86
Conceptueel en circulair inkopen
Sleutel voor het bestrijden van de woon-, klimaat- en grondstoffencrisis
Thijs Kurstjens (Atrivé)
Stellingen:
1. De woon-, klimaat-, en grondstoffencrisis vragen om een integrale aanpak 2. Ruimtelijke ordening is een belangrijk overlappend koppelvlak tussen de crises 3. Verhef conceptueel en circulair inkopen tot nieuwe beleidstandaard bij corporaties
Inleiding
Het moet rond de 21e eeuw zijn geweest, aan de start van het Antropoceen, dat de Hollanders ineens anders gingen bouwen. In de kern van oude nederzettingen vinden de archeologen veel minerale bouwstoffen, zoals bakstenen en zelfs draagconstructies van beton. Iets meer aan de buitenring van deze steden worden veel resten gevonden van kunstmatige materialen. Na onderzoek blijkt dat deze zijn samengesteld uit de meest ingenieuze fossiele en chemische verbindingen. Men vermoedt dat de Hollanders met man en macht
‘De Grote Overstroming’ door de klimaatverandering hebben willen voorkomen door het isoleren van hun huizen en het toepassen van exotische metalen die we nog steeds veelvuldig aan de andere kant van de aardbol terugvinden.
De meest raadselachtige resten worden gevonden aan de uiterste buitenzijde van de woongebieden. De zeebodem ligt daar bezaaid met staalskeletten en containerconstructies. Het lijkt erop alsof de Hollanders geen traditionele bouwmethoden meer mochten toepassen. Opvallend kleine woningen, waarschijnlijk wegens de schaarste aan bouwmaterialen of de noodzaak om ze te kunnen verplaatsen. De vermoedelijk biobased wanden van deze woningen zijn vergaan en duiden volgens deskundigen op een eerste besef van de samenhang der dingen. Inmiddels weten we natuurlijk hoe het is afgelopen met Hollantis, de catastrofe was onvermijdelijk. Het polderen en praten over elkaar werd ze fataal. Toen het water ze aan de lippen stond, was het al te laat…
87
Wooncrisis, klimaatcrisis en grondstoffencrisis
Aan doemscenario’s geen gebrek in het huidige mediadiscours. De wetenschap moet steeds vaker wedijveren met complottheorieën, trendwatchers en distopieën. En er moet blijkbaar ook heel veel geparticipeerd, gediscussieerd en gedemonstreerd worden. Je er zou er bijna door uit het oog verliezen dat de huidige woon-, klimaat- en grondstoffencrisis een grote samenhang kennen. Via ruimtelijke ordening zijn de crises gekoppeld. Ligt in die overlap niet juist de sleutel naar een oplossing? Eenzijdige tunnelvisies zoals nul-op-de-meter, van-gas-los, alles-biobased, 1-miljoen-woningen-erbij-in-10-jaar leiden ons in elk geval af van een integrale benadering. Hoe treffend dan ook van de BNA1 om de Actieagenda Wonen van februari jongstleden niet te ondertekenen wegens een gebrek aan aandacht voor kwaliteit en integraliteit.2 Ook Vitruvius, aartsvader der architecten die leefde in de eerste eeuw voor Christus, wees ons al op het belang van de balans tussen basisprincipes voor goede architectuur.3 Een veilige, volhoudbare en prettige woonomgeving is een wezenlijke bestaansvoorwaarde voor ons allemaal. Eenzijdige oplossingen, vaak bedacht vanuit een financiële spreadsheet, schieten dat doel maar al te vaak voorbij. Laten we de huidige crises dus gebalanceerd en integraal benaderen. Met ruimtelijke ordening als koppelvlak tussen de opgaven en conceptueel, circulair inkopen als concreet instrument.
Indikken, optoppen en uitbuiken
De wooncrisis heeft een duidelijk ruimtelijk koppelvlak. We spreken ook wel van een woonruimtetekort. Het snel en op grote schaal bijbouwen van 1 miljoen woningen lijkt in eerste instantie een effectieve oplossing om dit tekort op te heffen. Kijken we echter vanuit een klimaat- en grondstoffenbril naar dit voornemen dan draagt het toevoegen van zóveel nieuw energie-, ruimte- en materiaalgebruik in de gebouwde omgeving – op zijn zachtst gezegd - niet zonder meer bij aan de route naar een CO2-neutraal en circulair 2050. Als we ons tegelijkertijd beseffen dat de gemiddelde woonoppervlakte die een Nederlander tot zijn beschikking heeft met 65 m² beduidend hoger ligt dan in onze buurlanden, dan zit er dus behoorlijk wat overtollige ruimte in onze bestaande woningvoorraad!4 (Een Duitser woont op 46m², een Brit op 44 m²). Het is dus eerder een woningtekort dan een woonruimtetekort. In theorie is nieuwbouw zelfs overbodig als je alle ongebruikte ruimte in bestaande woningen bij elkaar optelt, zo becijferde Springco Urban Analytics.5 Ook
1 Branchevereniging van Nederlandse Architecten
2 www.bna.nl/nieuws/bna-te-weinig-aandacht-voor-kwaliteit-in-actieagenda-wonen
3 Volgens Vitrivius: firmitas (stevigheid), utilitas (gebruiksvriendelijkheid) en venustas (schoonheid)
4 https://decorrespondent.nl/12375/over-deze-oplossing-voor-de-woningnood-hoor-je-nooit-iemand/18843429416625-596e4136
5 https://stadszaken.nl/artikel/2796/woningvoorraad-kan-veel-beter-benut-worden-met-doorstroming
88
volgens KAW architecten is er nog ‘ruimte zat in de stad’ en kunnen we door het splitsen van huizen minstens 470.000 extra woningen creëren in Nederland.6 Als we naast dit indikken en transformeren ook bestaande woongebouwen gaan optoppen en laten uitbuiken, kunnen we dan de grootschalige nieuwbouwplannen niet fors beperken?7 Dan behouden we kostbare ruimte voor natuur, water, klimaatadaptatie, de productie van duurzame energie en het telen van gewassen voor (biobased) bouwmaterialen. Bovendien besparen we op (dure en schaarse) grondstoffen voor de nieuwbouw en verhogen we de waarde en leefbaarheid van bestaande wijken door het toevoegen van kwaliteit. In die wijken is het dan tevens een goed moment om de energie-infrastructuur aan te passen op een toekomst zonder aardgas. Last but not least zijn ingrepen in de bestaande voorraad doorgaans sneller en goedkoper te realiseren en hoef je aan minder regels te voldoen dan bij nieuwbouw, dat weer ten goede komt aan de betaalbaarheid voor huurders. “Transformatie boven nieuwbouw loont” zegt ook het kennisplatform IVVD.8 Dit past naadloos in de route naar een meer circulaire (bouw)economie. Het hanteren van conceptueel en circulair inkopen door corporaties helpt daarbij om transformatie als alternatief voor nieuwbouw structureel in beeld te hebben en houden.
Windmolens, zonneweides en waterbergingen
CO2-emissie door energiegebruik in gebouwen krijgt al jaren de nodige aandacht. Sinds de invoering in 2008 van de verplichte afgifte van een energiecertificaat bij mutatie (van huurder of eigenaar) is er veel gebeurd.
Corporaties zijn en masse aan het energielabelen geslagen en hebben door het verversen van de voorraad en treffen van energetische maatregelen gekoerst op een gemiddelde energieprestatie gelijkwaardig aan label B in 2021.9 Nieuwe standaard- en streefwaarden voor de warmtebehoefte en isolatie van woningen vormen het richtsnoer om nog meer energie te gaan besparen.10 De energietransitie van fossiele naar hernieuwbare bronnen is inmiddels primair belegd bij decentrale overheden. Het wordt daarbij steeds duidelijker dat de klimaatcrisis een groot ruimtelijk koppelvlak kent. Windmolens, zonneweides en waterbergingen zullen een steeds groter deel gaan uitmaken van onze leefomgeving. Bekeken vanuit een woonruimte- en grondstoffenbril kan dit een contraproductieve ontwikkeling lijken. Niets is minder waar.
Veilig, gezond en CO2-arm wonen vraagt nou eenmaal om ruimte voor duurzame energie en
6 www.kaw.nl/wp-content/uploads/2020/06/KAW_RUIMTE_ZAT20200623.pdf
7 Optoppen = woningen toevoegen in de hoogte, uitbuiken = woningen toevoegen in de breedte
8 www.ivvd.nl/transformatie-boven-nieuwbouw-loont/
9 “Per 1 januari 2021 is een nieuwe meetsystematiek ingevoerd voor de energieprestaties van woningen (NTA 8800). We kunnen vanaf dat moment dus niet meer meten of we deze doelstelling daadwerkelijk halen” aldus Aedes. Bron:
https://benchmark2020.aedes.nl/duurzaamheid
10 www.aedes.nl/artikelen/energie-en-duurzaamheid/achtergrond/standaard-en-streefwaarden.html
89
klimaatadaptatie, die zich zelfs heel goed laten combineren met natuur, flora en fauna; de leefomgeving gaat er per saldo op vooruit. Ook het argument dat duurzame energie het paard achter de wagen spant door grootschalig gebruik van schaarse en milieubelastende grondstoffen snijdt geen hout. Integendeel, als er één paard is waar we juist wel op moet wedden met de slinkende grondstofvoorraden, is het wel de opwek van hernieuwbare energie. Ter illustratie: de milieu-impact als gevolg van de productie van zonnepanelen valt in het niet bij de totale opbrengst aan schone energie gedurende de levensduur van die panelen.11 Kortom; geef ruimte aan het klimaat.
Milieuprestatie, losmaakbaarheid en hergebruik
Ook voor wat betreft grondstoffen spreken we over een crisis. De huidige schaarste en prijsstijgingen van bouwmaterialen dragen daar ook nog eens hun steentje aan bij. Onder de noemer circulaire bouweconomie is een landelijk programma gestart waarin de overheid met marktpartijen handen en voeten geeft aan het begrip circulair bouwen en renoveren.12 De Milieuprestatie van Gebouwen (MPG), waarmee je de milieu- impact van materiaalgebruik in gebouwen kunt bepalen speelt hierin een hoofdrol. Bouwen met hout was in lange tijd niet zó populair, ondanks voortdurende discussies over de rekenregels.13 Langzaamaan begint het besef in te dalen dat met een lage milieuprestatie, losmaakbaarheid en hergebruik van materialen, we kunnen besparen op CO2-emissie, bouwafval en kosten. Het ruimtelijk koppelvlak van de grondstoffencrisis bestaat uit een verandering van het materiaalgebruik en het aangezicht van gebouwen (door toepassing van biobased materialen zoals hout). Daarnaast ontstaan er nieuwe ruimtelijke gebouwconfiguraties in bestaande gebieden als gevolg van het meer modulair, industrieel en demontabel bouwen. De wooncrisis stimuleert deze trend om zo in een hoger tempo opschaling van woningbouw te bereiken. Dankzij intelligente computergestuurde meet- en maatwerktechnologie in de bouwindustrie hoeft dit gelukkig niet tot de soms gevreesde eenheidsworst te leiden. Een ruimtelijk regisseur met oog voor beeld- en omgevingskwaliteit is dan wel essentieel, haal dus toch maar die ontwerpers aan boord! Een andere ruimtelijke component van de grondstoffencrisis is het telen van gewassen waarmee we meer biobased bouwmaterialen kunnen gaan toepassen, zoals vlas, lisdodde en hout. Bezien vanuit de woon- en klimaatcrisis is de grondstoffencrisis juist een extra argument om te kiezen voor transformatie van de bestaande voorraad. Bij het indikken, optoppen en uitbuiken van gebouwen zal meestal een geprefabriceerde en lichtgewicht constructie gewenst zijn, gezien de doorgaans beperkte draagkracht van bestaande funderingen. Het gebruik van biobased en modulaire bouwmaterialen draagt weer bij aan CO2-
11 www.w-e.nl/belemmert-uitmuntende-energieprestatie-een-goede-milieuprestatie
12 https://circulairebouweconomie.nl/
13 www.omgevingsweb.nl/nieuws/bouwen-met-hout-gunstiger-voor-klimaat-dan-uit-huidige-mpg-berekening-blijkt/
90
reductie en circulariteit. Door te opereren in bestaand bebouwd gebied, houden we ruimte op het platteland beschikbaar voor het telen van gewassen voor de bouw. In combinatie met minder veeteelt, minder stikstofuitstoot en een nieuw perspectief voor agrariërs, een mes dat aan nog veel meer kanten snijdt.
Ecotopia
Is het een utopie? Wie het weet mag het zeggen. “Niets doen is uiteindelijk duurder dan ingrijpen”, aldus Frans Timmermans, onze klimaat-Eurocommissaris. En een quick-fix voor deze complexe crises is onwaarschijnlijk. Als we een beetje mogen dromen, denk ik wel eens aan Ecotopia, de roman van Ernest Callenbach [1]. In het verhaal bezoekt de journalist William Weston het van Amerika afgescheiden land Ecotopia, waar hij in contact komt met nieuwe groene technologieën en alternatieve levenswijzen. De beschreven samenleving gaat zorgvuldig om met elkaar, de omgeving en de beschikbare grondstoffen.
Iedereen is gewend aan het woonruimte-verdeelsysteem van Ecotopia, wat inhoudt dat je (uiterlijk) om de twintig jaar van woning wisselt. Met elkaar zorgen ze voor een efficiënte, eerlijke roulatie van starters, gezinnen, individuen en ouderen. Is deze integrale en eerlijke benadering van het verdelingsvraagstuk niet de ultieme oplossing?
Europa geeft het goede voorbeeld
Back to life, back to reality. Allereerst is het goed om te realiseren dat ook in de ons omringende landen dezelfde crises heersen.14 Voor klimaat en grondstoffen zijn we al gewend om op Europees niveau samen te werken. Wereldwijd loopt Europa hierin zelfs voorop. We hebben in de EU anno 2020 inderdaad 20% CO2
gereduceerd ten opzichte van 1990 en doen er met de Green Deal ‘Fit for 55’ nog een schepje bovenop. Er ligt een ongekend en vergaand plan om in 2030 55% minder CO2 uit te stoten.15 Door het goede voorbeeld te geven als grootmacht oefenen we invloed uit op de spelregels van het wereldtoneel. Niet de techniek, niet het geld, vooral het bereiken van politieke consensus tussen de lidstaten is nu de grote uitdaging voor de EU.
Noblesse oblige
Zoals Europa de toon zet voor de wereld…zo zouden de corporaties dat kunnen doen voor Nederland.
Corporaties bezitten grofweg een derde van alle woningen in Nederland en vormen daarmee de meest
14 www.solidair.org/artikels/investeren-volkshuisvesting-maakt-de-samenleving-sterker
15 https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_nl
91
invloedrijke, professionele opdrachtgevers en regisseurs van onze gebouwde woonomgeving. Nederland kent bovendien een lange traditie in stedenbouw, ruimtelijke ordening en woningbouw van hoge kwaliteit.
Studenten komen niet voor niets van over de hele wereld naar ons land om te leren van onze volkshuisvesting. Het is juist déze sector die mét impact het goede voorbeeld kán geven in de omgang met de genoemde crises, samen met overheden. Met oog voor erfgoed, huidige en toekomstige generaties (huurders). Geen enkele andere sector kan een vergelijkbaar verschil maken: noblesse oblige! Lang niet alle corporaties voelen echter die urgentie. Het zijn net mensen. We kleuren het liefst binnen de lijntjes, worden niet blij van verandering, willen vasthouden wat we hebben en wijzen naar de overheid als het gaat om het bestrijden van de crises. Er is nog een wereld te winnen.
Conceptueel en circulair inkopen
Wat kunnen corporaties dan concreet nog beter doen? De sleutel ligt in mijn ogen bij het structureel conceptueel én circulair inkopen. Immers, wie betaalt, bepaalt. Conceptueel slaat dan op het inkopen met behulp van gestandaardiseerde omschrijvingen van woningbouw of -verbeteringen. Dat bespaart veel kostbare procestijd, maar sluit ook goed aan bij een meer modulaire, circulaire en industriële uitvoering.
Het Netwerk Conceptueel Bouwen16 biedt deze woonstandaarden al aan voor nieuwbouw en de (Utrechtse) renovatieversneller heeft laten zien dat hetzelfde principe ook voor bestaande bouw mogelijk is met de
‘variantenstudie in één dag’.17
Circulair slaat in deze op het beschermen van materiaalvoorraden, het milieu/klimaat én waarde.18 Alleen al het simpelweg aflopen van de R-ladder met strategieën van circulariteit kan (ver)bouwprojecten een betere kant op sturen.19 Daarnaast zijn er al jaren voldoende instrumenten beschikbaar voor het beoordelen van (ver)bouwplannen op materiaal-, milieu- en waarde-aspecten. Zo kennen we bijvoorbeeld De Leidraad Circulair Inkopen20, GPR software21 en de CO2-prestatieladder, die al in 2015 door de OESO werd uitgeroepen tot ‘best practice’ van duurzaam inkopen22. Het is inderdaad een bewezen praktisch, laagdrempelig en effectief CO2-managementsysteem, waarmee je als organisatie de toon kunt zetten
16 www.conceptueelbouwen.nl
17 https://derenovatieversneller.nl/wp-content/uploads/2021/03/De-Utrechtse-renovatieversneller.pdf
18 https://platformcb23.nl/images/leidraden/Platform_CB23_Leidraad_Circulair-Inkopen_versie1.pdf
19 www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/circulaire-economie/r-ladder
20 www.pianoo.nl/nl/leidraad-circulair-inkopen
21 www.gprsoftware.nl
22 www.co2-prestatieladder.nl
92
richting stakeholders en ketenpartners. Enig idee hoeveel corporaties anno 2021 de CO2-prestatieladder hanteren? Twee. Huh?...dat houdt niet over! Dit is enerzijds even schokkend als onbegrijpelijk, maar anderzijds ook een duidelijk teken aan de wand. Hier ligt dus nog een hele grote verbeterkans.
Verplichten, verleiden, vooruitzien en veranderen
We houden niet zo van verplichten in het liberale Nederland. Echter, als er iets is wat de Coronacrisis ons heeft geleerd, dan is het wel dat verplichtingen noodzakelijk en effectief kunnen zijn en we massaal bereid zijn onze gewoonten te veranderen voor een goede zaak. Zijn de woon-, klimaat- en grondstoffencrisis niet ook een verandering in werkwijzen waard? De benodigde instrumenten zijn er bovendien al! Een verplicht karakter heeft gewerkt bij de invoering van het energielabel destijds. Is de tijd nu niet rijp om dat ook voor conceptueel en circulair inkopen te gaan doen? Een uniforme en integrale benadering met ruimtelijke koppelvlakken kunnen we bovendien goed gebruiken bij de nieuwe inrichting van ons ruimtelijke ordeningsbeleid (o.a. met de omgevingswet en de wet kwaliteitsborging). Stel je eens voor, dat als je conceptueel en circulair inkoopt, je automatisch aan de gemeentelijke omgevingsvisie en het bouwbesluit voldoet en de proceduretijd fors kan worden ingekort…zou dat ons niet kunnen verleiden? Het lijkt me wel een ministerie waard! Als ik corporatiebestuurder was, zou ik daar echter niet op gaan wachten. Regeren is vooruitzien. Ik zou conceptueel en circulair inkopen nu al tot nieuwe standaard verheffen en opnemen in het organisatiebeleid. Dan weet iedereen waar die voor staat met een concrete aanpak van de crises en inspiratie voor alle betrokkenen. We zullen nou eenmaal ons leven en gewoonten moeten veranderen, er is geen ontkomen aan [2]. Het gonst al bij partijen in Venlo, Amsterdam, en Assen...het is nog niet te laat, Hollantis kan worden gered!
Literatuur
[1] Callenbach, Ernest (1975) Ecotopia, Heyday, 182 p.
[2] Sloterdijk, Peter (1947) Je moet je leven veranderen, Boom, 510 p.
