Espacio sagrado y geometría : herencia de México
Ruiz Ortíz, V.H.
Citation
Ruiz Ortíz, V. H. (2010, November 30). Espacio sagrado y geometría : herencia de México.
Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/16185
Version: Corrected Publisher’s Version
License: Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden
Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/16185
Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).
NEDERLANDSE SAMENVATTING (resumen en holandés)
Sacrale Ruimte en Geometrie: Erfgoed van Mexico
Het in dit proefschrift gepresenteerde onderzoek richt zich op de analyse van diverse aspecten van Mesoamerikaans cultureel erfgoed. Drie aandachtspunten staan daarbij centraal:
a) hoe te komen tot een adequaat respectvol en realistisch beleid van protectie, conservatie en restauratie,
b) hoe deze culturele traditie verder te ontwikkelen door middel van nieuwe kunstwerken en architectuur,
c) hoe met dit alles een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling en het welzijn van de gemeenschappen die afstammen van de oude samenlevingen.
Hoofstuk 1 bericht over de eerste fase van deze zoektocht: een omvangrijk project in het Zapoteekse dorp Macuilxochitl in de deelstaat Oaxaca, Mexico, waar het ging om een door de tand des tijds zwaar gehavende 16e-eeuwse kapel te herstellen. Tijdens de werkzaamheden werd duidelijk dat het dorp en de omgeving in de locale traditie deel uitmaken van een sacrale ruimte, welke een verklaring biedt voor de locatie van de Mesoamerikaanse en koloniale gebouwen. Voorouders worden symbolisch gesitueerd in de rotsen, grotten en andere elementen van de sacrale ruimte (de natuurlijke context) van de gemeenschap Macuilxochitl, welke samen met de Mesoamerikaanse en koloniale religieuze architectuur verwijzen naar een Plaats en Tijd van Oorsprong, als bron van religieuze inspiratie en psychische kracht:
rotschilderingen, fossielen van prehistorische dieren, het Mesoamerikaanse heiligdom met zijn oude tempels, en de open kapel van de zestiende eeuw. De 16e-eeuwse Kaart van Macuilxochitl bevestigt deze analyse: de drie centrale personages zijn gesitueerd in het hart van de berg – een scène die verwijst naar het Mesoamerikaanse concept van de oergrot Chicomoztoc. Dit thema is al present in de oudste beeldende kunst: het rotsreliëf van Chalcatzingo beeldt een persoon uit, die, gezeten in een grot (geconcipiëerd als slangenkop) de regen oproept.
In Macuilxochitl zijn de verschillende architectonische elementen en hun context visueel gelieerd aan een centraal gelegen, het dorp dominerende Heilige Berg. Zo ook de 16e-eeuwse kapel, ondanks het feit dat die behoort tot de katholieke eredienst. De oriëntatie en de locatie ervan zijn uiteindelijk gebaseerd op Mesoamerikaanse filosofische principes. Dit fenomeen is een constante op meerdere plaatsen waar een ontmoeting plaatsvond tussen Mesoamerika en Europa. En we kunnen het waarnemen in verschillende ceremoniële centra, waar de oriëntatie van de oude Mesoamerikaanse tempels beantwoordt aan significante posities van de zon gedurende het jaar – en dat blijft zo, ook wanneer hun plaats – letterlijk – wordt ingenomen door christelijke kerken. Vaak is in de verschillende bouwfasen is een complex proces van continuïteit en aanpassing te traceren, met name daar waar de architectuur van de koloniale gebouwen afwijkt van de (Spaanse) canon. Voor de religieuze ordes van de 16e eeuw was de bouw van kerken en kloosters bovenop de platforms van oude tempelpyramides een manier om de “geestelijke verovering”
zichtbaar te maken en te benadrukken. Tegelijk werd daarom soms het religieuze centrum verplaatst en werd het land verdeeld tussen diverse kloosters en nieuwe politieke eenheden. Hier ligt een van de wortels van de strijd om land die tot op heden de verschillende inheemse gemeenschappen verdeeld houdt, met alle verlies aan sociale invloed en culturele kracht van dien. Anderzijds is zo tot op heden,
oorspronkelijke Mesoamerikaanse denken behouden gebleven. De bevolking reageerde op de koloniale impositie van een nieuwe religie met een ‘vertaling” van de oude Goden in de vorm van christelijke heiligen. Op deze wijze bleven Meso-Amerikaanse religieuze waarden van kracht in het culturele geheugen, dat zich o.m. manifesteert in ceremonies van pedimento (afsmeking van goddelijke hulp) die vandaag de dag nog steeds plaatsvinden.
Hier ligt ook het belang van het inrichten van lokale musea in deze dorpen zodat de religieuze centra en cultusplaatsen van vroeger nu een rol kunnen spelen als plaatsen waar kennis op te doen is over de eigen oorsprong en geschiedenis en waar de (traumatische) invloed van de koloniale invasie kan worden geanalyseerd en verwerkt.
Vanuit deze gedachte werd het project ontwikkeld om de 16e-eeuwsse kapel, die boven op een voorkoloniaal Zapoteeks tempel platform was gebouwd, te beschermen, te restaureren en te revitaliseren en tegelijk zo een stuk van onze historische identiteit kenbaar te maken en waarde te geven, in samenhang met andere elementen zoals taal en symbolisch universum.
Dit impliceerde niet alleen een technische analyse en cultuurhistorische interpretatie maar ook intensieve samenwerking met de hedendaagse bevolking en lokale autoriteiten, hetgeen leidde tot een restauratie van de kapel en inrichting als een museum van de gemeenschap. M.a.w. het betreft een “levend erfgoed”, dat niet te beschermen is op statische (en permanent kwetsbare) wijze met een bordje ‘verboden toegang”, maar door het een nieuwe waardevolle rol te geven in het gemeenschapsleven. Zo wordt ook voorkomen dat het culturele monument gezien wordt als ophemeling van de koloniale tijd. Het museum verbindt het immers met de Mesoamerikaanse wereld, zowel in verleden en heden, en legt getuigenis af van een diepe en complexe interactie tussen beide culturen (Mesoamerika en Europa).
De ervaringen in Macuilxochitl leerden mij dat we om de betekenis en de kracht van Mesoamerika in de nationale geschiedenis en architectuur goed te kunnen begrijpen, onderzoek nodig is naar de ontwikkeling van de voorkoloniale beschaving en de complexe situatie van Westerse invloeden in de koloniale context.
Dit laatste dienen we niet zozeer, zoals vaak gebeurt, vanuit het Westerse standpunt te benaderen, maar juist vanuit de inheemse Mexicaanse visie en ervaring. Alleen zo is een postkoloniale interpretatie te ontwikkelen die recht doet aan het feit dat de hedendaagse Mexikaanse bevolking in meerderheid afstamt ván en een sterke band heeft mét de Mesoamerikaanse beschaving en geschiedenis.
Hoofdstuk 2 beschrijft de volgende stap. Als architect op zoek gaande naar de filosofische grondslagen van de Mesoamerikaanse architectuur en kunst, werd ik getroffen door de visuele relaties tussen bouwwerken, en door de vormen en proporties in de oorspronkelijke kunstvoorwerpen. Ik probeer de visuele cultuur te begrijpen vanuit de wijze waarop een hedendaagse architect bij een nieuwe creatie te werk gaat, namelijk vanuit oriëntatiepunten, die het werk met de natuurlijke en culturele omgeving verbinden op een wijze die het denken over oriëntaties, proporties e.d. reflecteert, m.a.w. vanuit de geometrie.
Een dramatisch gevolg van de kolonisatie was de vernietiging van een groot deel van de Mesoamerikaanse schriftcultuur. De aanwezigheid van zoveel complexe bouwwerken in archeologische sites is een levend bewijs voor de rijkdom aan technische kennis en achterliggende ideeën die – analoog aan bijvoorbeeld de Klassieke Oudheid in Europa – moet hebben bestaan, maar die wij nu alleen op indirecte wijze – uit de voorgebrachte producten – kunnen reconstrueren. De geometrie kan hierbij een belangrijk heuristisch hulpmiddel zijn, in verbinding met hermeneutiek en psychologie. Daarbij is het, nogmaals, belangrijk te denken vanuit de motivaties van de toenmalige creatieve kunstenaar zelf – ook
om zo een inspirerende verbinding tot stand te brengen met creatieve uitdagingen en met expressies van culturele identiteit in het heden.
Hoofdstuk 2 probeert door referenties aan de geologie en biodiversiteit, alsmede door nieuw onderzoek van geometrische relaties in diverse archeologische sites begrip te genereren voor de complexiteit en diepte van het Mesoamerikaanse denken, inclusief de religieuze ervaringen en psychologische motivaties.
Sporen van deze wereldbeschouwing en haar geometrische ordening vinden we ook in de weinige beeldhandschriften die de koloniale vervolging en vernietiging hebben overleefd. Een indrukwekkend voorbeeld is het kosmogram op de eerste pagina van de Codex Tezcatlipoca (Fejerváry-Mayer), dat de eenheid van tijd en ruimte afbeeldt en relateert aan de negen goden van de Nacht, gepresenteerd in de vorm van een kruis met een interne dynamische beweging die veroorzaakt wordt door het offer van god Tezcatlipoca. Natuurlijk bood dit model een aanknopingspunt voor enerzijds de introductie van het kruis als christelijke symbool en anderzijds voor de interpretatie van de christelijke kruisiging scène in termen van de Mesoamerikaanse filosofie over het offer. Dit is te zien in de koloniale gebouwen die oude kunstvoorwerpen incorporeren (zoals het Kruis van Topiltepec), maar ook in de rituelen van vandaag, zoals de ceremonie van het Heilige Kruis, op 3 mei, waarin de oude viering van de zenith-passage van de zon als begin van het regenseizoen doorklinkt.
Bij de analyse van de inrichting van de ceremoniële centra in archeologische sites valt het op dat er tal van geometrische relaties tussen verschillende gebouwen bestaan, van een complexiteit die te vergelijken is met de theorieën van Plato (zoals uiteengezet in de Timaeus).
Hoofstuk 3 analyseert vanuit eenzelfde optiek een specifiek beeldhandschrift, de Lienzo van Otla, die tot voor kort alleen in de eigen gemeenschap bekend was maar in de loop van dit onderzoek aan mij werd getoond. In samenwerking met de lokale bevolking en enkele collega’s kon ik de geografische en historische inhoud van de pictografische tekst identificeren. Tegelijkertijd realiseerden we ons hoe het dorp Otla, aan de voet van de grote Cerro Verde (of Nudo Mixteco), gelegen is in een sacrale ruimte. Een verdergaande analyse van de schildering in termen van Mesoamerikaanse geometrische modellen, d.w.z.
ruimtelijke en getalsmatige verhoudingen, onthult een diepere betekenislaag, die specifiek verwijst naar deze sacrale ruimte: het landschap van Otla wordt voorgesteld / geïnterpreteerd als een Chicomoztoc, grot van herkomst. Zo kunnen we de schildering begrijpen als een reactie op de kolonisatie: de inrichting van de nieuwe koloniale nederzetting volgt het aloude patroon en continueert daarmee het Mesoamerikaanse symbolische universum.
Hoofdstuk 4 gaat verder met een kort overzicht van de complexe wijze waarop Europese visies impact hadden op de Mesoamerikaanse kunst, enerzijds als ontkenning en vernietiging, anderzijds als (her- )interpretatie en continuering. Een duidelijk voorbeeld is de Kaart van San Vicente Nuñu kaart, die de belangrijkste stedelijke centra in het Mixteekse Hoogland plaatst in een model van de vier windrichtingen. In de architectuur zien we hetzelfde verschijnsel in de bouw van de open kapellen, ontworpen in overeenstemming met de beginselen die ten grondslag liggen aan de oude ceremoniële centra.
De psychologische schade die is veroorzaakt door de kolonisatie – geïnternaliseerde eeuwenlange discriminatie – maakt het ons vooralsnog vaak onmogelijk om deze spirituele continuïteit te zien en te waarderen, integendeel verdeelt het Mexicaanse volk en heeft een negatieve impact op ons vermogen om samen te werken en op te bouwen.
Het laatste deel van dit proefschrift blijft dan ook niet steken in pure analyse, maar biedt een programma van concrete maatregelen om die schade te overwinnen. Het gaat om het creëren van bewustzijn door het
opnieuw waarde toekennen aan cultureel erfgoed als educatieve en economische impuls. Dit programma bestaat uit vier samenhangende projecten, elk met een sterke architectonische component, gebaseerd op de hierboven weergegeven analyse.
1. Het El Museo del Palacio: Espacio de la Diversidad. De restauratie van het 19e-eeuwse paleis van de deelstaatregering in de stad van Oaxaca als een educatief museum, met zowel een permanente tentoonstelling als ruimtes voor tijdelijke tentoonstellingen (- de eerste betrof een presentatie van Mixteekse beeldhandschriften en de effecten van kolonisatie: in dit kader werden onder meer drie korte films geproduceerd).
2. Cultura Mixteca, ruta que siguieron los dominicos. Dit omvatte de bouw van toeristische faciliteiten in Yanhuitlan en Coixtlahuaca, alsmede de planning van een derde in Teposcolula, om economische en educatieve activiteiten te bevorderen.
3. El Centro de Desarrollo Sustentable de los Pueblos de Origen, San Miguel Achiutla. De restauratie van de 16e-eeuwse kerk en klooster in Achiutla en het geschikt maken van de ruimtes van het klooster voor culturele activiteiten, als een centrum voor studies en activiteiten om duurzame ontwikkeling in de hele regio te bevorderen.
4. El Instituto de Investigaciones de la Civilización Mesoamericana en Chalcatongo. De constructie van een gebouw in de nieuwe universiteit van Chalcatongo als een centrum van onderzoek en onderwijs met betrekking tot het Mesoamerikaanse erfgoed, om een nieuwe gekwalificeerde generatie te ontwikkelen van personen die dat erfgoed kunnen behouden en verder ontwikkelen. De architectonische vormen zijn gebaseerd op het Ollin symbool van de Mesoamerikaanse kalender dat staat voor beweging. Ook in de functie van de met de gebouwen geassocieerde programma’s gaat het om sociale dynamiek en verandering. De focus op identiteit wil mensen motiveren het culturele erfgoed te koesteren en vooral verder te ontwikkelen. De identiteit van Mexico is, uiteraard, niet statisch, maar omvat een reeks van dramatische historische processen, inspirerende filosofische ideeën, creatieve impulsen en daarmee hoop.
