Functieverschuivingen
in het Maatschappelijk W e rk
d oo r
Jac. A . A. van D oorn
H o e w e l u itv o e rig e studies o v e r de historische e v o lu tie van het m a a ts c h a p p e lijk w erk in ons land b ijz o n d e r schaars zijn 1), is h e t n ie t m o e ilijk de g ro te lijne n in deze on tw ik k e lin g te onderkennen. Laten we de inzet van d e g e o rg a n is e e rd e h u lp ve rle n in g in v ro e g e r eeuwen b u ite n be schouw ing, dan le v e rt ons de la atste a n d e rh a lv e eeuw h e t be e ld o p van een bijna re v o lu tio n - n a ire on tw ikke lin gsg ang , in h e t k o rt te ty p e re n m e t d e ve e lze g g e n d e te rm e n : van arm e nzo rg naar m a a ts c h a p p e lijk w erk. 2)
H o n d e rd ja a r g e le den was ,,a rm o e d e " h e t c e n tra le p ro b le e m van alle so
c ia le bem oeienis. M en had b lin d e arm en, d ra n k z u c h tig e arm en, zw akzinnige arm e n, arm en van elke s o o rt en arm en to u t c o u rt. H en te „ b e d e le n ", d.w .z ,,n a a r v e rm o g e n " in h e t leven te houden was b e g in en ein d e van alle w ijs h e id 3). L ie fd a d ig e v e re n ig in g e n van g e g o e d e bu rge rs w a ren m e t de d ia c o n ie ë n d e o rg an en d e r „ o n d e rs ta n d " en „ lie f d a d ig h e id " ; de s ta a t o n t
h ie ld zich. A rm e n z o rg was h e t w erk van b u rge rs — en v o o ra l van b u rg e ressen — m e t o v e rv lo e d ig e v rije t ijd ; be roe psarm e nve rzorge rs o n tb ra k e n n a g e n o e g .
M en kent de ve ra n d e rin g e n sindsdien. H e t b e g rip „s o c ia le n o o d " w e rd sterk v e rru im d en de g ro e p d e r hu lp be h o e ve n d e n w e rd d ie n te n g e v o lg e veel g r o te r . H e t b e g rip „ n o o d " w e rd b o ve n d ie n g e d iffe re n tie e rd naar b ijz o n d e re n o d e n : d e b lin d e arm e w e rd t o t arm e b lin d e . De s ta a t bego n a c tie f te w o r
den, zowel o n d e r in v lo e d van d e v e ra n d e rd e de nkb ee lde n als o n d e r de druk d e r fin a n c ië le o ffe rs , d ie van p a rtic u lie re en kerkelijke zo rg o rg a n e n n ie t m ee r konden w o rd e n g e ë is t. M en kwam t o t stu d ie van de sociale p ro b lem en en haar oplossingen, t o t vakspecialism e en ra tio n e le o rg a n is a tie , t o t b e ro e p s m a a ts c h a p p e lijk w erk te n s lo tte . De v e ra n d e re n d e te rm in o lo g ie is o p z ic h z e lf al te ke n e n d : arm e nzo rg, w e ld a d ig h e id , sociale zorg, m a a ts c h a p p e lijk h u lp b e to o n , en nu: he t n a g e n o e g in houdloze „m a a ts c h a p p e lijk w e rk ".
In deze hele o n tw ikke lin g is één te n d e n tie van b ijz o n d e r b e la n g : w a a r m o g e lijk g in g men o v e r van zorg na ar v o o rz o rg , een w eg die, in é ta p p e n en m e t s tru b b e lin g e n a fg e le g d , n ie tte m in o n o n tk o o m b a a r le id d e in d e ric h tin g van sociale o rd e n in g en p la n n in g 4). G e g e v e n d e allengs o n td e k te w a arh eid , d a t e ig e n lijk de ge he le sam enleving een in s titu u t v o o r „ v o o r z o r g " kan w o rd e n g e n o e m d , w e rd deze sam enleving, v o o ra l in de g e s ta lte van d e o v e rh e id , d e d ra g e r van een k ra c h tig e sociale p o litie k . Bestreed men a rm o e d e in p la a ts van m e t aalm oezen la te r m e t „w e rk v e rs c h a ffin g ", thans s tim u le e rt
men m e t d e z e lfd e b e d o e lin g in d u s tria lis a tie en e m ig ra tie . H a d men aa nvan
kelijk g e d a c h t reeds een fo rs e sta p te doen d o o r d e d ra n k z u c h tig e n n ie t m eer in h e t rasphuis m aar o n d e r de ho e d e van een v e re n ig in g v o o r d ra n k b e s trijd in g te plaatsen, de ge ste g e n w e lv a a rt en d e v e rh o g in g van het c u ltu re le niveau van d e massa bleken als m id d e le n veel e ffe c tie v e r, d a a r zij de w o rte ls van h e t euvel a a n ta s tte n .
Er zijn u ite ra a rd a ltijd c a te g o rie ë n van hu lp -beh oe ven den , als b lin d e n en zwakzinnigen, d ie o p (g e org anisee rde) v e rz o rg in g d o o r a n de ren b lijv e n aan
gewezen. M a a r h e t v a lt n ie t te ontkennen, d a t d e ,,o m w e g ", d ie d e sam en
le v in g — om h e t even sim pel te stellen — b ij de b e s trijd in g van noden m eer en m eer is gaan nemen, een g r o o t deel van de m a a ts c h a p p e lijk e z o rg a c t iv ite it o v e rb o d ig m aa kt o f tr a c h t te m aken. Sociale p o litie k , m a a ts c h a p p e lijk op bo uw w erk, zelfs o n d e rw ijs en econom isch b e le id zijn d e rg e lijk e ,.o m w e g e n ", en h e t e ffe c t van al deze b e m o e iin g e n w o r d t in to e n e m e n d e m a te z ic h tb a a r.
M e rk w a a rd ig g e n o e g s c h ijn t d it alles in scherpe te g e n s p ra a k m e t h e t even onm iskenbare f e it van h e f zich snel u itb re id e n d e m a a ts c h a p p e lijk werk, zelfs t o t vele sectoren van h e t m a a ts c h a p p e lijk leven, die te v o re n — vaak nog slechts k o rt g e le den — deze s o o rt van sociale a c tiv ite it n ie t kenden o f a c c e p te e rd e n . B e d rijfs -m a a ts c h a p p e lijk w erk is reeds v r ij g o e d in g e b u rg e rd , h e t m a a ts c h a p p e lijk w erk in scholen en ziekenhuizen, in h e t le g e r en b ij het gevangenisw ezen, b ij g e m e e n te lijk e diensten en ju s titie b e g in t zich te n m inste in ons land, e e rst thans enigszins te o n tp lo o ie n 5).
En to c h is de te g e n s p ra a k tussen g e lijk tijd ig e in s c h ro m p e lin g en expansie slechts schijnb aa r. W a f h ie r plaa ts v in d t, is een fu n c tie v e rs c h u iv in g in het m a a ts c h a p p e lijk werk, die, naar ik meen, van h e t g ro o ts te b e la n g is, zowel v o o r de sam enleving als v o o r h e t w erk als zod an ig, m aa r w a a ra a n nog te w e in ig a a n d a c h t is be ste e d . Z o is tro u w e n s in he t algem een h e t m a a tsch a p p e lijk werk te veel een o n d e rw e rp van sociale geschiedenis en te w e in ig een o b je c t van s o c io lo g ie , te n de le w e llic h t een g e v o lg van he t ,,te d ic h t o p de fe ite n van a lle d a g z itte n " b ij de m a a ts c h a p p e lijk werkers en de te g e rin g e b e la n g s te llin g van s ociolo ge n en so c ia a l-p a e d a g o g e n aan d e a n d e re kant.
G a a n we u it van d e m a a ts c h a p p e lijk e s tru c tu u r en haar re la tie s t o t de sociale zorg in de ruim e zin (i) en la te n we d a a rb ij dan he t b e la n g rijk e sociaal- g e ne esku ndige en s o c ia a l-p s y c h ia tris c h e werk b u ite n be scho uw ing , dan kan h e t m a a ts c h a p p e lijk werk ko rtw e g g e ty p e e rd w o rden als een c o r r e c t i e o p de m a a ts c h a p p e lijk e s tru c tu u r. H e t m a a tsch a p p e lijk w erk v e rz a c h t de sociale noden o f h e ft ze op, h e t v e rb ijz o n d e rt o f c o rrig e e rt de algem ene m a a tre g e le n , h e t o v e rb ru g t de spanningen tussen b e le id en re a lite it, het r ic h t zich v o o ra l o p d e „m o e ilijk e g e v a lle n ", d ie in h e t g ro v e v o o rz ie n in g e n - schema te k o rt kom en.
N a a rm a te nu de m a a ts c h a p p ij s e d e rt de a fg e lo p e n eeuw snellere s tru c tu u r
w ijz ig in g e n d o o rm a a k te , m oe st ook de c o rre c tie v e fu n c tie van h e t m a a t
sch a p p e lijk w erk verschuiven. In de 19e eeuwse ru ilv e rk e e rm a a ts c h a p p ij —
aldus Sevenhuijsen, wiens v o o rtre ffe lijk e analyse w ij hier even v olge n 7) — m e t zijn nadrukkelijke k o p p e lin g van leven sond erh ou d aan p ro d u c tie v e fu n c tie , be te k e n d e h e t n ie t deelnem en aan h e t p ro d u c tie p ro c e s h e t v e r
stoken zijn van ru ilm id d e le n en v e rb ru ik s g o e d e re n . De arm e nzo rg re a g e e rd e h ie ro p a d e q u a a t, ge geven de s tru c tu u r en id e o lo g ie van d ie t ijd , d o o r v e r
strekking van g o e d e re n en diensten zonder te g e n p re s ta tie , dus b u ite n het ruilschem a om . M .a .w .: de fu n c tie van de sociale zorg was he t leveren van in c id e n te le en pe rsoo nlijke c o rre c tie s op h e t sociaa l-eco no m ische m a a t- scha pp ijm e cha nism e .
Z oals gezegd, in onze t ijd van sociale p o litie k , van sociale zekerheid en van ra tio n e e l-o p g e z e t massaal h u lp b e to o n , is deze fu n c tie sterk o p d e a c h te rg ro n d gekom en, im m ers o v e rb o d ig g e w o rd e n . De m a a ts c h a p p ij is geen ruilverke er- m a a ts c h a p p ij m eer in de zin van de 19e eeuw, m aa r w o r d t g e ty p e e rd d o o r een en orm com plex van sociale organisaties, d ie o n d e rlin g en naar de to p
— d e sociale w e tg e v in g als s c h rifte lijk e g a ra n tie — v e rb o n d e n en v e ra n ke rd zijn. De zieke w erknem er b e h o e ft geen aalm oezen, hij is (v e rp lic h t) ve rze ke rd ; h e t volkskind is in veel gevallen geen slecht behuisd s tra a tz w e rv e rtje meer, h e t bezoekt (ve rp lich t) de school, straks w e llic h t t o t 16 ja a r; d e zieke v e r
k o m m e rt n ie t m eer in kro tw o n in g e n , m aar w o r d t als b e s m e ttin g s h a a rd (op sociale in d ic a tie v e rp lic h t) in sanatoria ge ïsole erd. Een ie d e r is, al na ar zijn n o od en o m sta n d ig h e d e n , g e b o rg e n — o f „ o p g e b o r g e n " ?
In d e rd a a d lig t hier een zwak p u n t in d it sam enstel van m a a tre g e le n en o rg a n is a tie s : he t in d iv id u w o r d t w elisw aar volgens ra tio n e e l d o o rd a c h te vo o rz ie n in g e n in ra tio n e e l fu n c tio n n e re n d e o rg a n e n o n d e rg e b ra c h t, m aar ju is t de ra tio n e le v o o rtre ffe lijk h e id b re n g t d e in d iv id u e le mens in het g e d ra n g . H ie r nu lig t de nieuwe c o rre c tie v e fu n c tie van h e t m a a ts c h a p p e lijk w erk: d e c o rre c tie o p de o n pe rsoon lijke d is c ip lin e van g r o o t b e d r ijf en leger, o p d e on p e rso o n lijke b e h a n d e lin g d o o r ziekenfonds en sociale verze kerin g, o p de a m o rfe s tru c tu u r van de nieuwe stadsw ijk. H e t m a a ts c h a p p e lijk w erk is een c o rre c tie g e w o rd e n o p h e t fo rm e e l-o rg a n is a to ris c h e e le m e n t in de m od e rn e sam enleving.
H e t kan in d it bestek n ie t d e b e d o e lin g zijn de con seq ue nties van deze o n t
w ikkeling na de r u it te werken, g e steld al d a t ik m ij h ie rto e in sta,at a c h tte . O p één fu n d a m e n te e l pu nt, misschien m eer p o litie k dan sociaal, zou ik e c h te r w ille n wijzen.
Z e e r zeker b e te k e n t de geschetste o n tw ik k e lin g g een sta p v o o ru it. W a t men g e n o e m d h e e ft de 19e eeuwse ,,soep en o u d e -k le re n -w e ld a d ig h e id " had ' m in d e r m ore el p o s itie v e elem enten dan deze pe rsoo nlijke to e n a d e rin g tussen h e lp e r en g e h o lp e n e — men denke ook aan h e t „s o c ia l case -w o rk" — , d ie n ie t zelden een „b ie c h tv a d e r-k a ra k te r" k rijg t, w a n n e e r h e t hulp-zoekende in d iv id u zich w il uitspreken en om pe rsoonlijk v e rtro u w e n v ra a g t. In deze zin le v e rt h e t m od e rn e m a a ts c h a p p e lijk werk een b ijd ra g e t o t de ,.verm ense
lijk in g " van verza kelijkte, al te ra tio n e e l-fu n c tio n e le relatie s.
M a a r e r z it aan deze s o o rt van zorg ook een a n d e r aspect, nl. d a t van
aanpassing aan be staan de v e rh o u d in g e n . De alge m ene n e ig in g , zowel in de sociale a c t iv ite it als in de s o c io lo g ie , om alle p ro b le m e n te ru g te voe ren o p aa np assingsm oeilijkheden 8), is w e llic h t m e th o d o lo g is c h d o e lm a tig , m aar kan in m a a ts c h a p p e lijk o p z ic h t be d e n ke lijk zijn. N o g onlangs h e e ft de b e d rijfs p s y c h o lo o g O uw eleen e ro p gewezen, d a t men in b e d rijv e n vaak b e p a a ld e o rg a n is a tie m a a tre g e le n sche rp d o o rv o e rt, m e t m a a ts c h a p p e lijk e v o o rz ie n in g e n als doekjes v o o r he t b lo e d e n , dus: als c o rre c tie . ,,De m o e ilijk heden, d ie d o o r de o rg a n is a to ris c h e hand v e rw e k t w o rd e n , t r a c h t men m et d e sociale hand w e e r g o e d te m a ke n " 9).
De sociale zorg h e e ft im m ers in ha ar c o r r e c tie f karakter, nu zo g o e d als v ro e g e r, een la te n te fu n c tie . De g e b o d e n hulp, d ie v e rz a c h t en verzoent, le id t t o t aanpassing: in de n e g e n tie n d e eeuw verzo en ing m e t de be staan de k a p ita lis tis c h e o rd e , in onze t ijd m e t d e thans b e staan de sterk fo rm e e l o r
g a n is a to ris c h e v e rh o u d in g e n . N ie t v o o r niets h e e ft h e t m arxism e de lie f
d a d ig h e id als een g e v a a r gezien, een c o rre c tie f la p m id d e l, d a t d e klassen
s trijd kon verzwakken.
O o k in onze t ijd v e rd ie n t h e t enthousiasm e v o o r h e t m a a ts c h a p p e lijk werk d e rh a lv e een — gezond — w a n tro u w e n . W a t O uw e le en a fw ijs t v o o r het b e d rijf, nl. c o rre c tie in plaats van rechtstreekse en ro y a le v e rd is c o n te rin g van s o cio lo g isch e en psych ologische m o g elijkh ede n in h e t b e d rijfs b e le id zelf, is van toe passing o p alle b e le id en alle o rg a n is a tie . M .a .w .: w a a r fu n d a m e n te le re o rg a n is a tie g e b o d e n is, ja, zelfs m aa r m o g e lijk, kan de in c id e n te le c o rre c tie van h e t m a a ts c h a p p e lijk w erk slechts tijd e lijk n u ttig zijn, en o p de d u u r a ltijd schadelijk en g e v a a rlijk .
Er is geen reden om de h u id ig e d ra n g t o t inschakeling van h e t m aa tsch ap - p e ijlk w erk te zien als een lis tig e p a s -o p -d e -p la a ts -p o litie k — al kan d i t in c i
d e n te e l wel voo rko m e n . M a a r d e werkers in de p ra c tijk do en e r g o e d aan de o n tw ik k e lin g van hun eigen sociale fu n c tie n a u w le tte n d te v o lg e n en in sam enw erking m e t sociologen en s o c ia a l-p a e d a g o g e n hun p o s itie d u id e lijk te d e fin ië re n . De sam enleving èn h e t m a a ts c h a p p e lijk w erk zijn erm ee g e b a a t.
1) U itv o e rig is b.v. het oude w e rk van mr. J. Everts, De v erh ou din g van kerk en staat, in het bijzon de r ten aanzien van de a rm e nve rzorging (1908); vgl.
het historische gedeelte van H. N. te r Veen, R apport sociale zorg en v o o r
zorg (on ge pub lic.; op d ra ch t van Ned. V olksherstel, 1947); M. Kamphuis, U it de voorgeschiedenis (in: Helpen als am bacht, 1951), p. 7—57.
2) Zie v o rig e no ot; oo k: H. N. te r Veen, De m aa tschappelijke ach tergro nd van sociale zorg en sociale p la n m a tig h e id (in: Van aa rdrijkskun de to t sociale wetenschap, 1950), 230-284. Vgl. het korte o ve rzich t in de nieuwste G ids v o o r m aatschappelijk w erk, 1954, p. 7-9.
3) N o o d z a k e lijk e rw ijs moeten we sterk schematiseren. M annen als Johannes van den Bosch en De Bosch Kemper, die reeds toen dachten in term en van sociale p o litie k (w erkverschaffing e.d.), w aren echter toch w el uitzo nd e
ringen.
4) V o o ra l: Ter Veen, M a a tsch ap pe lijke achtergrond, a ld a a r.
5) V gl. J. Everts, A lgem ene In le id in g (Gids v o o r m aa tsch ap pe lijk w erk, 1954), p. 9-14.
6) Een van de w e in ig e schrijvers, die na d ru kke lijk op deze re la tie heeft ge
wezen is Dora Peyser in haar uitstekende H ilfe als soziologisches Phänomen (1934), o.a. p. 15.
7) A. J. Sevenhuijsen, S ociologische o m lijn in g (in: Helpen als am bacht, 1951), p. 64 vv.
8) Een voo rbe eld van deze gedachtegang is de inaugurele rede van G ro e n man, Sociale aanpassing (1952); vgl. het a rtik e l van W a y n e H ield, The study o f change in social Science (Br. Journal o f S ociology, V. 1 (M arch 1954, p. 1-11), w a a ra a n deze eenzijdigh eid na d ru kke lijk w o rd t gesignaleerd.
9) H. W . O uweleen, De verh ou din g tussen b e d rijfs o rg a n is a tie en b e d rijfs psychologie (Inaug. Rede 1954), p. 17.
De Plaats van de Statistische M ethode in de Sociologie
d oo r
C . J. Lammers, soc. cand.
In h e t eerste deel van d i t a rtik e l w e rd de v ra a g g e o p p e rd , in h o e v e rre de s p e c ifie k e aa rd van de sociale verschijnselen een s ta tistisch e b e n a d e rin g g e d o o g t. De conclusie lu idd e, d a t h e t geestes- o f c u ltu u rw e te n s c h a p p e lijk k a ra k te r van de sam enlevingsvorm en geenszins de s ta tis tis che m e th o d e u its lu it.
In d e tw e e d e plaa ts w e rd u ite e n g e ze t, welke d e v oo rna am ste kenm erken zijn van een statistisch e onderzoeksopzet, gezien te g e n de a c h te rg ro n d van h e t „z u iv e re " e x p e rim e n t.
In d i t deel zou ik dan o v e r w ille n gaan t o t de b e h a n d e lin g van d e v e rh o u d in g tussen d e .s ta tis tis c h e m e th o d e en de „v e rs te h e n d e " m e th o d e , zoals d ie o.a g e b ru ik t w o rd t in d e zg. „c a s e -s tu d y ", w a a rb ij de onderzoeker, al dan n ie t p a rtic ip e re n d , w a a rn e e m t. H ie ro n d e r vallen dus alle rle i soo rte n e th n o lo gisch en sociologisch veldo nde rzoe k.
III. H e t „verstehen" en de statistische methode.
Logisch bezien is de s ta tistisch e m e th o d e e ig e n lijk een na dere v e rfijn in g en s y s te m a tis e rin g van d e „v e rs te h e n d e " w erkw ijze o p b e p a a ld e p u nten . T e rw ijl men in h e t „ p r im itie v e " veld o n d e rzo e k min o f m eer aan to e v a l en in tu ïtie o v e rla a t w a t wel en w a t n ie t te observeren, ro e p t de statistisch te w erk g a a n d e s o c io lo o g d e s te e k p ro e fih a o w e te hulp om nu w e lbe w u st en s tc ik t „ v a l
le n s h e t to é v a l" te be palen, w a t wel en w a t n ie t in zijn w a a rn e m in g sve ld zal v a lle n . R angschikt d e e th n o g ra a f o f s o c io g ra a f van d e o u d e stem pe l
* H e t e e rste g e d e e lte van d it a rtik e l ve rsch e e n in h et Ja n u a ri-n u m m e r van d it b lad , pags. 8 — 1 7
