A.Th. van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen · dbnl

Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt

A.Th. van Deursen

bron

A.Th. van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt. Van Wijnen, Franeker 1998 (derde druk)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/deur002bavi01_01/colofon.htm

© 2008 dbnl / A.Th. van Deursen

Gebezigde afkortingen

Acta van de classis Acta

Algemeen Rijksarchief, Den Haag A.R.A.

Gemeentelijke Bibliotheek G.B.

Notulen van de kerkeraad van Not.

Resolutiën

Res.

Woord vooraf

‘Mijn ziel heeft een gruwel van de calvinisten’. Met deze boodschap aan zijn vrouw nam de remonstrantse predikant Hendrik Slatius in 1623 afscheid van het leven, dat hij als samenzweerder tegen de veiligheid van de staat had verbeurd. Hij behoort tot de zeer weinige Nederlanders, die op het schavot gebracht zijn om hun haat tegen de leer en volgelingen van Calvijn. De martelaarskroon heeft hij er niet mee verdiend, want de rechtmatigheid van dit doodvonnis is nooit in twijfel getrokken.

Doch wel hebben zeer velen sindsdien Slatius' belijdenis tot de hunne gemaakt:

mijn ziel heeft een gruwel van de calvinisten. Daarbij dachten ze gewoonlijk niet in de eerste plaats aan het lijdende en strijdende calvinisme van de zestiende eeuw, dat zelf martelaren voortbracht, en kracht gaf aan de opstand tegen Spanje. Maar van Petrus Datheen tot Abraham Kuyper heeft het triomferend calvinisme altijd een slechte pers gehad, ook dus de zegevierende Dordtse synode van 1618 en 1619.

Toch streefden de overwinnaars van Dordrecht hetzelfde doel na als hun voorzaten van de zestiende eeuw. De calvinisten hebben eerst een plaats voor hun kerk willen veroveren in de strijd tegen Spanje. Toen de opstand in Holland eenmaal geslaagd was, hebben zij geen moeite gespaard om te zorgen dat deze kerk hun eigen calvinistische type zou gaan vertonen. Dit calviniseringsproces mocht nog maar nauwelijks voltooid heten, toen de remonstranten met steun van de Staten van Holland een poging ondernamen die kerk toch weer van binnen uit te veranderen.

Het calvinisme bleek echter sterk genoeg om de aanval af te slaan. Dordrecht besliste dat de hervormde kerk voort zou gaan op de sinds 1572 ingeslagen weg.

Deze ontwikkelingen willen wij in dit boek voor de provincie Holland gaan schetsen.

Het eerste deel beschrijft de hervormde kerk zoals ze was en zoals ze wilde zijn

ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt, onder invloed van de calvinisering. Het

tweede deel tracht duidelijk te maken hoe en waarom de remonstrantse acties

mislukten. In beide delen staat de gemeente centraal, het kerkvolk. Gewone lidmaten,

als massa gezien, maar ook als individuen. Waarom gingen ze naar de hervormde

kerk? Wat zochten ze, wat vonden ze? Had hun kerkgang veel of weinig te maken

met hun dagelijks

leven? Ervoeren ze de godsdiensttwisten van het twaalfjarig bestand als hun eigen zaak, en namen ze er persoonlijk aan deel?

Wie op zulke vragen antwoord zoekt, komt voor verschillende problemen te staan.

In de eerste plaats heeft het moderne, kwantitatief gerichte onderzoek de historicus in staat gesteld de uitwendige levensomstandigheden van vroeger tijden beter te leren kennen. De kwalitatieve geschiedschrijving kan echter van deze methoden minder gemakkelijk profiteren, als zij in de historische werkelijkheid wil binnendringen.

Ze kan minder zekerheid bieden, en blijft speculatiever van aard. In de tweede plaats is juist de bevolkingsgroep die wij hier op het oog hebben het moeilijkst kenbaar.

De ontwikkelden, de culturele élite, laten doorgaans zelf getuigenis na over hun doen en laten. Volkscultuur, daarbij inbegrepen het kerkelijk leven van dat volk, is dikwijls alleen te reconstrueren met indirecte middelen. In de derde plaats is in de beschrijving van zeventiende-eeuws geestelijk leven de aandacht veelal uitgegaan naar het aparte en bijzondere: collegianten, reformateurs, mystici en irenici. Het meest algemene - de hervormde gemeente - heeft altijd relatief gesproken de minste belangstelling genoten.

Geheel en al oplosbaar zijn deze problemen niet. Ik meende dat de moeilijkheden slechts op één manier enigszins te ondervangen waren: door een zo breed mogelijke oriëntatie in het bronnenmateriaal. Vooral natuurlijk kerkelijke bronnen, dus

kerkeraadsnotulen en classicale acta. Maar verder ook correspondentie van overheidsorganen, papieren van de criminele justitie, pamfletten, stichtelijke lectuur, letterkundige geschriften, stads- en dorpsgeschiedenissen. Tot op zekere hoogte heb ik daarbij naar volledigheid gestreefd, maar juist dat streven legt ons altijd beperkingen op. Daarom heb ik mij bepaald tot de provincie Holland, omdat deze het best kenbaar is, de meeste algemene betekenis heeft, en het meest in beroering gebracht is door de bestandstwisten.

Echter ook redenen van zuiver practische aard hebben de omvang van het onderzoek begrensd. Het materiaal is verzameld in Den Haag. Daarom heb ik vrijwel geen pamfletten geraadpleegd uit andere collecties dan die van de Koninklijke Bibliotheek, noch ook stukken uit de Hollandse gemeentelijke archieven. Belangrijker nog is dat ik niet alle kerkeraadsnotulen in handen heb gehad. Van de Amsterdamse heb ik afgezien, in goed vertrouwen dat ik hier wel op de boeken van dr. R.B.

Evenhuis kon afgaan. Om dezelfde reden heb ik de acta van de classis Dordrecht

niet geraadpleegd voor de periode die dr. C.A. Tukker in zijn dissertatie heeft

ontsloten. Maar overigens heb ik wel de medewerking ingeroepen van alle hervormde

kerkelijke archiefbeheerders, voor de raadpleging van notulenboeken ouder dan

1625. De meerderheid bleek bereid deze kostbare bezittingen tijdelijk in het

Algemeen Rijksarchief te deponeren. Een minderheid meende dat niet te kunnen

verantwoorden, en wilde alleen raadpleging ter plaatse toestaan. Ik kan dat standpunt

begrijpen, maar de tijd ont-

brak mij voor een archiefreis van enkele maanden langs twintig Hollandse steden en dorpen. Ik heb mij daarom tevreden gesteld met de notulen van de veertig die wel meewerkten. Ik betuig hun daarvoor gaarne mijn dank, in het bijzonder de archivaris van de hervormde kerk, dr. J.P. van Dooren.

Zo kwam dus in het bronnenmateriaal een volstrekt willekeurige selectie tot stand, maar de betrouwbaarheid van de verkregen resultaten wordt daardoor vermoedelijk niet aangetast. Op één belangrijk punt blijft desalniettemin kritiek zeer goed mogelijk:

men kan menen dat het beeld van de hervormde kerkganger scherper zou worden als wij hem konden neerzetten tegen de bredere achtergrond van de gehele Hollandse volkscultuur in de ruimste zin van het woord. Dat is inderdaad ook mijn overtuiging. Practische bezwaren - de omvang van dit boek, en de

subsidiëringsmogelijkheden - hebben de realisering van dat plan echter belet. Ik hoop evenwel dat deze studie nog eens binnen niet al te lange tijd een complement zal kunnen vinden in een monografie over de Hollandse volkscultuur. Niettemin zou ik wensen dat toch ook dit boek in deze vorm al iets kan bijdragen tot het begrijpen van gewone Hollanders in de vroege zeventiende eeuw.

Om hen is het begonnen. Vandaar ook de titel Bavianen en Slijkgeuzen, schimpnamen uit de volkstaal, in plaats van het neutralere Remonstranten en Contra-Remonstranten. Natuurlijk is het onmogelijk de bestandstwisten te bespreken zonder iets te zeggen over Arminius en Gomarus, of Maurits en Oldenbarnevelt.

De vragen waarop we vooral antwoord zoeken rijzen echter niet in de vergaderzaal van de Staten van Holland of in de auditoria van de Leidse universiteit, maar in de dorpskerk, in de herberg, en niet zelden ook midden op de straat waar de passie zich in het naroepen van slijkgeuzen of bavianen kan ontladen. Zeker bedoelt deze titel niet het belang van het bestandsconflict te relativeren, integendeel. Veeleer is dit boek resultaat van de overtuiging dat die strijd met grote ernst en volledige inzet gevoerd werd, juist op het niveau van de bavianen en de slijkgeuzen.

A.Th. van Deursen

Woord vooraf bij de tweede druk

Zeventien jaar zijn verlopen sinds de Bavianen en Slijkgeuzen het licht zagen. De eerste oplage raakte vrij spoedig uitverkocht, terwijl de vraag naar het boek bleef bestaan. Het stemt daarom tot voldoening, dat nu een tweede uitgave kan verschijnen.

Om voor de hand liggende redenen moet het om een ongewijzigde herdruk gaan.

Na zoveel jaren is dat misschien ook wel het beste. Alle verwijzingen in de bestaande litteratuur hebben immers betrekking op de pagina's van de eerste druk.

Eén ding zou ik zeker veranderd hebben, en dat is de benaming hervormde kerk.

Sindsdien ben ik mij er eigenlijk pas goed van bewust geworden, dat de kerkhistorici voor dat tijdvak liever van de gereformeerde kerk spreken. Het was beter geweest hen daarin te volgen. Gelukkig zijn beide namen even mooi, en bedoelen zij hetzelfde.

Rest mij de uitgeverij Van Wijnen te danken voor haar blijkens deze heruitgave in het boek geïnvesteerde vertrouwen. Ik hoop dat de lezers dat niet zullen beschamen.

Amstelveen, 1991

A.Th. van Deursen

I Algemeen karakter en organisatie van de hervormde kerk

Wie vertrouwd is met de vroege zeventiende-eeuwers, weet dat ze weinig spreken van de hervormde of de gereformeerde kerk, maar veel van de christelijke

gereformeerde religie. Geen toeval zeker; men wilde de binnenslands bestaande kerkelijke organisatie niet zien als een besloten nationaal instituut, als een op zich zelf staande grootheid, maar als de locale verschijningsvorm van een veel groter geheel. De reformatie vestigen, dat was niet de oprichting van een nieuw bijzonder kerkgenootschap, maar de aanvaarding van iets dat elders al bestond, namelijk de christelijke religie in de gedaante die zij met de reformatie had aangenomen.

Wat betekende dat nu eigenlijk concreet, de christelijke gereformeerde religie in Holland in te voeren? De mannen die na 1572 in de kerk de leiding namen, de predikanten, waren in grote meerderheid aanhangers van het calvinisme. De christelijke religie die zij kenden en verbreidden, had het eerst te Genève een duidelijke gestalte gekregen. In Zwitserland, Duitsland, Schotland, Frankrijk en Hongarije had dit calvinisme zich reeds een plaats veroverd, en ondanks zijn jeugd vaste vormen aangenomen, die de basis legden voor een reformatorische traditie.

Zodra zich nu deze kerk ook in Holland ging installeren, stelde zij zich met deze traditie in één lijn op

. Een typerend blijk van die gezindheid was het, dat de particuliere synode van Zuid-Holland in 1588 aan Herman Herbertsz. - een van de weinigen, die niet in de pas meeliepen - het dringend advies gaf de institutie van Calvijn te lezen

. En zekere Dirck Kemper had reeds in 1580 van de Delftse predikanten beweerd, dat zij ‘in Calvini woorden gesworen hadden en wanneer Calvinus seyde datter gheen Godt en waere, dat (zij) tselve oock om zijnentwille zouden toestaen’

. Het mag sterk uitgedrukt zijn, maar blijkt toch niet een uitbundige bewondering voor Calvijn bij de excommunicatie van een lidmaat te Oudewater, aan wie men onder meer voorwierp dat hij de predikanten had gelasterd, ‘ja de voor-

1 De Dordtse synode van 1574 besloot zich met een moeilijke vraag te wenden tot ‘die van Geneven en Heidelberg’, Kerkelijk handboekje, p. 87. Practisch alle synoden waarschuwden, dat men buitenlandse kerken niet mocht verachten om een of ander middelmatig gebruik.

2 Reitsma en Van Veen, II, p. 321.

3 Jaanus, p. 116.

naemste der kercken selve, als Joannes Calvinus, den loffwaerdigen man’

? De eerbied voor Calvijns persoon ging natuurlijkerwijze samen met volledige aanvaarding van de internationale calvinistische reformatie, die in de praktijk ook een zeker gezag leek te krijgen. De classis Amsterdam vroeg in 1601 aan de Noordhollandse synode, of men de kerkelijke ambten ook open mocht stellen voor mannen, wier vrouwen geen lidmaten waren, of wier kinderen buiten de schuld van hun ouders in ongehoorzaamheid leefden. De kerkeraad van Edam gaf toen als zijn oordeel, dat men zich in het algemeen aan het voorschrift van Paulus zou moeten houden

, ‘doch daer wtnemende gaven zijn, mogen gebruyckt worden nae het exempel Mosis, wiens vrouwe niet met de besnijdinge hielde

, item Samuels kinderen ongehoorsaem

, item eens predicants eertijts van Gorcums vrouwe, item Johannis à Lasco vrouwe wederdoopsch’

. Men zal wel het verschil in formaat gezien hebben tussen Mozes en de dominee van Gorinchem, maar beider voorbeeld kon toch tot bekrachtiging dienen, in dit geval ook als nadere explicatie van een bijbelse norm.

Trouwens, diezelfde kerkeraad van Edam had al eens in 1594 aan zekere maatregel zijn goedkeuring gehecht, met het getuigenis: is bevonden, ‘den woorde Godes, onser algemeener reformatie ende kerckenordeninge gelijckformich te wesen’

- wel niet als gelijkwaardige, maar toch alle drie als zeer gewichtige leefregels.

De instemming met algemene reformatie en kerkenordening betekent enerzijds, dat ieder zich behoort te houden aan de kerkelijke zeden en reglementen. Indien enigszins mogelijk, moeten de plaatselijke kerken in het bezit zijn van de

kerkenordening en de synodale voorschriften

. Gaat enig predikant in tegen ‘'t gemeen gebruyk aller kerken hier te lande’

, dan komt hij zeker met de kerkelijke vergaderingen in conflict, en misschien zelfs met de magistraten. De commissarissen die in 1605 de vergaderingen van de Hollandse synoden moesten bijwonen, ontvingen opdracht niet te ‘gehengen eenige nieuwicheyt, tegens het gemeene gebruyck’. De rust in de kerken immers was het best gediend met ‘schuwinge van alle nieuwigheden (strydende tegens de gewoonte ende het ghebruyck)’

.

Anderzijds valt onder dat gemeen gebruik niet alleen de aanvaarding

4 Not. Oudewater, 7 aug. 1610, acte van excommunicatie voor Willem Bouwensz.

5 I Timotheüs 3 : 4.

6 Exodus 4 : 24-26.

7 I Samuel 8 : 1-3.

8 Not. Edam, 4 juni 1601.

9 Alsv., 22 jan. 1594.

10 Not. Hillegersberg, 9 mei 1608; Tukker, p. 18; Evenhuis, I, p. 130.

11 Bor, III, 30e boek, f. 48, gezegd van ds. Blokhoven van Utrecht, die het ambt van ouderling overbodig achtte (1593).

12 Res. Holland, 1605, p. 207.

van een presbyteriale kerkenordening, maar ook van de internationaal aangenomen calvinistische leer. Reeds de Dordtse synode van 1574 verlangde van alle

predikanten ondertekening van ‘de confessie en artykelen’

, dus van de Nederlandse geloofsbelijdenis, en bij hun ambtsaanvaarding instemming met ‘de eenige volmaakte leere der godsaligheit... welke sommierlyk in de Catechismo begrepen, en in dese gemeente opregtelyk geleerd word’

. Volgende kerkenordeningen herhaalden steeds de verplichting tot ondertekening van de confessie

, in 1586 met het uitdrukkelijke beding, dat een weigering de betrokkene op het verlies van zijn ambt zou komen te staan

.

De kerken namen dit voorschrift ook in acht.. De classis Leiden besloot in 1585 in dienst zijnde predikanten wel niet tot ondertekening te zullen dwingen, opdat

‘nyemandt oorsake en soude hebben omme hunselven af te sonderen van de classe’

, maar alle nieuw toetredenden zouden hun akkoord moeten geven

. Een jaar later - waarschijnlijk onder de indruk van het juist verscherpte synodale voorschrift - tekenden alsnog alle predikanten van de classis, ook zij die reeds lang in dienst waren. Slechts twee maakten enig voorbehoud. Isbrandus Reyersz. van Boskoop en Jan Jansz. Bors van Reeuwijk legden een schriftelijke verklaring over bij artikel 16 - handelend van verkiezing en verwerping

. Dit waren ongetwijfeld ook degenen, die men te voren niet met ondertekening had willen bezwaren: zij zullen behoord hebben tot die groep van predikanten, die langs andere wegen tot reformatie gekomen waren, en nu wel niet volkomen instemden met de calvinisering van de hervormde kerk, maar hun bedenkingen niet ernstig genoeg achtten om de gemeenschap te verbreken. De calvinistische meerderheid was wel bereid deze enkelingen op bijzondere voorwaarden in dienst te laten blijven, daar zij toch voor de toekomst met de algemene ondertekeningsplicht de nodige garanties in handen had. Het geestelijk klimaat van de tijd bevorderde wel zo zeer het streven naar leerstellige eenheid, dat zelfs de Hollandse concept-kerkenordening van 1591 - steen des aanstoots voor alle calvinisten - toch ook een ondertekeningsplicht kende, zij het niet voor de confessio belgica, maar voor de catechismus

. De kerken zagen tussen die twee weinig verschil: schoolmeesters mochten kiezen welk van de twee formulieren ze wilden ondertekenen

. In het algemeen echter hielden zij zich aan de eigen synodale regel, en verlangden in de classes aanvaarding van de

Nederlandse geloofs-

13 Kerkelijk handboekje, p. 63.

14 O.c., p. 67.

15 O.c., p. 103 (1578) en 127 (1581).

16 O.c., p. 177.

17 Acta Leiden, 30 april 1585.

18 Alsv., 20 nov. 1585.

19 Alsv., 21 aug. 1586.

20 Res. Holland, 1591, p. 34.

21 Kerkelijk handboekje, p. 177.

belijdenis

, waaraan zij soms nog de catechismus

of zelfs de kerkenordening toevoegden

.

Een zekere verstarring in de opvattingen liet zich bij een zo strenge binding nauwelijks vermijden. Mocht de Zuidhollandse synode in 1618 al met

verontwaardiging verklaren, dat niemand ooit de formulieren ‘gestelt heeft noch oock tegenwoordelick stelt in eenen graet met Godes Woort’

, toch krijgt men wel eens de indruk dat het bijbelgebruik onder de directie van de aangenomen leer werd gebracht. De classis Delft bijvoorbeeld verlangde van een candidaat tot de heilige dienst vaardigheid in het citeren van ‘die schriftuerplaetsen, die tot bevestinge der hooftpunten van noode waeren’

, wat toch eigenlijk een omkering van de goede gang van zaken moest heten. Bijzonder onderzoek van moeilijke punten werd ook niet aangemoedigd, ‘alsoo 't oock by alle man niet en behoort te staen bysondere confessien op de hoofdpoincten des ghelooffs wt te gheven als een saecke synde, die de gantsche kercke raect’

.

Consequentie van dit alles was vanzelfsprekend de leertucht. Verschillende oude notulenboeken van kerkeraden dragen als motto bijbelteksten die het vermaan inhouden geen gemeenschap te oefenen met hen die de waarheid verduisteren

. Procedures als die tegen Caspar Coolhaes van Leiden, Taco Sybrands van Medemblik, Cornelis Wiggertsz. van Hoorn en Herman Herbertsz. van Gouda bewijzen dat althans de kerken streefden naar eenheid en zuiverheid in de leer.

Dezelfde overheid echter, die terwille van de onderlinge rust en vrede zo graag het gemene gebruik overal gevolgd zag, was geheel in overeenstemming met haar politieke beleid sterk geneigd ook in de kerken handhaving van rust en orde als doel op zichzelf te beschouwen. Daarom kwam zij er niet gemakkelijk toe, plaatselijk geliefde predikers te laten vallen. Zo konden in Holland enkele gemeenten blijven bestaan als Gouda, waar men ‘geenen catechismus en predicte, noch oock niet van Calavinus' predestinati’, en ‘het woort erfsonde... niet gaerne en hoorden’

. Of de gemeente van Hoorn, die naar het oordeel van Bogerman om haar zonde en zorgeloosheid het lot van Sodom wel verdienen zou

. De calvinisten begrepen heel goed, dat hun werk nog niet gedaan was. In 1624 nog sprak de classis Dordrecht schuchter over ‘de begonnen reformatie’

, die voortdurend om verdere

22 Acta Gorinchem, 22 jan. 1602 en 23 april 1607.

23 Acta Edam, 3 april 1606; Not. Edam, 22 mei 1600; Acta Dordrecht, 5 jan. 1610.

24 Acta Delft, 27 okt. 1605.

25 Reitsma en Van Veen, III, p. 304.

26 Acta Delft, 13 mei 1610.

27 Reitsma en Van Veen, III, p. 179 (1601).

28 Not. Hem (Hand. 20:8, Rom. 16:17, II Thess. 3:14 en 15); Not. Zevenhuizen (Titus 3:10-11).

29 G.B. Rotterdam 1654, brief van een onbekende aan Narsius, 11 maart 1608.

30 Edema van der Tuuk, p. 47, Bogerman aan Geldorp (1602).

31 Acta Dordrecht, 25 juni 1624.

uitbouw vroeg. De synoden waakten echter tegen verdere verbreiding van het non-conformisme, en gaven het parool uit dat predikanten ‘die wt het Sticht of ander niet wel ghereformeerde quartieren comen’ slechts met de allergrootste

voorzichtigheid in de Hollandse kerken beroepen mochten worden

. Droeg dus de hervormde kerk van Holland in haar leer en haar wijze van belijdenishandhaving een typisch calvinistisch karakter, ook in de organisatievorm koos zij voor de presbyteriale kerkregering. Er kwamen kerkeraden, classes, particuliere en nationale synoden. In practische betekenis waren de classes ongetwijfeld de belangrijkste. Men mag de Hollandse kerk bijna wel definiëren als een samenstel van classicale verbanden

. Wie maar eenvoudig de oude

kerkenordeningen doorbladert, van Wezel 1568 tot Dordrecht 1618, ziet telkens weer dat het de classes zijn, aan wie het toezicht en de contrôle over de gemeenten opgedragen is. De Wezelse artikelen spreken in het geheel niet van synoden, alleen van classes

. De synode van Dordrecht in 1574 gaf reeds een nauwkeurige verdeling in classes aan

, en noemde nergens de provinciale synoden. De Dordtse synode van 1578 deed dat wel, maar gaf alleen voor de classes een preciese

taakomschrijving

. De classes moesten onderzoeken of de gemeenten de kerkelijke tucht oefenden, de zuivere leer handhaafden, de armen behoorlijk verzorgden en de scholen in stand hielden. Gemeenten die in enig opzicht raad of hulp behoefden, konden zich tot de classis wenden. De synode die in 1581 te Middelburg bijeenkwam, stelde allerlei zaken onder toezicht van de classis, die alleen plaatselijke betekenis hadden: lastige huwelijksgevallen

, kerkelijke examens van schoolmeesters

of afsnijding van lidmaten

. Alleen de classes waren bevoegd afgezette predikanten weer tot de dienst toe te laten

. Zij mochten de dominees van haar ressort bij toerbeurt in haar vergaderingen laten preken, en hadden het recht hem dan één dag van te voren zijn tekst op te geven, ‘opdat niet alleen lange voor bedachte predikatien van de dienaren in de classicale vergaderingen gedaan worden’

. Superintendenten of kerkelijke inspecteurs waren dan ook niet nodig, meende deze synode: men had immers de

32 Reitsma en Van Veen, I, p. 293 (Noord-Holland 1601) en III, p. 171 (Zuid-Holland 1601).

33 Zo ongeveer betoogde reeds Kleyn (geciteerd bij Tukker, p. 26). Sindsdien heeft Tukker in zijn boek over de classis Dordrecht overtuigend aangetoond, dat de classis de spil was van het kerkelijk leven.

34 Kerkelijk handboekje, p. 3.

35 O.c., p. 61.

36 O.c., p. 98.

37 O.c., p. 137.

38 O.c., p. 155.

39 O.c., p. 145.

40 O.c., p. 146.

41 O.c., p. 153.

classis al

. De synode van Den Haag 1586 ten slotte schreef voor dat de instituering van nieuwe kerkeraden moest geschieden met advies van de classis

. In gemeenten die nog zonder kerkeraad waren trad de classis in diens plaats op

. In de tijd tussen twee classicale bijeenkomsten zouden enkele gemachtigden in loco classis het toezicht hebben op kerken en predikanten

.

Zo was ook de kerkelijke praktijk. Het waren inderdaad de classes, die overgingen tot kerkinstituering

en instelling van de kerkelijke ambten, gewoonlijk door de classicale visitatoren

. Waar de ambten nog niet bestonden, waren het de classes die afdwalende lidmaten vermaanden

, toezicht hielden op de benoeming van schoolmeesters

, en predikanten beriepen in vacante gemeenten

.

De beroeping was trouwens toch een aangelegenheid, waarmee de classis zich gaarne inliet. Geen predikant mocht uit zijn gemeente vertrekken zonder classicale approbatie, een middel dat zeer dikwijls verplaatsingen tegenhield. Was een gemeente vacant geworden, dan mocht zij ook zonder approbatie niet tot een beroep overgaan. Sommige classes - Dordrecht met name - hadden een lijst van aanbevolen gegadigden. De gemeenten mochten dan wel een andere keus doen buiten de lijst om, maar nooit zonder voorgaand overleg. Voorrang hadden de predikanten van het eigen ressort, indien zij lust hadden in de vacante plaats hun intrek te nemen.

Gaf de classis hem toestemming zijn candidatuur te stellen

, dan waren wel de gemeenten vrij een ander te prefereren, maar zij moesten in ieder geval de sollicitant gelegenheid geven op beroep te preken

. Was het beslist nodig de band tussen een gemeente en haar dominee weer los te ma-

42 L.c.

43 O.c., p. 173.

44 O.c., p. 174.

45 O.c., p. 175.

46 Tukker, p. 26.

47 Acta Haarlem, 22 febr. 1606 (Wijk aan Zee); Acta Den Briel, 16 april 1613 (Rokanje); Acta Edam, 12 okt. 1620 (Beemster); Acta Woerden, 4 nov. 1620 (Waddinxveen).

48 Acta Leiden, 7 april 1601 (Hazerswoude), ‘also daer geen kerckelicke regieringe is’.

49 Acta Den Briel, 26 sept. 1622: ‘terwijlen tot Oostvoorn noch geen kerckenraedt en is, dewelcken sij (de classis) nu moet vervangen’.

50 Acta Den Briel, 9 april 1619 (Rokanje). De in 1613 ingestelde kerkeraad was klaarblijkelijk buiten functie geraakt, omdat hij uit remonstranten bestond.

51 Wat zij ook kon weigeren, Acta Dordrecht, 3-4 nov. 1615.

52 Dit gebruik Acta Leiden, 6 maart 1598 (‘na ouder gewoonte’); Acta Gorinchem, 7 juni 1605;

Acta Dordrecht, 29 april 1615; Acta Gouda, 8 april 1619; Acta Delft, 5 sept. 1619 (‘na ouden gebruyck’). De classis Dordrecht schafte het in 1624 af - gedoogde althans niet meer dat predikanten zich openlijk aanboden - omdat zij volgens sommigen de kerken op deze wijze de vrijheid van beroeping ontnam, Acta Dordrecht, 16-17 april 1624.

ken, dan was het de classis die de man kon ontslaan

of een andere standplaats toewijzen

. En ten slotte, de proponenten die zich beroepbaar stelden moesten hun examen voor de classis afleggen - een des te gewichtiger taak, omdat de studenten in de theologie, voorzover ze althans niet promoveerden, geen universitaire examens behoefden af te leggen

.

De gezamenlijke uitoefening van al deze bevoegdheden gaf de classes een hechte samenhang. Ze vormden duidelijke gemeenschappen, voor anderen als zodanig te herkennen. ‘Ghij zijt geen man met eeren, meester Pieter’, zei zeker kapitein tegen ds. Seghers van Middelharnis. ‘'t Is schande voor de classe, dat se sulc een onder haer lijdet’

. Een schande voor de kerk, zou iedereen nu zeggen, en dan de plaatselijke gemeente bedoelen, of het kerkgenootschap, of de ganse christenheid, al naar de aard van zijn grief of deskundigheid. Maar deze kapitein kende de kerk in de eerste plaats als een classicaal ressort. Zo zagen het ook de Staten van Holland, toen zij in 1624 bepaalden dat men zich voorlopig in het stuk van de kerkenordening zou houden ‘by 't gebruyck dat in elcke classe dienaengaende tot noch toe is gevolght’

. Zo zagen het ook de classes zelf. Een jongeman uit Voorburg bedankte in 1596 voor een beroep naar Boskoop, omdat hij zijn studiën nog verder wilde voortzetten. De classis Leiden wilde toen echter uitdrukkelijk van hem weten of hij geen andere redenen had - ‘tot bevrijdinge van alle blamatie des classis’

. Welke hedendaagse beoordelaar zou in zo'n geval niet alle eventuele blaam tot last van Boskoop brengen?

De gemeenten hebben de classicale heerschappij aanvaard. Pas ten tijde van de bestandstwisten komt het hier en daar tot ernstig verzet, maar dan scheuren zulke classes ook in tweeën, omdat men buiten de classicale verbanden niet kon.

De invloed van de predikanten was in deze vergaderingen zeer groot. Naar kerkelijk recht moest iedere gemeente zich laten vertegenwoordigen door een dominee en een ouderling. Het voorschrift is tot op heden blijven bestaan in alle kerken van gereformeerde signatuur, maar zal altijd problemen opleveren zolang er classes zijn die de datum en het tijdstip van hun bijeenkomsten uitsluitend bepalen naar de conveniëntie van de heren

53 Zie b.v. Acta Edam, 26 sept. 1622 (Tyaeus van Ransdorp en Holysloot); Reitsma en Van Veen, II, p. 397 (1591, Marten Jansz. Serrey van Voorhout); Acta Rotterdam (contra-rem.), 15 april 1613 (Merkinius van Capelle).

54 Tukker, p. 28 (Matthijs Pietersz. van Stralen, van Ridderkerk verplaatst naar Barendrecht) en p. 30 (dezelfde verplaatst van Barendrecht naar Mijnsherenland); Evenhuis, I, p. 154 (1583, Cunaeus van Amsterdam verplaatst naar Warmenhuizen). Soms krijgen predikanten opdracht zelf uit te zien naar een andere plaats, b.v. Acta Den Briel, 10 april 1610.

55 Evenhuis, I, p. 141.

56 Acta Den Briel, 23 jan. 1607.

57 Res. Holland, 1624, p. 80.

58 Acta Leiden, 18 okt. 1596.

predikanten. Afvaardiging van een ouderling was in het begin van de zeventiende eeuw haast onmogelijk, in een maatschappij die nog geen gepensioneerden kende, en met dorpskerkeraden die zelden uit meer dan vier ouderlingen bestonden. Dan moesten de kerkeraden wel tot Draconische maatregelen overgaan om de zending van ouderlingen te verwezenlijken. Te Oosterland, dat drie ouderlingen rijk was, moest ieder zijn beurt waarnemen op straffe van een gulden boete

, meer waarschijnlijk dan hij door het bezoeken van de vergadering aan inkomsten zou derven. Maar zo streng durfde men niet overal te zijn. Want lag de schuld van de absentie wel bij de ouderlingen, als de classis Delft het bestond samen te komen in de hooitijd

, of wanneer de classis Den Briel vergaderde in augustus, op de tijd dat de meeste mannen op zee waren

? Geen wonder, dat er dan weinig ouderlingen in de vergaderlokalen zijn, en wij aarzelen wel vóór wij met de classis Alkmaar durven verzekeren, ‘dat dit niet en onstaet wt de predicanten, maer wt de ouderlingen selve, die gemeenlijck haer soecken te excuseren’

.

De opkomstplicht bleef echter gehandhaafd. Alleen de classis Den Haag schafte die af, en ontnam later zelfs de ouderlingen het recht van comparitie

. De classis Gouda liet het in de vrijheid van de kerken om waar dat mogelijk was een tweede predikant af te vaardigen in plaats van een ouderling

. Een extra dominee was ook elders geen bezwaar: de Haagse classis, die ouderlingen weerde, liet wel emeriti predikanten toe, zij het alleen met raadgevende stem

. Algemeen gold bovendien de regel, dat ouderlingen bij kerkelijke examens niet zouden mogen meebeslissen in alle vragen betreffende de leerzuiverheid van de proponenten

. Men kan het gemakkelijk begrijpen, dat de gewone lidmaten de classes soms beschouwden als een besloten club. Enkele Oostzaners, die in 1614 van de classis Haarlem afwijzend bescheid kregen op hun klachten tegen hun eigen dominee, voegden de vergadering toe, ‘dat se van overlange gewaerschouwt waren, dat de predicanten haren predicant souden toevallen, ende als clisten aen malcanderen hingen’

. De classes waren hun bestaan meest als predikantencoetus begonnen

. Het viel hun later wel eens moeilijk van dit verleden energiek afstand te nemen.

Het had voor de kerken toch ook een goede zijde, dat zij beschikten over mannen, die zich voor het classicale werk vrij konden maken, en die be-

59 Not. Oosterland, s.d. 1607.

60 Acta Delft, 4 juli 1605.

61 Acta Den Briel, 24 aug. 1610.

62 Acta Alkmaar, 2 juni 1615.

63 Acta Den Haag, 5 nov. 1607.

64 Acta Gouda, 8 nov. 1621.

65 Acta Den Haag, 27 aug. 1618.

66 Rutgers, Acta, p. 266; Kerkelijk handboekje, p. 164.

67 Acta Haarlem, 14 maart 1614.

68 Tukker, p. 5.

reid waren toezicht te houden op alle gemeenten van het rayon. Want de classes waren bij uitstek de instrumenten van de calvinisering. De hervorming was in sommige dorpen een locale manifestatie geweest. De classes dienden te zorgen dat alle buiten haar bemoeienis om geïnstitueerde kerken zich voegden in het grotere verband, en dat zij die zichzelf als herders en leraren hadden geïnstalleerd als geordende dienaren in de classis werden opgenomen. In de eerste jaren na 1572, en ook nog tamelijk lang daarna, komt men nog al eens predikanten van eigen creatie tegen, die zich min of meer als vrije ondernemers lijken te beschouwen. De classis Den Briel signaleerde reeds in 1574 ter synode van Dordrecht, ‘dat sommige loopers sonder beroepinge van het een dorp int ander loopen prediken, daer sy weten dat gheen dienaers en sijn, ende soe lang in een plaetse nyet en vertoeven dat men se met die christelicke vermaninge becomen can’

. Zij zal het oog gehad hebben op avonturiers, die een paar weken of maanden in een dorpje gevestigd bleven, en zodra de vraag naar de wettigheid van hun dienst of de omvang van hun kundigheden actueel ging worden, zich schielijk uit de voeten maakten.

Dit type predikant is vrij spoedig verdwenen. Kreeg de reformatie ergens voldoende betekenis om de dorpelingen naar ambtelijke dienst te doen verlangen, dan zou de beroeping van een vaste predikant niet te lang op zich laten wachten. Maar daarmee waren de avonturiers nog niet dadelijk uit de dienst verdwenen. Zij veranderden alleen van techniek, en in plaats van zich tot reizen en trekken te bepalen kozen zij zich eigen gemeenten uit, waar ze zich zo lang mogelijk trachtten te handhaven.

Een sprekend voorbeeld van dit slag predikanten is Albert Jansz., die wij voor het eerst in 1580 zien opduiken te Ooltgensplaat. In 1584 moest hij deze gemeente verlaten, omdat hij zich aan de diaconale gelden had vergrepen. Hij vestigde zich toen op eigen gezag te Ouderkerk, maar werd in 1585 op last van de gewestelijke staten uitgewezen. In 1592 drong hij zich in te Leerdam, in 1595 ten slotte kreeg hij van de plaatselijke kerkpatroon de gemeente van Tuyll als arbeidsveld toegewezen.

De kerkelijke autoriteiten onderzochten hem op zijn bekwaamheden en kennis van de leer, met de uitslag, ‘dat hy daerinne zeer slecht bevonden is, oock in sulcke puncten, die de kinderen bynae in de schoelen behoorden te weten’

- schrale vrucht van een vijftienjarig pastoraat!

Van gelijk allooi is Henricus Thamerus, eerst predikant in de classis Sneek, en daar uit de dienst ontslagen op grond van openbare dronkenschap en - zo zeggen de bronnen - dertig andere zonden. Hij voegde zich toen bij de luthersen, en diende een jaar lang de gemeente van Amsterdam. In 1598 dook hij op in Heteren, maar kreeg in 1600 ontslag als man van onstichtelijke levenswandel en onreine leer. In 1606 bleek hij verhuisd

69 Rutgers, Acta, p. 196.

70 Reitsma en Van Veen, III, p. 57. Over hem ook Hania, p. 161 en 165.

te zijn naar Etten, ‘sich uuytgevende voor predicant religionis reformatae’

. De classis gelastte hem te vertrekken

, maar hij was er nog altijd in 1608. Het laatste wat wij dan van hem vernemen is dat hij zich in 1609 buiten de classis om vestigde als voorganger van Doeveren en Genderen - en zich daar ook handhaafde

!

Men zou er zo meer kunnen noemen: Gillis van Couwenberch, ‘eenen

geëxcommuniceerden lantlooper’, in 1590 te Werkendam en nog in 1606 te Zuilichem gesignaleerd

; Johannes Vonck, wegens zijn zedeloos leven in 1607 te Hazerswoude ontslagen, en in 1609 doende zich in te dringen in Babyloniënbroek

; of Franck Willemsz. van Hoogmade, in 1590 nog onkundig van de tien geboden, maar tot 1593 aan zijn gemeente verbonden gebleven

. De classis Gorinchem, binnen Holland wel het meest geliefde jachtveld van deze vrije ondernemers

, heeft meer dan eens ter vierschaar gezeten over herders en leraars, die nog nooit aan een avondmaalsviering hadden deelgenomen of in het geheel geen lidmaten waren van de hervormde kerk

.

Hadden de classes uitsluitend met de gemeenten en hun dienaren te maken gehad, dan zou de krachtige kerkelijke organisatie deze euvelen wel spoedig uit de weg geruimd hebben. In de meeste classes was dat ook inderdaad het geval. De twee opvallende uitzonderingen, Leiden en Gorinchem, konden de situatie niet zo gemakkelijk meester worden, omdat in die beide streken een ongewoon groot aantal edelen en ambachtsheren in het bezit waren van patronaats- of collatie-rechten, en zelf predikanten aanstelden in de van hen afhankelijke dorpen. Verscheidene van de reeds genoemde avonturiers, zoals Albert Jansz. van Tuyll en Franck Willemsz.

van Hoogmade, waren op die wijze in de pastorie gekomen. De ongezeggelijkste patroons verboden hun gunstelingen gemeenschap met de classis te houden of zich in haar vergadering te verantwoorden: nog in 1600 zien wij dat gebeuren

. Vol te houden was dit verzet op den duur niet. Comparitie in de classis was toch eigenlijk onmiddellijk verbonden met de bevoegdheid, die de Staten van Holland in 1589 aan de classes hadden ver-

71 Acta Gorinchem, 26 maart 1606. Over hem ook Pont, p. 458, en Reitsma en Van Veen, III, p. 251.

72 Acta Gorinchem, 17 april 1606.

73 Pont, p. 458.

74 Reitsma en Van Veen, II, p. 365; III, p. 230 en 246.

75 Duker, I, p. 133; W.M.C. Regt, p. 47.

76 Reitsma en Van Veen, II, p. 395.

77 Tukker, p. 14.

78 Acta Gorinchem, 9 dec. 1596 (Hermannus Pretorius te Tricht) en 9 aug. 1605 (Johannes van Empel, gegadigde voor de predikantsplaats te Blokland).

79 Verbod van Adriaan van Duivenvoorde aan de predikant van Jacobswoude (Van Hemessen, p. 38); van Gerrit van Poelgeest aan die van Hoogmade in 1593 (Hania, p. 145); van Hohenlohe aan die van Buren (Acta Gorinchem, 26 aug. 1597); van Warmond aan die van Warmond (Acta Leiden, 7 maart 1600); algemeen Acta Gorinchem, 14 april 1597.

leend, om alle candidaten voor het predikambt te examineren

. Doch ook dat recht werd door sommige patroons aangevochten, of tenminste sterk gelimiteerd. De katholiek Poelgeest wilde in 1594 zijn beschermeling Petrus Hyperphragmus alleen laten ondervragen als hij er zelf bij zou mogen zijn, en dan nog zonder zich aan het oordeel van de classis te onderwerpen

. Ook Culemborg wenste in 1599 het examen van de door hem begeerde Winsing zelf bij te wonen. De heren van de classis moesten daarvoor dan maar naar hem toekomen, en verstandig genoeg zijn het onderzoek uitsluitend op te dragen aan ‘vreedtsame predicanten’

. Misschien om zich voor alle classicale inmenging te vrijwaren, benoemde de graaf in 1603 te Zijderveld geen predikant, doch een oefenaar-voorlezer

, tot welke lagere wijding hij zelf wel alleen bevoegd meende te zijn.

Toen de classes eenmaal van de Staten van Holland het recht verkregen hadden alle predikanten onder censuur te stellen, ook wanneer ze door patroons waren benoemd

, hadden de kerken gewonnen spel. Maar dat maakte aan alle ongenoegen geen einde. De patroons toonden zich soms zeer langzaam bij de vervulling van vacatures

, of zorgden niet voor behoorlijke traktementen. ‘Sober gagie ende quade betaelinge’

maakten dan dat juist de ‘getrouwe predicanten’ - het adjectief is wellicht aanvechtbaar - op zulke plaatsen niet wilden blijven

. Maar het werd hun ook inderdaad niet gemakkelijk gemaakt. Kwamen onverwachte andere uitgaven tot last van het kerkelijk goed, dan kon de predikant wel de sluitpost van de begroting worden. De meer genoemde Franck Willemsz. van Hoogmade, die, toegegeven, geen sieraad voor de kerken was, moest de herdersstaf in 1593 neerleggen, omdat de ambachtsheer het traktement nodig had voor de reparatie van het kerkgebouw

. Konden aanvullende betalingen uit de centrale kas in Delft of locale belastingen ten bate van de kerk in zulke gevallen wel eens uitkomst brengen, het laat zich toch verstaan dat de kerk met de patronaatsrechten niet

80 Res. Holland, 1589, p. 581. Vóór die tijd waren de kerkelijke examens blijkbaar niet officieel erkend geweest, zie Acta Leiden, 22 mei 1585: men behoort de Staten te verzoeken, ‘dat gheene kercken bedient worden dan bij dienaren bij de classen wettelijck toeghelaten ende gheëxamineert’.

81 Van Hemessen, p. 46.

82 Acta Gorinchem, 8 juni en 20 juli 1599.

83 Alsv., 21 juli en 29 sept. 1603 (de schoolmeester Robbert Jorisz. Hompenborch).

84 Acta Leiden, 30 juli 1603, dit recht gehandhaafd tegen de heer van Noordwijk bij de afzetting van Eleazar Platevoet als predikant aldaar.

85 Zo aarzelde de classis Gorinchem in 1597 of zij de vacante kerk van Heukelom wel door predikanten uit de classis zou laten bedienen, omdat ‘hierdoor mijn vrouwe van Hoeckelom trager wesen zoude om eenen predicant apart tot stichtinge van haere ondersaten aen te nemen’, en haar voorbeeld navolging zou kunnen vinden, Acta Gorinchem, 10 nov. 1597.

86 Alsv., 4 juli 1598.

87 Zo weer de classis Gorinchem, alsv., 27 juni 1595.

88 Van Hemessen, p. 45.

gelukkig was. De synode van Zuid-Holland bracht in 1619 de Staten onder het oog, dat ‘hetselve jus patronatus noch in Godes h. woordt noch in eenighe vaste reden is gegrondet ende een suerdeesem is van de Roomsche kercke’

. Of ze veel hoop gekoesterd heeft op de goede afloop? De politieke commissarissen ter Dordtse synode hadden kort te voren zonder omwegen verklaard, dat ‘de Heeren Staten nimmermeer zouden toelaten, dat dieghene die in deuchdelijcke possessie van dit recht zyn, daervan door eenighe kerckelicke constitutie zouden berooft werden’

. Wat men wel kon doen was de deugdelijkheid van de possessie zo mogelijk betwisten

, en de heerlijke benoemingen onder strenge contrôle plaatsen

. Wegnemen kon men het gebruik niet.

Te minder was dat mogelijk, waar de collatierechten niet in het bezit waren van heren maar van ambachtsvrouwen: de stedelijke regeringen. Een stad met veel ambachtsheerlijkheden - zoals Rotterdam - kon tot in wijde omtrek predikanten van eigen smaak en keuze benoemen. De magistraten vonden echter goed dat hun kerkelijk personeel voor de classis examen deed, en verder aan het classicale werk deelnam. Conflicten konden hier slechts rijzen onder buitengewone omstandigheden:

Rotterdam leverde daar een duidelijk voorbeeld van op gedurende de

bestandstwisten. Maar dat raakt de onderlinge verhouding van predikanten en regenten, een punt dat later aan de orde zal komen.

89 Reitsma en Van Veen, III, p. 330.

90 Kuyper, Post-acta, p. 111.

91 Knuttel, Acta, I, p. 158. Een geval uit de praktijk Acta Dordrecht, 5-7 nov. 1619.

92 Kuyper, Post-acta, p. 115.

II. De hervormde kerk als publiek lichaam

Artikel 36 van de Nederlandse geloofsbelijdenis stelt ons de overheid voor als dienares Gods, geroepen de kerk te beschermen en het evangelie overal te laten prediken, ‘opdat God van een iegelijk geëerd en gediend worde’. Toen De Brès zijn confessie in het licht zond, was dat voor de Nederlanden voorlopig nog een vrome wens. Na 1572 echter werd het mogelijk de proef op de som te nemen, en de magistraten te meten naar de maatstaf van artikel 36. De overheid probeerde ook niet aan deze norm te ontsnappen. Bij de uitleg van de confessio belgica zou zij toleranter zijn dan de kerk, en minder ijver tonen ‘om te weren en uit te roeien alle afgoderij en valse godsdienst’, dan synoden en classes noodzakelijk achtten. Maar zelfs een tolerante overheid was nog lang geen neutrale.

De Hollandse magistraat zette zich in voor de zuiverheid van de echtelijke verhoudingen

, voor de opvoeding van kinderen in de vreze Gods

, voor het verbod van alle superstitieuze religie

; beducht voor Gods toorn

, schreef hij bededagen uit om die gramschap af te keren. Deze overheid weet zich dan ook verbonden met de christelijke gereformeerde religie, en erkent de hervormde kerk als de nationale manifestatie van die godsdienst. Bij gevolg verleent zij die kerk haar bescherming, en doet zij op die kerk ook steeds een beroep voor de vervulling van haar eigen godsdienstige taken en plichten.

Duidelijk is dat bij voorbeeld ten aanzien van de grootste groep van

overheidsdienaren, de soldaten. De artikelbrieven voor het krijgsvolk nemen altijd de christelijke religie in bescherming - ‘sal niemandt de name des Heeren

blasphemeeren, noch den waren goddelijcken dienst of hare wettelijcke overigheyt eenigsints lasteren of beschimpen’, op straffe van geseling en ontslag uit de dienst.

Dit artikel zal wel niet met de uiterste strengheid zijn toegepast, maar de formulering verdient toch de aandacht.

a Van Apeldoorn, Huwelijksrecht, p. 115.

b Res. Holland, 1599, p. 350, oktrooi voor 's-Gravendeel; A.R.A., Holland 1384, 11 mei 1623;

Van Dillen, I, p. 537; Van Leeuwen, p. 403.

c Groot Placaet-boeck, I, p. 219; A.R.A., Holland 1384, f. 38 vo.

d Wiltens, I, p. 715; Groot Placaet-boeck III, p. 502.

1 Res. Holland, 1589, p. 427, artikelbrief voor de soldaten van de landdrost Pieter van Beest.

De religie gaat hier nog vóór de onderworpenheid aan het gezag, en wordt bovendien aangeduid als ‘den waren goddelijcken dienst’. Wie dat zegt, moet weten hoe hij waar en vals van elkaar kan onderscheiden. Dat kunnen de Hollandse regenten ook. Welk privé standpunt zij ook mogen innemen, zodra zij zich op de groene kussens zetten, kiezen zij voor de enige publieke eredienst, zoals die door de hervormde kerk wordt onderhouden. Zij verlangen niet van iedereen, dat hij de hervormde godsdienst zal belijden, maar wel dat hij haar zal eerbiedigen.

Logischerwijze behoort dan deze beschermde kerk zich op haar beurt weer te belasten met de geestelijke verzorging van de soldaten, om hun de eerbied voor de ware godsdienst bij te brengen.

Betrof het soldaten in garnizoen, dan waren geen bijzondere voorzieningen nodig.

Alle militairen die dat wensten, konden zich als lidmaat van de gemeente laten inschrijven.

Voor de Nederlandse en Franse of Waalse soldaten was dat genoeg, zij vonden bijna overal wel een kerk waar hun taal gebruikt werd. Afgelegen forten werden bediend vanuit de naaste gemeente,

of werden zelfs wel eens aanleiding tot instituering van een nieuwe kerk.

Deze integratie van de soldaten in het gewone kerkelijke leven maakte dat het leger in ruste - met name dus ten tijde van het twaalfjarig bestand - nauwelijks behoefte had aan eigen predikanten. Alleen voor de Engelsen, wier taal de Hollanders onbekend was, had men altijd eigen

voorgangers nodig.

De Duitsers, waaraan het anders in het Staatse leger niet ontbrak, schijnen een vergeten groep te hebben gevormd.

Eerst als het leger te velde kwam, moest een vervanging gezocht worden voor de gewone ambtelijke verzorging. De legerleiding deed dan een beroep op de verschillende provinciale synoden, om voor de duur van de veldtocht een of twee predikanten af te staan. Een grote begeerte om de kerken op deze wijze te dienen was bij de dominees niet aanwezig. Niet alleen lieten zij ongaarne hun eigen gemeenten in de steek, die bij het bestaande predikantentekort maar halve verzorging zouden kunnen krijgen; ze voelden zich bovendien tegen hun tijdelijke taak niet goed opgewassen, Het krijgsmansleven was hun vreemd, zij kenden niet ‘de humeuren der soldaten’, ‘noch ooc de abuysen onder hen in swang gaende’.

Verscheidene malen, constateerde de Zuidhollandse synode, bleven de

aangewezenen eenvoudig weg, verkommerde het krijgsvolk zonder vermaan voor zijn gruwelijke zonden, moest het leven zonder onderwijzing, sterven zonder vertroosting.

2 Zie b.v. Not. Den Briel, 2 jan. en 28 febr. 1619, inschrijving van 11 lidmaten, overgekomen met de compagnie van Don Emanuel.

3 In 1579 deden de predikanten van Gorinchem wekelijks dienst op Loevestein (Van Beuningen, p. 85); in 1597 de predikant van Klundert idem op Noordam (Res. Holland, 1597, p. 18).

4 Schotel, Kerkelijk Dordrecht, p. 173 (Crevecoeur in 1606).

5 Jaanus, p. 91; Stoye, p. 270.

6 Knuttel, Acta, I, p. 150 (1625).

De grootste moeilijkheid voor hen die wel gingen was misschien, dat de predikanten van de hervormde kerk niet gewoon waren te spreken tot mensen die niet naar hen wilden luisteren. ‘Zo iemand u niet zal ontvangen, noch uw woorden horen, gaat uit dat huis of uit die stad, en schudt het stof van uw voeten’.

Wanneer wij straks met predikanten en gemeenten nader kennis maken, zullen wij zien dat deze tekst een sleutel is voor het begrijpen van de zeventiende-eeuwse ambtelijke zorg. En zouden de dominees in het leger niet meestal toestanden hebben aangetroffen, die hen in de verleiding brachten dadelijk het stof van hun voeten te schudden? Daniel van Dolegen, waarachtig niet de eerste de beste onder de Hollandse pastores, moest in 1602 de veldtocht meemaken. Na veertien dagen op de aanloopplaats te zijn geweest, schreef hij zijn vriend Arent Cornelisz., dat hij nog niets had gedaan. Ja, hoe zou hij ook? Er was geen werk voor hem: men had hem verteld dat er tijdens de veldtocht niet zou worden gepreekt! Al zijn hoop stelde hij nu op de publieke gebeden, zonder nog zeker te weten of die doorgang zouden vinden.

Een ander arbeidsveld heeft hij blijkbaar niet gezien, of de taak hopeloos geoordeeld.

Wtenbogaert, die regelmatig te velde was, begreep de verhoudingen iets beter. ‘Die over de disordre van 't leger claeghden, wisten weynigh wat de crijgh inheeft, ende hoe bezwaerlijck het is clooster-jofferen (soomen seyt) van soldaten te maken’.

Maar hij kon ook al niet meer doen dan vermaningen uitdelen: ‘ordre te stellen en was mijn werck niet’.

Anders gezegd, het was vechten tegen de bierkaai. Als een grote bijzonderheid tekent Bor aan, dat in 1587 in het belegerde Sluis de soldaten

‘seer wonderlijck van leven verandert waren’, psalmen en geestelijke liederen zingende.

Ging van de leiding enig dergelijk initiatief uit - de bededag van 21 mei 1604, voor de troepen die toen zelf voor Sluis lagen - dan noteerden de

kroniekschrijvers dat als ‘een seltsaem dinck in een legher’.

Hadden de dominees iets willen bereiken, dan zouden zij dit werk aan vaste krachten hebben moeten toevertrouwen. Dat is ook wel gebeurd, maar veel waren het er niet, en ook niet altijd juist de besten.

Het Staatse leger heeft geen parallel aan te wijzen voor de drie Spaanse aalmoezeniers, die in 1600 op het slagveld van Nieuwpoort achterbleven om de stervenden de biecht te horen, en hun toewijding met de dood moesten bekopen.

Wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht - doch de katholieke kerk kon zich met groter gerustheid op dit spreekwoord beroepen dan de hervormde. Maar hoe gebrekkig ook de geestelijke verzorging

7 Mattheüs 10:14.

8 Jaanus, p. 233.

9 Wtenbogaert, Leven, p. 49.

10 Bor, III, 25e boek, f. 11.

11 Kist, I, p. 178.

12 Sepp, Predikantenleven, p. 96, een lijst van 20 namen, waarvan echter slechts 6 of 7 in vaste dienst. Een van hen, Johannes Ampsing, was te Haarlem uit de gewone dienst ontslagen.

Een ander, Nicolas Severin, werd na twee jaar wegens wangedrag heengezonden (o.c., p.

139).

13 Andriessen, p. 130.

in het leger geweest mag zijn, de christelijke overheid bleef die als haar taak beschouwen, al liet zij de uitvoering aan de kerk over, en had het veldpredikerschap wel dikwijls niet meer dan formele betekenis.

Lastiger nog was de verzorging op de vloot. De Hollanders zijn goede zeelieden, schrijft de Engelsman Moryson, maar ik heb op een Hollands schip nog nooit een publiek gebed gehoord.

Het mag waar zijn voor de vracht- en transportschuiten die Moryson gebruikte, de magistraten, en ook een semi-overheidsinstelling als de Oostindische Compagnie lieten het niet aan alle voorzieningen ontbreken. Ook hier weer niet op dezelfde schaal als de Spanjaarden: met de armada van 1588 voeren 180 geestelijken mee.

De grootste vloot die de Hollanders ten tijde van Maurits' admiraalschap uitrustten - die van Van der Does in 1599 - had één predikant aan boord.

De negen oorlogsschepen, die in 1602 de Hollandse havens verlieten, telden geen enkele vlootprediker onder de opvarenden. De enige die geestelijk voedsel aan te bieden had was - de admiraal, die zich door Wtenbogaert een gebed had laten opschrijven, ‘omme in Sijne E. reyse 't schepe gebruyckt te worden’.

De Oost-Indiëvaarders stelden zich met krankenbezoekers te vreden, in de regel vroegere ambachtslieden.

Op de titel van predikant konden zij geen enkel recht laten gelden.

Hun plaats aan boord was bij de matrozen in het ruim, want ze werden niet tot de staf gerekend.

Op schepen zonder ziekentroosters moest de schipper of een andere officier de gebeden doen, en 's zondags een preek of meditatie voorlezen.

Bijbels waren er gewoonlijk alleen voor de lectoren, psalmboekjes daarentegen in grote voorraad.

Klaarblijkelijk gaf men die de matrozen bij de dagelijkse gebeden

of tenminste op zondag in handen.

14 Moryson, IV, p. 55.

15 Bor, III, 25e boek, f. 5. Ook met de Duinkerkers voeren Jezuïeten uit, Andriessen, p. 131.

16 Res. Holland, 1599, p. 166.

17 IJzerman, II, p. 98.

18 Rutgers, Kerkverband, p. 176 sq.

19 De Amsterdamse kerkeraad vermaande de krankenbezoeker Jacob Matheus, omdat hij zich in een getuigschrift van zijn admiraal predikant had laten noemen, Rutgers, Kerkverband, p.

173 (1602). Cf. Du Perron, p. 43, een pamflet uit 1663, waar de ziekentrooster wordt aangesproken als ‘domine’. Zo iemand zal ook wel de ‘dominee’ geweest zijn bij Bontekoe aan boord, in boeien gesloten wegens plukharen, Hoogewerff, p. 83 (1623).

20 Rutgers, Kerkverband, p. 176. Ook bij de Guinese Compagnie, o.c., p. 187.

21 Hoogewerff, p. XXXVIII. Vaak uit Bullingers huisboek, Hollweg, p. 107.

22 Sepp, Predikantenleven, p. 75, opgave voor een compagniesschip in 1620: twee bijbels, drie testamenten, 36 psalmboeken. Moye Lambert had in 1618 voor zijn 600 mannen 300 psalmboekjes, Graefe, Moy Lambert, p. 82. Zie nog de mededeling van Suriano bij Geyl, Suriano, p. 274: oorlogsschepen moeten beschikken over ‘zekere boeken, bijbels en andere dingen, die ze hier voorwerpen van devotie noemen’.

23 Zo deed althans Bontekoe na zijn schipbreuk, Hoogewerff, p. 37 (‘wy hadden noch eenighe psalmboeckjes by ons’).

Ik zou niet zo beslist durven zeggen, dat alle kapiteins van oorlogs- of

compagniesschepen precies de instructies hebben gevolgd. Johan Both, die een berijmd verslag heeft nagelaten van zijn reis naar Indië in 1615, vertelt hoe onder de kust van Sumatra plotseling het marszeil scheurde. Ieder was verwonderd, dat dit ongeluk bij zulk zacht weer was voorgevallen, maar Both weet wel wat de oorzaak was:

Dat wij Christum Allmachtich Niet en baden aendachtich, Heft Godt dat toegestaen.

Omtrent godsdienstige plechtigheden meldt Both ons inderdaad niets. Wel werd op 20 september 1615 aan boord de Amsterdamse kermis meegevierd,

maar alle christelijke feestdagen verstrijken zonder enige notitie. Dat geldt niet zo onbepaald voor Gerrit de Veers journaal van de overwintering op Nova Zembla, want dat noemt tenminste nog twee van deze getijden: vastenavond en drie koningen.

Van Olivier van Noort, die op 2 juli 1598 scheep ging, is bekend dat hij - althans later - een zeer kerks man was.

Toch maakt hij pas onder de datum 23 september melding van een gezamenlijk gebed om behouden vaart.

Daarna tekent hij in 1600 nog op, dat na de berechting van zijn vice-admiraal een gemeen gebed gedaan is, ‘ende een yeder vermaent daer exempel aen te nemen’.

In 1598 was ook al een stuurman aan land gezet, maar dat geschiedde zonder publieke devotie. Of zweeg Van Noort er alleen over, omdat het van zelf sprak, dat men op die dag in gebed bijeenkwam?

Het vonnis was immers op de kerstdag van 1598 voltrokken!

Uit een journaal als dat van de admiraal Wolfert Hermansz. krijgen wij de indruk, dat preken en gebeden voornamelijk gehouden werden als de schepen aan wal lagen, en de tijd het toeliet,

of als men slag moest leveren en de mannen aansporen wakker op de vijand los te gaan - ‘hebben derhalven een ghemeen ghebet ghedaen, biddende Godt, dat Hij ons in desen periculeusen aenslach ons een ghoede uijtcomste wilde verleenen’.

Het is mogelijk dat deze verspreide bijzonderheden geen zuiver beeld geven van de normale toestand, en dat godsdienstoefeningen aan boord

24 A.R.A., Kol. Arch. 971, f. 37.

25 Alsv., l.c.

26 L'Honoré Naber, I, p. 95 en 107.

27 Duker, I, p. 244. Voetius getuigt van hem: ‘difficillimis temporibus egregie fidem suam erga orthodoxam religionem, ecclesiam et patriam contra grassantem tunc et tantum non dominantem factionem Remonstranticam ostendit’.

28 IJzerman, I, p. 3.

29 O.c., I, p. 49.

30 O.c., I, p. 9.

31 Coolhaas, p. 469 en 470. Zo ook bij de tocht van Van der Does in 1599, Pamflet Knuttel 1106 (journaal van Michiel Joostens, 1 juli 1599).

32 Coolhaas, p. 473.

regelmatiger en veelvuldiger hebben plaats gehad dan men op grond van de bronnen zou vermoeden. Maar toch blijft ook dan twijfel bestaan of alle maatregelen wel genomen werden in de geest die bij de aard van deze zaken paste. Waarom?

Misschien niet eens ter wille van de vele officieren, ‘die meynen dat se bykans met geene authoriteyt en konnen commanderen, ten zy datse den eenen vloeck of den anderen daerby lappen’.

Maar men leze eens de instructie die de Engelse Compagnie in deze tijd ter hand stelde aan haar facteur Lawrence Fernell: daar er geen krachtiger middel is om de godvrezenden in gerechtigheid te doen wandelen dan de geest des Heeren, die een gids is tot al het goede, en geen hulp

doeltreffender om de zondaar te ondersteunen en te bewaren voor de val in het kwade dan de genade Gods, die de zuurdesem is in alle goede werken; en omdat de Almachtige ons uit genade in Jezus Christus beloofd heeft ons niet alleen te horen als wij tot Hem roepen, maar ook ons zijn Geest te geven om ons bij te staan tegen de Satan en de wereld, wekken wij u op in de vreze des Heeren steeds al de uwen 's avonds en 's morgens bijeen te roepen, en gezamenlijk in alle nederigheid de Almachtige te bidden om zijn bescherming en gunst.

Deze taal zoeken wij te vergeefs in de Nederlandse instructies van die tijd. Bij de preken, voorlezingen en gebeden, aldus de artikelbrief voor Van der Does in 1599, moeten alle mannen present zijn. ‘Ende zo wie van de soldaten ende bootsgesellen hem daer nyet en vynt des morgens ende 't zavonts, als het siphlet geblazen werdt, die zal terstonts voer die mast gestelt ende van zijn quartier volck gelaerst werden, ende daerenboven eenen schellinck verbeuren’.

De man die dit artikel bedacht heeft, bezat misschien meer zin voor tucht en discipline dan de opstellers van de Engelse instructie. Maar wie de vrees voor een afranseling groter kracht toeschrijft dan de genade Gods, laat zich in al zijn ordelievendheid niet kennen als een mens van innige vroomheid. Religie aan boord is een zaak van geboden en voorschriften.

Wie de gebeden niet bijwoont, wie zweert, wie vloekt,

wie onbeleefd is tegen dominee of ziekentrooster,

stelt zich bloot aan lijfstraffelijke correctie.

Nu laat een dergelijke aanpak zich wel verklaren. De reputatie van het Nederlandse bootsvolk was niet al te gunstig. Vooral de matrozen van de oorlogsvloot waren berucht

om hun ‘onstuyrigheyt, inobedientie, overmoedt ende geweldt’.

Een ongebonden levenswandel behoeft niet alle religieus besef in de ruimste zin van het woord uit te sluiten, maar elkaars

33 Udemans, Roer, p. 81.

34 Birdwood en Foster, p. 322.

35 A.R.A., Supplement Holland 1117.

36 Res. Holland, 1595, p. 216, artikelbrief voor de schepen die om de noord zullen varen.

37 Hoogewerff, p. 201, instructie voor de kooplieden en bevelhebbers van de O.I.C. (1617).

38 Weber, p. 33 en 191.

39 Res. Holland, 1592, p. 77.

noodzakelijke consequentie zijn zij toch evenmin. Zo dacht tenminste Udemans, die van de matrozen zegt, dat zij ‘door den bandt soo plomp ende onwetende zijn in de hooft-stucken van de christelijcke religie, datse dickwils van de H. Schrifture niet meer en verstaen, als van den Alcoran’. Van Jezus kennen zij de blote naam.

Doch van zijn ambt, zijn beloften en geboden; van hemel en hel; van opstanding en laatste oordeel weten zij op enkele uitzonderingen na niet meer dan de heidenen in Amerika.

Toch was er een grens, die de Hollandse matroos niet durfde te overschrijden.

De beruchte piraat Simon de Danser, die zich te Algiers onder de Moren had gevestigd, gaf zijn bedenkelijke broodwinning prijs toen men van hem verlangde dat hij tot de Islam zou overgaan.

Zijn christelijk geloof, dat hem nooit tot een heilige levenswandel gebracht had, bleek plotseling te ontwaken in het schuilhoekje van zijn geweten, waar het jaren lang gesluimerd had. Zo is het vermoedelijk ook vele anderen gegaan: op het moment van de beslissende keuze herinnerden zij zich hun christelijke afkomst. Het zal toch wel geen toeval zijn, dat de geestelijke verzorgers op de schepen steeds aangeduid worden als ziektentroosters of krankenbezoekers. Het praktische gedeelte van hun examens bestond ook alleen uit het houden van een vertroostende toespraak bij een ziekbed.

De Veers journaal van de overwintering op Nova Zembla verraadt slechts aan de sterfbedden iets van een christelijke levensovertuiging: ‘wy vertroosteden hem so wy best mochten, ende seyden hem wat goets voor’.

Stervenden aan boord waren niet zeldzaam. Vooral de compagniesschepen met hun lange reizen kenden een hoge mortaliteit. Was de ziekentrooster dan werkelijk voor zijn taak berekend,

dan kan hij vele ontvankelijke harten hebben aangetroffen. De enkele brieven die wij nog bezitten van matrozen in nood, laten ook zien dat althans deze briefschrijvers ten slotte in de religie hun steun hebben gezocht.

40 Udemans, Roer, p. 70.

41 Elias, I, p. 78. Andere zeerovers waren echter minder standvastig, Weber, p. 54. Ook sommige christenslaven werden afvallig, ‘door pijn ende kleynmoedicheyt’, A.R.A., St. Gen. 6889, rekest van enige gevangenen in Algiers aan Maurits, 18 juli 1615.

42 Rutgers, Kerkverband, p. 176, 177 en 181.

43 L'Honoré Naber, I, p. 102. Deze uitdrukking, die vaker in zulke gevallen gebruikt wordt (J.M.

van Wijhe, p. 30: ‘als hem die predicant wat goets soude voerseggen’) doelt waarschijnlijk op het voorbidden of voorzeggen van zulke spreuken als thans nog in bij gereformeerde kerkgenootschappen in gebruik zijnde psalmboekjes staan opgenomen (Sommige troostelijke uitspraken der Heilige Schrift, om in doodsnoden te bidden).

44 Klachten bij Rutgers, Kerkverband, p. 177 (verscheidene van de aangewezen ziekentroosters zouden ongeschikt zijn voor hun taak, als ‘twistgierich end quereleux end andersins’, 1609), 179 (Jan Jansz. mag niet worden aangenomen, want hij is dikwijls dronken, 1613), 182 (Meynart Assueris slijt zijn dagen in ‘dronckenschap, tuyschen end spelen’, 1615) en 185 (de admiraals van de compagniesvloten en ook het scheepsvolk klagen zeer over de

ziekentroosters, 1615).

45 Bijlagen XI, XII en XVI.

In hoeverre zij representatief zijn geweest voor het geheel, valt natuurlijk niet uit te maken. Maar het is wel opmerkelijk, dat we in officiële stukken de matrozen bij kerkgenootschappen ingedeeld vinden, juist ook degenen, die hun gezagvoerders reden gaven tot ernstige ontevredenheid. Al deze schelmen zijn paaps of luthers geweest, heet het in een rapport over een muiterij aan boord van een van de compagniesschepen.

Het was de matrozen van de Compagnie ook verboden aan boord godsdienstige disputen te voeren.

Ook dat lijkt een aanwijzing dat de bootslieden ondanks hun welverdiende kwade faam niet los waren van alle kerkelijke bindingen.

Een derde categorie, die van overheidswege kerkelijke verzorging heeft ontvangen, vormden de gedetineerden in de tuchthuizen.

Het ging daar ongeveer als aan scheepsboord, met dagelijkse gebeden en wekelijkse predikatiën. In zo verre lagen de zaken hier voor de kerk gunstiger, dat de gevangenen geen middelen hadden om zich aan de geestelijke bearbeiding te onttrekken.

Die maets, die uit de kerk blijven uit vrees van onder 't dak te smooren,

Die moeten hier tot penitentie, door een ongesiene traly, de predicatie hooren...

Ick doe die zinnelooze en droncke razebollen haer sinnen krijgen En laetse Bybel en Testament lezen.

Gedwongen kerkgang dus en verplichte bijbellezing. Bij lectuur alleen mocht het ook niet blijven, want volgens de tuchthuisreglementen moesten de gevangenen allerlei gebeden en teksten uit het hoofd leren.

Te Amsterdam werden hun daartoe speciale boekjes uitgereikt, met spreuken van Salomo en Jezus Sirach, en enkele gedeelten uit het nieuwe testament,

met sterker nadruk op de vermaning dan op de vertroosting. De zondagse preek ondersteunde dit onderricht, met alles wat ‘tot goede manieren ende beteringhe des levens dienstelijck is’.

De predikanten waren met deze instituten zeer ingenomen.

Want hier, zei Baudartius, werden de gevangenen ‘ghetucht ofte ter deucht gedwongen, d'een door swaren arbeydt, d'ander door honger, sommige door harde slaghen, sommige oock (en is sijn de beste) door goede Christelijcke predicatien’.

De beste,

46 De Hullu, Matrozen, p. 334. Zie ook mijn Honni soit qui mal y pense, p. 29.

47 De Hullu, Handhaving, p. 522; Hoogewerff, p. 201.

48 Van kerkelijke arbeid in de gewone gevangenissen blijkt niets, behalve het bezoeken van ter dood veroordeelden. Galeiroeiers werden op dezelfde wijze behandeld als vrije schepelingen, Res. Holland, 1598, p. 243.

49 Van Vloten, III, p. 87 en 88 (H. Verbiest, Klucht van 't Wijnvaatje).

50 Hallema, Gevangeniswezen, p. 142 en 173.

51 L.c., en Koning, p. 35.

52 Guicciardijn, p. 214.

53 Beins, p. 113.

54 Baudartius, I, 5e boek, p. 40.

ja... maar Baudartius wist wel dat er veel meer ondeugende dan goede mensen waren.

Een overheid die verantwoordelijkheid op zich neemt voor haar soldaten, matrozen en gevangenen, kan moeilijk haar andere onderdanen geheel aan eigen lot overlaten.

Dat deden de Staten van Holland ook niet. Zij waren minder streng dan andere zeventiende-eeuwse regeringen. Gedwongen kerkgang en verplichte catechisatie werd hier alleen aan de gevangenen opgelegd. De regering in Holland nam wel maatregelen tegen andere kerkformaties, maar noodzaakte niemand zich bij de hervormde kerk aan te sluiten. Desondanks had de hervormde kerk toch

onmiskenbaar het karakter van een diensten verlenend orgaan voor het gehele volk, lidmaten of geen lidmaten.

Zij zette daarmee de traditie van de middeleeuwse katholieke kerk op een nieuwe wijze voort. De preekstoel had het altaar verdrongen, maar de kerk bleef midden in het dorp staan. Haar klok gaf nog altijd de uren aan tot gerief van ‘den doorvarenden man’ en de gemene geburen.

De preekstoel bleef als vanouds de plaats, waar aankondigingen van verkopingen of pachten en allerlei ambtelijke mededelingen werden afgelezen. Alleen in besloten steden verving de overheid deze zogenaamde kerkgeboden door marktgeboden, die bij het stadhuis werden aangeplakt.

De kerken beschouwden deze aflezingen als een onstichtende verstoring van de dienst,

maar gemakkelijk was de gewoonte niet uit te roeien. In een besloten stad als Alkmaar handhaafde het kerkgebod zich tot 1621.

De classis Dordrecht trok ook nog in 1625 van leer tegen het ‘seer schadelijcke ende ergerlijck gebruyck... dat in de kercke voor de middach ende oock somtijts nae de middach terstont nae den segen opentlijck eenige wereltsche ende politique saken worden afgelesen, waerdoor de predicatie, die te vooren is gedaen, bij vele wort onvruchtbaer gemaeckt’.

Dan was er geen andere oplossing dan afschaffing van het kerkgebod. Want wanneer men, zoals bij voorbeeld in het Rijnland gebeurde, de afkondigingen door de gerechtsbode bij het uitgaan voor de kerkdeur liet doen,

werden toch even goed de gedachten van de kerkgangers naar de wereld getrokken.

Maar de grens tussen kerkelijke en wereldlijke belangen had een zekere vaagheid, als gevolg van het publieke karakter van de hervormde kerk. Ds. Hertoch van Zwammerdam deed in 1620 op de preekstoel voorlezing

55 Res. Holland, 1594, p. 340; 1601, p. 10; 1603, p. 52; 't Hart, p. 25.

56 Van Leeuwen, p. 139. In de dorpen ook wel eens beide tegelijk, Veenendaal, II, p. 115 (uitschrijving van zitdagen te Berkel, 1606).

57 Kerkelijk handboekje, p. 72 (synode van Dordrecht 1574).

58 Not. Alkmaar, 17 mei 1621.

59 Acta Dordrecht, 8-10 april 1625.

60 Van Leeuwen, p. 424.