BIJNA HONDERD JAAR HH&T

(1)

BIJNA HONDERD JAAR HH&T

Marga Coesèl, Fr. Halsplantsoen 30, 1399 EW Muiderberg

In 1899 verscheen de eerste druk van de Geïllustreerde Flora van N e d e r l a n d , geschreven door de beide amateurbiologen E. H e i m a n s en Jac. P. Thijsse. D e z e nieuwe Flora, die speciaal bedoeld v/as voor beginners en a m a t e u r s , w e e k af van de bestaande flora's, zoals de Schoolflora van N e d e r l a n d van H . Heukels, door het feit dat de Flora van H e i m a n s en Thijsse geheel geïllustreerd was en dat de

d e t e r m i n a t i e m e t h o d e berustte op eenvoudig w a a r n e e m b a r e k e n m e r k e n van de gehele plant. D e t w e e d e druk, waarbij de hulp w e r d ingeroepen van de vakbioloog H . Heinsius, was gebaseerd op een wetenschappelijk systeem, m a a r de Flora bleef toegankelijk voor mensen m e t een geringe kennis van de botanie. V a n de Flora van H e i m a n s , Heinsius en Thijsse, ook wel de " H H & T " g e n o e m d , verschenen nadien regelmatig nieuwe edities, w a n t voor zowel de H H & T als de " H e u k e l s " , die steeds wetenschappelijker van k a r a k t e r

w e r d , bleek een r u i m e m a r k t t e bestaan.

N a de dood van E. H e i m a n s in 1914 n a m diens zoon, de latere hoogleraar J. H e i m a n s , zijn plaats in de redactie van de Geïllustreerde Flora over. N a het overlijden van Thijsse in 1945, rustte het r e d a c t i e w e r k voornamelijk op de schouders van de " j o n g e " H e i m a n s , hoewel hij in de loop der jaren wel steun kreeg van o.a. Kloos, K r u s e m a n , Reichgelt, Kern en W i k k e . D e 22e druk van de Geïllustreerde Flora van N e d e r l a n d verscheen in 1983, een aantal jaren na de dood van J. H e i m a n s . Er leek aanvankelijk niemand bereid èn in staat de H H & T aan t e passen aan de kennis en de eisen van deze tijd.

Dankzij J. M e n n e m a ligt e r nu toch een 23e druk van de Geïllustreerde Flora van N e d e r l a n d , in een geheel hernieuwde versie.

Marga Coesét tijdens de presentatie van de 23e druk in de Botanische Tuin van Leuven, België (foto: A. van Loon).

W i e h o n d e r d jaar geleden o p het idee k w a m o m planten te determineren, had het bepaald niet gemakkelijk. Er bestonden In die tijd w e l al enkele Flora's, zoals de driedelige Flora van Nederland van professor Oudemans ( O U D E -

M A N S , 1872-1874), maar dat was nog geen

d e t e r m i n a t i e w e r k in de v o r m zoals wij die thans kennen. W a t meer in die richting en een stuk handzamer daarbij vergeleken w a - ren de Z a k f l o r a van Suringar uit 1870 (Su- R I N G A R , 1870) en de Schoolflora van N e d e r - land van Heukels uit 1883 ( H E U K E L S , 1883),

die o n t s t o n d e n uit een t o e n e m e n d e vraag vanuit het onderwijs

O m deze d e t e r m i n a t i e w e r k e n t e kunnen gebruiken was echter een behoorlijke v o o r - kennis vereist. D e Flora's zaten vol botanische t e r m e n en Latijnse namen, ze w a r e n bovendien niet of nauwelijks geïllustreerd.

H e t d e t e r m i n e r e n van planten was daarom voorbehouden aan de beter opgeleiden, middelbare scholieren en volwassenen die op de hoogte waren van t e r m e n als onderstandig en bovenstandig vruchtbeginsel.

D E F L O R A V A N

H E I M A N S E N T H I J S S E

H e t idee dat de studie der natuur was v o o r - behouden aan een elite d r u i s t e volledig in tegen de opvatting van t w e e jonge o n d e r w i j - zers en natuurliefhebbers, Eli Heimans (figuur

I) en Jac. P. Thijsse (figuur2), die elkaar in het najaar van 1893 in A m s t e r d a m hadden o n t - moet. Heimans en Thijsse wilden hun liefde v o o r de natuur en het plezier dat zij zelf had-

(2)

H G U U R ( Eli Heimans (1861-1914) ( f o t o : e i g e n d o m Heimans en Thijsse S t i c h t i n g ) .

re kenmerken van de plant, zoals de stand van de bladeren. Bovendien besloten zij dat hun Flora rijkelijk geïllustreerd m o e s t zijn, van iedere plant minstens één afbeelding. Hoeveel Heimans en Thijsse hun handen reeds vol hadden aan hun populaire boekjes en t i j d - schriftartikelen, speelden zij het klaar o m in enkele jaren tijds een eigen Flora samen te stellen, die niet gebaseerd vvas o p een van de bestaande vlerken; de 3400 figuurtjes hadden zij tijdens de middagpauze van het onderwijs zelfgetekend (figuur4).

In 1899 verscheen bij Versluys, die o o k het andere w e r k van Heimans en Thijsse had uit- gegeven, de eerste d r u k van de Geïllustreer- de Flora van Nederland ( H E I M A N S & T H I J S S E ,

1899). Deze editie en alle volgende zijn aan- wezig in de collectie van de Heimans en Thijs- se Stichting te A m s t e r d a m .

D e eerste uitvoering van de Flora van H e i - mans en Thijsse was, vergeleken m e t de late-

den in n a t u u r s t u d i e o v e r b r e n g e n o p een g r o o t publiek. D i r e c t na hun kennismaking w a r e n zij d a a r o m begonnen aan een serie eenvoudige boekjes over gewone, inheemse planten en dieren, de bekende reeks "Van Vlinders, Bloemen en Vogels" (figuur 3), en in 1896 m e t een " t i j d s c h r i f t v o o r n a t u u r - s p o r t " , De Levende N a t u u r .

Aangespoord d o o r het overweldigend suc- ces van deze uitgaven, kwamen zij op het idee o m speciaal v o o r jeugdige en onervaren plan- tenliefhebbers een Flora samen te stellen die gebaseerd was op gemakkelijk waarneemba-

FICUUR 2.

Jac. P. Thijsse

(l86S-l94S)in 1910 op Lindenheuvel, Bloemendaal (foto: eigendom Heimans en Thijsse Stichting).

re edities, nog o p m e r k e l i j k dun, maar w e l reeds uitgevoerd in het karakteristieke f o r - maat: oblong, de v o r m van de schetsboekjes die de beide heren altijd o p zak droegen (fi- guur 5). De Flora begon met de inmiddels klassiek g e w o r d e n vraag: "Is u w plant een b o o m of heester?" D e gebruikers moesten e e r s t u i t m a k e n t o t w e l k e " b i o l o g i s c h e "

groep hun plant b e h o o r d e , bijvoorbeeld wa- ter- of moerasplanten, klim- of stekelplanten, en zij konden daarna binnen deze groep ver- der d e t e r m i n e r e n .

D e lezers w e r d e n aangespoord planten te

tekenen en bijzonderheden te n o t e r e n . Z i j w e r d e n er bovendien reeds in de eerste edi- t i e o p gewezen geen zeldzame planten uit de g r o n d te r u k k e n . D e Flora van Heimans en Thijsse w e e k o o k af van de bestaande Flora's d o o r het veelvuldig gebruik van N e d e r l a n d - se namen van planten in plaats van Latijnse.

Vakbiologen hadden nogal w a t bezwaar t e - gen het mengelmoes van de o p g r o n d van morfologische danwel systematische criteria gekozen plantengroepen, maar de Flora v o o r - zag wel duidelijk in een behoefte. Versluys, die voorzichtig m e t duizend exemplaren begonnen was, kon er spoedig een tweede, derde en vierde duizendtal laten bijdrukken, die al even snel over de toonbank gingen.

Eén van de eerste enthousiaste gebruikers was de destijds pas 13-jarige T h e o Stomps, de latere hoogleraar in de botanie in A m s t e r - dam, die al sinds zijn tiende p l o e t e r d e met de Flora van Suringar. De vader van T h e o was bevriend m e t Thijsse. Stomps schreef een halve eeuw later: " N o o i t zal ik het m o m e n t vergeten, het was in het voorjaar van 1899 en ik zat t o e n in de 2e klas van de HBS, waar- o p Thijsse achter ons aankwam en mij een boek o n d e r de arm stopte m e t de w o o r d e n : 'Daar zul je gemakkelijker mee kunnen determineren dan met je oude Suringar'. En Thijs- se had gelijk!"

Gesteld kan w o r d e n dat uitgeverij Versluys een belangrijke r o l heeft gespeeld bij het suc- ces van Heimans en Thijsse en dat de firma daarmee indirect een bijdrage heeft geleverd aan het ontstaan van h e t biologisch reveil r o n d de e e u w w i s s e l i n g ( B R O U W E R , 1958;

C O E S È t , 1993). W i l l e m Versluys, die in 1875 in Groningen een uitgeverij v o o r schoolboe- ken en a n d e r e pedagogische w e r k e n was begonnen, had zich in 1882 in A m s t e r d a m bij het O o s t e r p a r k gevestigd.

Versluys was een v o o r u i t s t r e v e n d man m e t een scherpe intuïtie v o o r talent. Hij durfde het aan de in die tijd o m s t r e d e n Tachtigers uit te geven en hij had kennelijk o o k een o n - b e p e r k t v e r t r o u w e n in het w e r k van H e i - mans en Thijsse, dat al even nieuw en verfris- send was. D e v r o u w van de uitgever, A n n e t - te Versluys-Poelman, een bekend feministe, speelde bij dit alles een belangrijke r o l . Via u i t g e v e r i j Versluys k w a m e n Heimans en Thijsse in contact met Frederik van Eeden, de schrijver van De kleine Johannes. H e t drietal raakte bevriend en er w e r d e n enkele geza- menlijke excursies g e o r g a n i s e e r d ( B R O U - W E R , 1958). U i t dagboekaantekeningen van Van Eeden blijkt hoezeer deze van die onge- dwongen uitstapjes genoot.

(3)

BLOEMEN ENYOGELS Uimensen kdüMm ^{^A}

FIGUUR 3.

Omslag van de e e r s t e druk van "Van Vlinders, Bloemen en Vogels" uit 1894 (collectie B. G r a a t s - m a ) .

M E D E W E R K I N G V A N H E I N S I U S

In 1900 verscheen o o k van Heukels een Flo- ra m e t plaatjes, de "Geïllustreerde Schoolflo- ra v o o r N e d e r l a n d " ( H E U K E L S , 1900); H e u - kels had de tekeningen overigens niet zelf vervaardigd. Heimans en Thijsse lieten zich d o o r deze n i e u w e Flora van Heukels niet w e e r h o u d e n ijverig te w e r k e n aan een t w e e - de d r u k van hun eigen Flora, waarbij zij de hulp inriepen van een vakbioloog, Hein Hein- sius (figuur 6), een leerling van de beroemde professor Hugo de Vries.

In 1909 verscheen van Heimans, Heinsius en Thijsse een geheel o m g e w e r k t e en zéér uit- gebreide druk. D e nieuwe Flora, o o k wel de H H & T genoemd, was bijna driemaal zo dik, bevatte ruim 5000 figuurtjes en vermeldde de officiële, d o o r de Commissie v o o r N e d e r - landse plantennamen, in 1907 vastgestelde soortnamen (figuur 7).

Deze t w e e d e d r u k was gebaseerd o p een wetenschappelijk systeem, het systeem van Eichler, dat Heukels al in 1883 had toegepast

( HE U K E L S , 1883) en t o e n nog g l o e d n i e u w was.

FIGUUR 4. Enkele tekeningen van de hand van E. en ]. Heimans, ]ac. P. Thijsse en H . W . Heinsius, zoals opgenomen in de oude drukken van de HHAT.

(4)

A l kozen de auteurs van de H H & T nu v o o r een wetenschappelijke indeling van de Flora, zij hielden vast aan de oorspronkelijke opzet:

d e t e r m i n a t i e m e t behulp van e e n v o u d i g waarneembare kenmerken van de plant, zodat de Flora bruikbaar bleef v o o r mensen met een geringe kennis van botanie. D e tweede d r u k n o e m d e behalve wilde planten o o k t u i n - en k a m e r p l a n t e n , gaf k o r t e beschrijvingen van lagere planten en er w e r d aandacht besteed aan bloembiologie, een specialisme van Heinsius.

In 1914, kort na de uitgave van de derde druk van de H H & T , stierf Eli Heimans v o l k o m e n o n v e r w a c h t o p een excursie in D u i t s l a n d

( B R O U W E R , 1958). Z o n d e r enige aarzeling besloot zijn zoon Jacob, die juist zijn d o c t o - raaldiploma biologie had behaald, de plaats van zijn vader in de redactie van de Flora in te nemen ( C O E S È L , 1993). In 1 9 1 6 verscheen de v i e r d e d r u k , waarin volgens de auteurs in vergelijking t o t de derde druk sprake was van

"enige niet onbelangrijke verbeteringen". Z o w e r d e n de kenmerken van de plantenfamilies vollediger en duidelijker aangegeven en verscheen de wetenschappelijke familienaam nu boven alle bladzijden.

D o o r de g r o t e vraag naar Flora's, o n d e r m e e r vanuit het middelbaar o n d e r w i j s , èn d o o r de toenemende kennis van de N e d e r - landse p l a n t e n w e r e l d , w a r e n r e g e l m a t i g nieuwe drukken nodig. Sommige verschenen m e t slechts kleine verbeteringen, bij andere waren de wijzigingen aanzienlijk, zoals bij de zesde d r u k uit 1924. Daarin was volgens de redactie m é é r veranderd dan in alle vorige d r u k k e n sedert de tweede. Enkele d e t e r m i - natielijsten w a r e n vereenvoudigd en er waren verscheidene nieuwe afbeeldingen ge- maakt.

In de negende d r u k uit 1935 werd de Flora uitgebreid t o t het héle Nederlandse taalge- bied m e t het o p n e m e n van planten uit het Vlaams-sprekende deel van België, iets waar Heukels n o o i t aan begonnen was.

O o k van Heukels' Flora's volgden ondertussen de nieuwe d r u k k e n elkaar op. Vanaf het begin van de j a r e n d e r t i g had Heukels de steun gekregen van de florist W . H . W a c h t e r en deze nam na de d o o d van Heukels in 1936 de bewerking van zowel de Beknopte als de Geïllustreerde Schoolflora volledig o p zich.

O n d e r invloed van W a c h t e r , net als Heukels een amateurbotanicus, kreeg de " H e u k e l s "

w a n t zo bleef m e n de Flora n o e m e n , een steeds wetenschappelijker karakter en w e r d het verschil m e t de " H e i m a n s , Heinsius &

Thijsse" steeds g r o t e r .

FIGUUR 5. De eerste druk van de HH£T, toen nog de Heimans •£ Thijsse, uit / 8 9 9 , tezamen met botaniseertrommel (foto: H. van Halm; eigendom Heimans en Thijsse Stichting).

FIGUUR 6.

Hein W. Heinsius (1863-1939) in ( 8 9 5 (foto: eigendom Heimans en Thijsse Stichting).

In de elfde d r u k van Heukels' Geïllustreerde Schoolflora uit 1934 was het systeem van Eichler vervangen d o o r het meer m o d e r n e systeem van W e t t s t e i n . Een gevolg daarvan

was o n d e r meer dat in de " H e u k e l s " de dico- tylen (tweezaadlobbigen) v ó ó r de m o n o c o - tylen (eenzaadlobbigen) k w a m e n t e staan, t e r w i j l dat bij de H H & T net andersom was.

(5)

FIGUUR 7. Latere druk van de HH&T. tezamen met botaniseertrommel (foto: H. van Halm; eigendom Heimans en Thijsse Stichting).

D E H H & T I N O O R L O G S T I J D

D e twaalfde d r u k van de Flora van Heinnans, Heinsius en Thijsse verscheen in 1942, in o o r l o g s t i j d , m e t m e d e w e r k i n g van ir A . W . Kloos; Heinsius was enkele jaren daarvoor overleden. O p last van de bezetter had de uitgever de namen van Eli en Jacob Heimans, vanwege hun joodse afkomst, weggelaten van de omslag en titelpagina. D i t was extra t r a - gisch gezien het feit dat de jonge Heimans v o o r deze Flora een gloednieuw hoofdstuk had geschreven over de in o p k o m s t zijnde plantensociologie, m e t een determinatieta- bel v o o r plantengemeenschappen.

Jacob, die de rest van de o o r l o g d o o r b r a c h t In verschillende concentratiekampen, w e r k - te vanuit zijn gevangenschap nog zo goed en kwaad als mogelijk was aan de Flora mee. H e t meeste w e r k kwam in deze periode echter neer o p Thijsse, die na enige tijd w e l hulp kreeg van de Amsterdamse bioloog G. K r u - seman. In de oorlogsjaren was de belangstel- ling v o o r de H H & T zo g r o o t dat er nog drie d r u k k e n w e r d e n vervaardigd; d o o r de be- p e r k t e papiertoewijzing was de oplage be- perkt.

Tijdens de h o n g e r w i n t e r in het laatste o o r - logsjaar overleed Thijsse o p 8 januari 1945.

Z i j n d o o d w e r d diep b e t r e u r d d o o r natuur- minnend Nederland. H e t betekende o o k een

g r o t e schok v o o r de jonge Heimans, die k o r t na de bevrijding behouden m e t zijn gezin in het vaderland terugkeerde, maar hij t w i j f e l - de er geen seconde aan of hij zijn w e r k v o o r de Geïllustreerde Flora van Nederland wel zou v o o r t z e t t e n . Zijn benoeming in 1946 t o t hoogleraar in de bijzondere plantkunde en genetica aan de Universiteit van A m s t e r d a m deed zijn besluit niet v e r a n d e r e n ( C O E S È L ,

1993). Reeds in 1947 lagen de d r u k p r o e v e n v o o r de zestiende druk, die d o o r Heimans m e t hulp van Kruseman en K l o o s was be- w e r k t , gereed, maar het duurde in verband m e t de papierschaarste t o t 1948 v o o r d a t deze uitgave in de winkels lag. D e oplage van tienduizend exemplaren was in t w e e jaar uit- v e r k o c h t : het publiek had kennelijk o p de nieuwe "Heimans, Heinsius & Thijsse" zitten wachten.

D E H H & T B E H O U D T H A A R K A R A K T E R

T e r w i j l de d o o r W a c h t e r b e w e r k t e Geïllus- t r e e r d e Schoolflora van Heukels na 1942 niet meer dan r u i m duizend afbeeldingen bevatte, w e r d de H H & T steeds rijker geïllustreerd:

de zestiende d r u k telde zesduizend figuurtjes. D e verschillen tussen de Heukels en de H H & T w e r d e n o o k in andere opzichten g r o - ter. S.J. van O o s t s t r o o m , die na de d o o d van W a c h t e r in 1946 de bewerking van Heukels'

Flora had o v e r g e n o m e n , o n d e r w i e r p de Geïllustreerde Schoolflora aan een grondige revisie, waarbij hij duidelijk v o o r t g i n g op de w e g die W a c h t e r was ingeslagen naar een m e e r v o o r wetenschappelijke d o e l e i n d e n bestemde Flora. In 1956 verscheen de veer- tiende d r u k van de o o r s p r o n k e l i j k e School- f l o r a van Heukels o n d e r de t i t e l Flora van N e d e r l a n d (H E U K E L S & V A N O O S T S T R O O M ,

1956).

D e H H & T veranderde ondertussen weinig.

H o e w e l er bij vrijwel iedere d r u k w e r d ge- meld dat er sprake was van belangrijke verbeteringen in de tekst en de figuren, en de toenemende kennis o p het gebied van plan- tengeografie en -sociologie in de Flora ver- w e r k t w e r d , bleef de feitelijke opzet van de Flora na de t w e e d e d r u k ongewijzigd. Veel planten stonden t w i n t i g d r u k k e n lang o p het- zelfde paginanummer.

Heimans, die na de d o o d van Kloos, in 1952, naast de vaste medewerking van Kruseman, hulp kreeg van de floristen J.H. K e r n en Th.J.

Reichgelt, hield vast aan het uitgangspunt dat de Flora niet alleen een gids moest zijn v o o r het d e t e r m i n e r e n van alle in N e d e r l a n d en Vlaanderen v o o r k o m e n d e planten, maar o o k een handboek dat de natuurliefhebber infor- matie moest geven over groeiplaatsen en le- venswijze van planten.

D o o r sommige plantenkenners w e r d neer- gekeken op het populair wetenschappelijke karakter van de "Heimans, Heinsius & Thijs- se", maar v o o r zowel de Heukels/ Van O o s t - s t r o o m als de H H & T bleek een ruime m a r k t te bestaan.

D e 21e d r u k van de H H & T v e r s c h e e n in 1965. D e uitgever had deze keer de oplage extra grootgemaakt, zodat men er jaren mee t o e zou kunnen en Heimans w a t m e e r tijd zou krijgen v o o r een revisie, maar het was natuurlijk niet de bedoeling dat het achttien jaar zou duren v o o r de 22e d r u k z o u verschij- nen. H e t v o o r n e m e n van Heimans o m de Flo- ra eens grondig te herzien viel t o e te juichen, maar de opgave bleek t e zwaar. D e inmiddels bejaarde hoogleraar (figuur 8) die de Flora als zijn oogappel was gaan beschouwen, kon het w e r k moeilijk delegeren ( C O E S È L , 1993). H e t was in die tijd overigens o o k niet makkelijk deskundige medewerkers te vinden die zin en tijd hadden o m de Flora o p n i e u w te bewer- ken. Van de vaste m e d e w e r k e r s stierven o n - dertussen Reichgelt (1966) en K e r n (1974).

Gelukkig kwam de v a k b i o l o o g j . W i k k e de redactie versterken.

H e t was onverstandig van Heimans dat hij in plaats van een aantal vernieuwingen d o o r te

(6)

FIGUUR 8.

]. Heimans (1889- 1918) in 1962 te Lochern

(foto: eigendom Heimans en Thijsse Stichting).

v o e r e n , besloot o m h e t aantal t u i n - en ka- merplanten in zijn Floraaanzienlijk u i t t e brei- den, o m d a t hij van mening v\^as dat de wilde f l o r a zodanig v e r a r m d was dat middelbare scholieren en andere amateurs even goed en veel gemakkelijker sierplanten konden bestu- deren en d e t e r m i n e r e n . D i t standpunt vond w e i n i g waardering bij zijn collega's. D e be- w e r k e r s van de o o r s p r o n k e l i j k e Flora van Heukels beperkten juist het aantal sierplant- s o o r t e n en adventieven in de nieuwere drukken.

Heimans bleef tussen vele andere bezigheden d o o r zwoegen aan de Flora. In s e p t e m b e r 1978, Heimans was t o e n al 89 jaar o u d , lever- de hij zijn aandeel van het w e r k bij de uitgever in. D e Flora was in feite af, maar Heimans, die r u i m 64 jaar aan de Flora had gewerkt, zou de verschijning van de 22e d r u k niet meer m e e m a k e n . H i j s t i e r f in d e c e m b e r 1978

( C O E S È L , 1993).

D e 22e d r u k van de H H & T verscheen uitein-

delijk pas in 1983 gelijktijdig m e t een nieuwe, de twintigste d r u k van de Heukels, de d o o r Van d e r Meijden, W e e d a , A d e m a & D e Jon- cheere geheel o p n i e u w b e w e r k t e Flora van N e d e r l a n d ( V A N D E R M E I J D E N et ai. 1983).

V a n u i t w e t e n s c h a p p e l i j k e k r i n g k r e e g de

"Heimans, Heinsius & Thijsse" k r i t i e k v a n w e - ge de g r o t e aandacht die in deze Flora aan sierplanten w e r d besteed en de v e r o u d e r d e wetenschappelijke opvattingen, maar de 22e d r u k van de H H & T bleek in de winkel goed t e lopen. Joh. Bolman schreef in h e t Flora- n u m m e r van N a t u r a u i t 1983 ( B O L M A N ,

I 9 8 3A, I 983B), dat tot dat jaar naar schatting 300.000 exemplaren van de " H e u k e l s " waren v e r k o c h t en 3 3 5 . 0 0 0 e x e m p l a r e n van de

"Heimans, Heinsius & Thijsse".

D e Flora van Heimans, Heinsius en Thijsse bleef v o o r veel floraliefhebbers aantrekkelij- k e r dan de Heukels, waarvan de twintigste d r u k w e l i s w a a r e e n s t u k e e n v o u d i g e r g e w o r - den was dan de voorgaande d r u k k e n , maar

die t o c h vooral een gids bleef v o o r gevorder- den en deskundigen. D e H H & T daarentegen had, ondanks de veranderingen in de tabel- len en de vele aanvullingen, vastgehouden aan het o o r s p r o n k e l i j k e uitgangspunt van H e i - mans en Thijsse: determinatie met behulp van de gehele plant en niet alleen o p g r o n d van de b l o e m k e n m e r k e n , w a a r d o o r de Flora aantrekkelijk bleef v o o r beginners.

D E 2 3 E D R U K

H e t zag e r aanvankelijk naar uit dat de 22e d r u k van de H H & T de laatste zou zijn. Er leek niemand bereid èn in staat deze Flora aan t e passen aan de kennis en eisen van deze tijd.

Dankzij Jaap Mennema ligt er nu dan t o c h een 23e d r u k van de G e ï l l u s t r e e r d e Flora van N e d e r l a n d , in een geheel h e r n i e u w d e versie.

In h e t licht van de h i e r v o o r geschetste ge- schiedenis van deze unieke Flora is d i t een b u i t e n g e w o o n heuglijk feit. Vader en z o o n Heimans, Heinsius en Jac. P. Thijsse zouden vast en z e k e r t r o t s o p deze Flora zijn ge- weest.

L I T E R A T U U R

B O L M A N . J O H . , I 9 8 3 A . HonderdjaarHeukels-flora's (1883- 1983). N a t u r a 8 0 ( 7 ) : 2 9 3 - 3 0 1 .

B O L M A N , J O H . , I 9 8 3 B . 85 jaar 'Geïllustreerde Flora van N e d e r l a n d ' ( 1 8 9 9 - 1 9 8 3 ) v a n E. H e i m a n s e n Jac. P. Thijsse.

N a t u r a 8 0 ( 7 ) : 3 3 0 - 3 3 5 .

B l ^ O U W E R , F O P . I., 1958. Leven en werken van Eli Heimans e n d e o p b l o e i d e r n a t u u r s t u d i e i n N e d e r l a n d i n h e t b e g i n van d e t w i n t i g s t e e e u w . W o l t e r s , G r o n i n g e n . C O E S È L , M., 1993. Zinkviooltjes en zoetwaterwieren, j . Herr-nans ( 1 8 8 9 - 1 9 7 8 ) : n a t u u r s t u d i e e n n a t u u r b e s c h e r - m i n g [n N e d e r t a n d , V e r l o r e n , H r l v e r s u m .

H E I M A N S . E. S J A C . P . T H I J S S E , 1 8 9 9 . Gérllustreerde Flora van N e d e r i a n d . Versluys. A m s t e r d a m .

H E U K E L S , H., 1 8 8 3 . Schoolflora van Nederiand. Noordhoff.

G r o n r n g e n .

H E U K E L S , H., 1900. Gérllustreerde Schoolflora v o o r N e - d e r i a n d , N o o r d h o f f . G r o n i n g e n ,

H E U K E L S , H . & S J . V A N O O S T S T R O O M , 1956. Flora van N e d e r i a n d . 14e d r u k , N o o r - d h o f f , G r o n i n g e n . M E I J D E N , R . V A N D E R , E J . W E E D A , F . A . C . B . A D E M A & G J . D E J O N C H E E R E , 1 9 8 3 . Flora van Nederiand. 20e d n j k W o l t e r ^ - N o o r d h o f f . G r o n i n g e n ,

O U D E M A N S , C . A . J . A . , 1 8 7 2 - 1 8 7 4 . D e Flora van N e d e r - land. 3 delen. T w e e d e e n v e r m e e r d e r d e d r u k . Funke, A m s t e r d a m .

S U R I N G A R , W . F . R . , 1870. Zakflora. Handleiding t o t het b e p a l e n v a n d e in N e d e r i a n d w i l d g r o e i e n d e p l a n t e n in aansluiting m e t d e weri<en d e r N e d . Botanische Vereenrging.

W o l t e r s . G r o n r n g e n .

BIJNA HONDERD JAAR HH&T