus inea.

Non ira germlni vindex fennonis, & xui Seu Cicero aut Varro pollhumlIs ilie fui Interpres KI LI ANVS, ab ipfis tontibus omne:s

QHi Belgarum vnus rice recludir opes.

DVFFLIA quo tanto modà clarior exit alumna,

Et propè par Grudiis toUit in aUra capur.

Ille nouum comu re(erans

^{CORN EL t}

vs) iJle

Diuite inexhaufl:i gurgitis amne flllcns Indigenas Jatè latiees natiuaque pandit

Flumina,'luxGtam prompta lcuare Grim.

Inde domi pleno [e TEVTO ingurgiret oIe:

Nil hîc quod virio verterit exter habet.

QEin lUage BeIgaru femel ille nOllO ebri

^P

haufiu, Non alio pofthac fonte madere vdir.

8Y1axJEmyliamu d~ Jlriendt Senatui Gand. àficfctiJ.

AD DICTIONARIVM

ETYMOLOGICON

Cornelij KJliani DufJl~i.

~I s putet in medio nos folem fole latere?

Sol tarnen in medio nos qlloque fale latet.

Lux in luee, latex in A.umine, in arbore poma, Sic nos Tantalidas eopia ludi fielt.

~id magis dl: nolhu,quá verni idiomatis ViÎ.lS!

Nos tarnen hoc vernum penè idioma fugic Nefcio an ignaros,perrxfos all l113ge nofhi,

Semper

^V[

in propriis naufea rebus inell:.

Non ira germllli vindex fermonis, & xui Seu Cicero aut Varro pofihumlls illc fui Imerpres K ILI ANVS, ab ipfis tàmibus omnes

~i Belgarum vnus rite recludir opes.

DVFFLIA quo canto modà eLuior exir alumna,

Et propè par Grudiis tollit in aUra capm.

Ille llauum comu referans

CORN EL I

vs) ille Diuite inexhaufl:i gurgitis 3mne flllens Indigenas latè latices'natiuaque pandIt

Fll1mina,qua:Gram prompra ICll:uc Grim.

Inde domi pleno fe

^TEVTO

ingurgiret are:

Nil hîc quod vitio verte rit exter habet.

~in mageBeIgaru femel ille nouo ebd' hauflu, Non alia pafihac [onte:: madere vdit .

... ?,,1axA!mylianttJ de Vricndt

Senatui Gand. à flctetiJ.

HORATIVS IN ARTE POETICA.

Multa rena[eentur qu~ iam cecidere;

cadentq ne,

~x nune runt in honore vocabula~

Ct volet v[us,

~~111 penes arbitrium eil:, Be ius &

norn1a loq uendi.

HORATIVS IN ARTE

POETICA.

Multa rena[eentur qu~ iam cecidere;

cadentq ne,

~x nune runt in honore vocabula~

Ct volet v[us,

~~111 penes arbitrium eil:, Be ius &

norn1a loq uendi.