89.
HOOFSTUK III
FAKTORE IN VERBA.ND MET GELOOF EN TWYFEL
Die oorsake van twyfe1 is vee1ta11ig en vee oor-tig. In afsonder1ike 1ewe is die konste11asie ook anders. Nietemin is dit moont1ik om in d vee1-vu1digheid van faktore 'n ordening te maak om sodoende
'n nouke diagnose te vergemak1ikc
Die faktore wat verband hou met tv1yfe1 en ge1oof, d.w.s. met d
vo1gende tui
taan en groei daarvan, kan onder die bring word:
1. Die transenc1ente faktor. 2. Die tydsgees as fu.ktor ..
3. Die histories-pedagogiese faktor.
4. Die ps ogiese faktor, w.o. die ouderdOii1sfaktor.
1.0 Die transen&ente faktor
Die groei van geloof b1y in die 1aaste instansie God se werk in ons. ;1In de zie1 van e en Chris ten
werken uit de kracht der wedergeboorte ve1e geeste1ijke potensies, die van binnen uit den ~vijfe1 aanva11en, verzwakken en dooden. 11 1)
Uit die i1ige Skrif weet ons egter ook dat d twyfe1 dikwe1s die gevo1g is van die inwerking van die
Sata~
op die s 1. 2) Die beinv1oeding van die siel deur hierdie bose magte bring die mens in verwarring, breek ewewigt id af en ver1ei tot sonde. Daarom gryp twyfe1 die 1 aan sander dat die twyfe1aar weet waarvandaan dit kom. 3)2.0 Di~, t~d~p,ees as faktor
Hoewe1 nie van die w@reld nie, is die ge1owiges nogtans in die w@reld, Die vraag is of, en indien we1~
in watter mate die tydsgecs 'n ro1 s el by dig ontstaan
---~---1. Hoekstra, T. Twijfel, aangehaa1 deur Van Herksen,
J~ Ambte jke zie1szorg en de zekerheid des ge-1oofs, p. 25; vg1. supra p. 2 eeVo
2. Van Herksen, J o 9 op. cit., p. 14.
van twyfel of die taan van loof.
2.1 'n Veranderde ~ydsgee~
Het daar met die aanvang van die twintigste eeu 'n wending in die geestelike bestaan van die mens sigbaar geword? Indien wel, was dit ten goede of ten kwade? En hoe het dit die mens in die sekerhede en vastighede van sy geestelike bestaan geraak?
In 'n poging om 'n antwoord op die vrae te vind, moet die verlede nie sondermeer in goudglans gesien word terwyl die oe vir die seeninge van die hede gesluit word nie. Alle persone of bronne deur skrywer oor die
tydsgees geraadpleeg is, gee dit ook direk of implisiet toe (soos verderaan sal blyk)o Tog kan nie ontken word nie dat die oofsvastheid in die tyd van die Hervorming van die 16e eeu (byvourbeeld) of ook weer in die d~e van die geestelike oplewing van die eeu oor die algemeen veel groter was as in ons tydQ 4 )
~eliswaar is Barth nie van mening dat die situasie
vand~1g
swakker is as in vroeer tye nie 5 ) maar daar-teenoor word 'n groot aantal uitsprake oorsee en hier te lande gevind wat myns insiens nader aan die w~re toe-drag van sake kom. Jaspers beweer dat "loss of faith marks the crisis of our civilizutionn en Van Riessen io van mening dat hierdie stelling nie weerle kan wordnie. 6) Ook •rurth, wat erken dat daar deur alle eeue heen diegene was wat die twyfel bo die sekerheid verheer-lik het, oortuig dat in ons dae dit nie maar net 'n ge-stemdheid van die en!{eling is nie maar van 11brede kringen
onder de ouderen en vooral onder de j ongeren 11
• 7)
4e Hoekstra, To, OPo cit., pp. 9, 10.
5. Barth, K. aangehaal deur l.Ililler, B.A. Die leY:ende r!oord aan mens van die hede, p.
49:
"IIuben nicht auch die Antike und das £.1i tte r, den christlichen ologcn sehr wohl bewusst, ihreAufkl~rer, Ysten und S~kularisten als Vorl~ufer
unseres spe soh 1nodernen Heidentums gebabt? ••• Darwa kann es nicht geboten sein, die Tragik gerade der modernen Gottlosigkeit, als widerfuhre uns etwas Sondcrliches, so tragisch zu nehmen. 11
6. Van Riessen, H. The power and the crisis of
sc1ence (In Christian perspectives, 1960, Ps
36).
7.
Brillenburg-'7urth, G.p. 178.
91.
TW~Jfel het 'n akute kwaal geword wa t deur baie reeds as natuurlik aanvaar word. Lang eve ld maak gews.~ van 1 n
"enorme vervreemding van godsdienstige leven in onze tijd11 ·,vat ten opsigte van jonk en oud gekonstateer kan
word. 8) r tipeer die hedendaagse mens as 'n wese wat sy sekerhe , sy gevoel van veiligheid, sy vastig-hede en sy geborgenheid kwyt is. 9)
Tiie radikale en itelike verandering wat ingetree 10)
het in die situas vandag moet aanvaar word.
MUller wys daarop dat die oH nie gesluit mag word vir die tragiese werklikhe van die ontkerstende w~reld nie, nog vir die verdie van e vervreemding en die in-tensifisering van die probleme van ons tyd. Aan die anderkant sal ons die oe ook
blywende teologiese dimens alle vervreemding en
bly - ook al beskou hy
stig moet hou op die , naamlik dat die me:ns deur
en die beelddraer VQD God lf nnondign. Sy bestaan is 'n bestaan in skuld en die tydsgees mag die sonde, w.o. twyfel, nog meer na vore bring, maar die mens is in wese onveranderd.
Tiit moet egter nie daartoe algemene en tydlose be
i dat die mens met 'n r word nie, want hy is 'n nkonkrete mens mot konkrete sonde en bindinge in 'n konkrete si tuasie, vra t in sy de beheers word deur kon-krete bestaansmagte". ll) moet die situasie waarin die mens in sy t·rryfel onder oe geneem word. Tiie werklike ekonomiese, politieKe en sosiale fasette van die hedendaagse mens se kortliks nagegaan moet word alvorens die twyfelende, onsekere jongi:tlens
in sy totale le.,·ensvmrklikheid in die hede voor ons ontbloot staan. 12)
8. Langeveld, E.~T. Inleiding tot studie der
pae-g.
dagogische psychologie voor t midde school-leeftijd, Po 127.
Spier, L1oJ.
pp. 20-1.
Calvinisme en stentie-philosophie,
10. So glo B.A. MUller ook na sy studie van die tyds-gees. Vgl. op. cit., pp. 50-2.
l l . Id., p. 52.
12. Banning, Y. ·• Theologie en soc e, Po 135:
11Elke geloofsgemeenskap, elke gelovande en
belij-dende kring heeft behalve estelij ook sociale
Daarmee word nie bedoel dat met analise en statis-tiek 'n volledige beeld gebied kan word of die aantal aangedui kan vvord van die ;1moderne" j ongmense aan ons Afrikaanse Onderwyskolleges wat vervreemd geraak het en godsdienstige tvvyfel ondervind nie. Alleen maar kan die tydsgees getipeer en die verband met die t~Jfel by die jeug (en so ook die verband met geloofstryd) aangetoon word.
2.2 Die historiese ontwikkeling
Met die opkoms van die Renaissance begin die mo-derne denke. 'n JTtnve lewensgevoel breek deur gepaard-gaande met 'n eiewaan en godloosheid. In die uitbou van die profane outonome kultuur wil dit sonder God en sy gebod klaarkom. 13) Ten aansien van sekere kuns wat uit die kring van die moderne mens ontstaan, geld die opmerking van Treurnicht, nl. dat dit "kunsvaardige sabotasie van die moraal'1 is. 14 ) Die Renaissance-mens maak hom vry van die bindinge van die Woord en 1@ deur die Aufkl~rung die klem op die menslike verstand as die laaste grond. Omdat alles aan die dwingelandy van die denke onderwerp word, bly daar vir die geloof in oorspronklike en selfstandige sin geen lewensruimte oor nie. 15 ) Dit is dan ook die diepste wortel van die vereensamingsproses wat uit bogenoemde historiese
16)
ontwikkeling resulteer.
Ook is dit hierdie Renaissance-mens wat met 'n alles-neutraliserende eis van verdraagsaamheid kom waar-deur godsdienstige waarhede gerelativeer word. 17)
Die verabsolutering van die menslike rede bring ook mee dat die mens hornself "mondig" ag. Miskien die
eerste om die :•mondigheid" van die mens te predik, \-.ras
13. I'Ii.iller~ B.A., op. cit .. , p. 24. 14 ..
15.
16.
Treurnicht, A.P~ Op die keper, p. 159~
Strauss, IL J. Christelike wetenskap, p. 170. Vgl. Couwenberg, S ;:-i.
moderne mens, Po 31.
De vereenzaming van de
17. Vgl. Mi.iller, B.A., OPn cit .. , p. 25; vgl. ook Brillenburg-gurth, G. en Viersinga, W.A. Het evangelie in een ontkerstende wereld, p. 109.
93.
Pico della Nirandola (1450-1494) in sy verhandeling oor
die menslike waardigheid. lS) Later roep die
Neder-land;:,e digter, Kloos, uit: Hik ben een god in 1t diepst
van mijn dachten :; 19 ) en gee daarmee ui tdrukking aan
die eiewaan van die :rmondige 11 mens wat en plafon meer
bokant hom duld nie en wat in die woorde van Nietzsche,
"aan die aarde getrou'1 is. 20 )
In die 19e eeu vind 'n fenomenale opbloei van die
natuurwetenskappe plaas. Die belangstelling in die
geesteswetenskappe word teruggedwing. )
Natuurwe-tenskap en tegniek gaan nou hand-in-hand saamwerk om 'n basis te vorm vir die indrukV!ekl{ende tegniese
pres-tasies van die 20e eeu. 22) Die mens gevoel hom allengs
- in sy beheersing van aarde, see en lugruim - weinig
minder as 'n goddelike
wese~
23 ) Vir d eerste keerin die were skiedenis is daar behalwe God nog iemand
wat die wereld kan vernietig~ die mens.
Die vo konsekHensie van hierdie storiese
ont-wikkeling is
'n
outonome mens wat met behulp van diewetenskap en te k beskikker is oor sy e lot en oor
'n wereld wat totaal van God losgemaak word. En
hier-die humanist se kultuurstrewe het oor die linie
van die lewe ge
•
Ten spyte van sy ontsagvwkl;:endewetenskaplike en tegnologiese prestasies - of skien
juis daarom - is die mens vandag sy sekerheid, sy
ge-voel van veilieheid) sy vastighede, sy lowige
borgenheid kwyt.
Na afloop van die Tweede ~ereldoorlog is ons voor
die voldongenheid van 1 n :;nt:.';;e 11 wereld en 'n 11nuvre 11
mens gestel waarvan sommige se dat dit tot
na-18. De Graaf,
J.
en Bakker, R. De mondige menstus-sen goEd en kwaad - van Petrarca tot Sartre, p. 11. 19. 20. • 22. Dekker, G. Stoker, ~LG. HUller, B.A., Barnard, A.C. vir die lcerk. Jan. 1965.
Van Staring tot Gorter, p. 149.
Praktiese Calvinisme, p. 12.
• t;i t. ' p. 26.
Die uitdaging van die moderne stad
~d. Gerefo teol. tydskrif, 1:6,
23. Stoker, ~.G., op. cit., p. 13.
Ohristelike periode behoort. Is hierdie nuwe tydsgees 'n Vesuviusramp wat die mensdom in sy rustige burger-like bestaan getref het en vaste sosiale strukture in
beweging gebring t? Dit blyk dat 'n snelle
opeen-volging van <~skokke ;r in die laaste honderd jaar hiertoe
bygedra het. 25 )
2.3 Die tegniek as beheersende ma,g,
Die haas ongelooflike ontdekkinge en tegnologiese
t . h t b t d. 1' k 26 )
s as1es e ge oemerang een 1e mens 1 e gees.
Die kinderlike vreugde waarmee die mens aanvanklik
wetenskap en tegniek aangegryp het, verander in loed en pessimisme, in die lewensmoegheid van die
Eksistensialis-me. 27 ) N&rens blyk die pessimisme so duidelik nie as
in die beskouinge van Oswald Spengler. 28 )
Volgens Spengler is die krineloop van die 7esterse beskawing voltooi en stdan dit dus op die vooraand van
sy ondergang. Dit t homsGlf vermoor. Want met die
meganisering van die lewe is die organiese en vitale
doodgemaak. Die masjien is soos die
Frankenstein-monster wat sy eie maker om die lewe bring. Dit maak
van die mens 'n gejaagde robot, 'n looflose wese, 'n
atoom in 'n vormlose massa •.• 'n asfalt-mens!
Hoe ook al oor Spengler se beskouinge geoordeel mag word, feit is dat hierdie twintigste eeu bestempel word as die eeu van die tegniek 29 ) - sekerlik nie omdat tegniek tans vir die eerste keer 'n rol speel nie 30 ) maar omdat die tegniek 'n bestaansmag geword het 1vat
11in ons lewens ingebre het en alle terreine van die
lewe wil beheers - nie alleen uiterlik nie, maar veral
---·---~----~--25. Hiiller~ B.A., op .. ei t., ~ p. 23.
26. Barnard, A.C., op. cit .. , p. 6.
27. Stoker, H.G., op. eit., p. 11.
29. Schutte, B.C. natuur ons bondgenoot en
vyand, p. 7: 11Hierdie eeu is by ui tstek die eeu
van die na tuurrJe tenskap en te gniek. 11
30. Van Riessen. De techniek, p. 1: wys daarop
dat dit die mens nooit aan tegniek ontbreek het nie.
95.
innerlik en eksistensieeln. 31) Die tegniek het nie slegs 'n nmve vvereld geskep waar alle bestaan en voort-bestaan om die tegniek wentcl nie maar ook die mens tot sy instrument gemaak. 32 )
As moderne mag verJorsaak die tegniek die volgende kenmerkenc~e strukture 'Hat as duidelike tendense van ons tyd na vore tree:
1)
Funksionalisme en depersonalisasie 33)In 'n wereld van gemeganiseerde massaproduksie is van die mens sy funksie alleen belangrik. Sy persoon val buite hierdie groot sisteem. Die is slogs 'n
medium wat 'n funksie vcrvul, wat in geld- en nuttigheids-waarde veelal bereken word. Dit gaan nie moer om die mens in sy geheel nie. Daarom word die mens dan
gede-personaliseer. 34 ) Omdat die mens geskat word na sy waarde vir die tydelike lewe en omdat sy vriendskaps-verhoudinge en lidmaa tskap van 1 n kerk evJeneens in terme van tydelike voordeel
beje~n
word 35 ), word die mens in alles saaklik. In die woorde van Barnard: iiSy hart ''ford koud en sy siel dood." 36 )2) Nasoafikasie en individualiteit
Ons eeu is 'n tydperk van opeenhoping van mensemas-sas as gevolg van die verskynsel van industrie-stode. 37 ) Vir die Afrikaner het die massafikasie begin na die de-pressie van die vroe~ dertiger j~re en dit duur tot van-dag toe voort. Daarvan getuig die
king van die platteland~ Die mens span in massas, word as massas deur
31. MUller, OPo cit., p. 27.
voortgaande ontvol-werk as massa, ant-die massaoiclkunde
32, Van RiEssen. Do techniek, p. 1.
33. Barnard, A.C., op. cit., p. 8, praat van die ver-saakliking en instrwncntalisering van die menslike lewe.
34" MUller, op. cit., p. 29.
35.. Barkman, ? • J!l ~ Han in conflict, p. 75. Ily praa t
van die konflik van persoonlike voordeel versus in-tegriteit (vgl. Jak. 2~2-4) as een van die faktore wat konflik en spanning in die moderne lewe skep. 36. Barnard, op. cite, p. Bo
van die advcrtensiewese aangelok, word as massa deur die massakommunikasiemiddele aangespreek en daar in sy mas-sale s delike bevolkingsaamtrekke word die mens van die atoomeeu deur massavernietiging bedreig. 3B)
Die opeenhoping van mensemassas maak dit nie alleen vir allerlei ongunstigc clemente moontlik om daarin
skuil te gaan nie, maak verder nie allcen van die mens 'n ratj in die enorme arbeidsmasjienerie nie maar maak lcwe ook so gelwmpliseerd dat di t onoor-sigte geword het. So verdvvyn die mens dan mettertyd in die massa waarbinne hy hom laat dra en bewoeg deur die openbare mening soos geformuleer deur die massakom-munikasiemiddele .. 39 ) lloodgedwonge onderwerp hy hom aan die diktatuur van 'n tyd
ontsnap nie omdat dit woeker samelewing en individu bied.
es waaraan hy nie kan op die teelaarde wat die 40)
Ook die Afrikaanse volk en kerke en hulle lidmate bevind hulle in die vreemde atmosfeer van 'n internasio-nale, uniforme denke en gewete. 41) Hoe sterk moet die lowige nie wees nie, veral die jongmens, om in hie massale beskcansvzyse en alles oordreunende mas-samoraal sy gereformeerde identiteit te handhaaf!
3) ~asie en. geme_enska.J2
Die vertegniseerde menslike verhoudinge, waaruit belangstelling die mens as medemGns verdwyn, veroor-saak dat die moderne mens vereensaam. omdat hy nie alleE:m kan vwes nie, hy weer na die bedryv-vighede van die samelewing, na vermaak, i;Jat eweneens tegnies is, soos byvoorbeeld die rolprent, radio en t elevisie vmar hy 'n toeskouer en toehoorder bly, aangesien van hom
geen teenprestasie v2rwag vrord nie. Gemeens<.1aml1eid en
medemenslikhe~d is minder bekende woorde in so 'n zame-lewing. 42 )
38. MUller, B.A., opa citw, ~e 29.
39. Grobler, J.P. Die istensialia: angs en skuld. Nsd. Gercf. teal. tydskrif, 3:238, Sept. l96b.
40. MUller, op. cit., p. 30. 41. Barnard, op. cit., p. 7. 42. MUller, op. cit., p. 31.
97.
4) Beweeglikheid __ en k~ftstondigheid
moderne lewe met sy gejaagde tempo word nie alleen in die stede nie maar ook, hoewel minder, op die
platteland bemerk. Di~ gejaagdheid werk deur in die
godsdiens .. 43)
denking. singsmotief
Daar is min tyd vir besinning en oor-ring het by sommige selfs 'n
verlos-•
Die is ook in 'n ander sin beweeglik: Elke
produk moet spoedig met 'n nmve, bot or produk opgevolg
word. Daar is beweging van een kerk na 'n ander9 een
werk na 'n ander, een huis na 'n ander, een woonstel na
'n ander, een motor na 'n ander ens. In sekere kringe
word niks meer as blyw·end of vas beskou nie. Geen
in-druk gaan baie diep , want dit word gou deur 'n snel
opvolgende indruk verdring. Ook die geestelike waardes
word in
di~
lig sian. 44)5) Die ontbreki~ van 1n Bybel~)epaalde o~enbarc meni~
In die stad waar ve die grootste persentasie
van die jeug hulle bevind, ontbreek 'n Bybelsbepaalde
openbare mening in 1n baie groat mate. 45 ) Die
onder-steunende Christelike openbare mening van vroeer het in 'n gruot mate weggeval.
6) Qpsekerhei.d '· ~va_n].1.oo_p en _to_g_ hoOJ?
Die moderne samelewing is g~broke. Enersyds bring
die tegniek hoop (byvoorbeeld op ekonomiese voorspoed,
sekuriteit en sos e status); andersyds bring dit ook
wanhoop mee ( depersonalisas , \7erkloosheid ens .. ).
Enersyds sosiale sekerheid, andersyds onsekerheid en
eensaamheid.
46 )
Di~ onsekerheidsgevoel word verhewig deur die
af-vresigheid van 'n "vaste diepgeestelike middelpunt•l wat
die ou burgerlike samelewing beheors het.
47 )
In die43.
Barnard, op. cit., p. 8.44.
Id., p. 8.45.
Id., p.9.
46.
Maller, op. cit., p.32.
nuwe, onvaste sosiale struktuur voel die mens hom on-seker.
Die onsekerhcid en twyfel is die bronaar van moe-deloosheid en sinisme. Die gevolg hiervan is dat die lowe vir baie 'n skynbestaan aanneem waarin hulle van die een vakansie na die ander vakansie net maar voort-bestaan, van die eon inhoudlose sensasie na die ander vlug - op soek na ;1tydverdryf;' hoevvel hulle i'nooi t tyd het nie11•
Tog vergaan die hoop op 'n toekoms en 'n geloof in die sin van die lerre nie maklik by die mens nie, selfs nie in 'n tyd wat so mot tr;yfel en onsekerheid gelaai is soos vandag nie.
2 e 4 Die _tyd van noot r:1agte
Die antieke mens was bevvus van magte waaronder hy gestaan het. 48) So is dit ook met die moderne mens gosteld. Hy wat die God van die Skrifte nie dien nie, dien 'n afgod. Tot primitiwiteit versink, het die na-tuurvolke een of ander natuurvoorvverp tot god verhef. Op hoer beskawingspeil het die heidense kultuurvolke
'n verskeidenhoid van kultuurgode uitgodink. Die "moderne" ongeloof het egter die mens op die troon ge-plaas. 49) Die Humanisme wat
di~ns
verhef, hot ver-skcie -ismes gebaar wat een of ander aspek van die lewe verabsoluteer. 50) Volgens Willer is hierdie verabso-luteringe magte wat bydra tot die demonisering van die persoonlike en sosiale lewe van ons tyd. 51 ) "ranneer 'n verabsolutering 'n allesbehoersende mag word, word dit 'n pseudo-religie wat 'n plaasvervanger vir die Here HERE gevind het en dien. 52)So 'n pseudo-religie of ideologie is 'n neweproduk van die tegno~ogiese rewolusie en dien om aan die onseker geworde mens 'n vaste middelpunt te verskaf van waaruit
48. Bavinck, J.H. Religious besef en Christelijk geloof, p., 40.
49.
Strauss, H.Jo,
op,. cit., p. 12. naam: Humanisme.50. MUller, op. cit., p.
33.
51. Loc. cit.52. Vgl. Strauss, op. cit., p. 12.
9
0JO
die valle lewe weer georden en sinvol gemaak kan vmrd. Hier kan veral gedink word aan die liberalistiese le-wens- en wOreldbeskouing as heersende ideologie in 'n groat deel van die Westerse w@reld van ons tyd en aan die Kommunistiese ideologie (oorheersend) van die Ooste. 53 )
Nou is di t egter opmerklik dat die "moderne :r mens
al hoe minder optimistiese Utopiee van ideologiee glo.
Dit dui op 'n groat wantroue en loofloosheid. Dit
word allereers geopenbaar in die nihilisme wat die in-nerlike leegheid vmarin die mens beland het, beklemtoon. Die mens kry 'n gevoel van sinloosheid, onsekerheid oar waardes en selfs walging ( Sartre) aangaande die le".'Te.
Vandaar oak die hoe selfmoordsyfer, Die mens voel
beangs en 11heimatlos i t . 54) Di t kom veral sterl{ voor
by bulle wat godsdienstig onverankerd is.
Hierdie eksistensiele onsekerheidsgevoel wortel
in d persoonlike lotgevalle asook in die katastrofes
van die twintigste eeu uaa:raan die mens uitgelewer was
en nog is. J.H. J3avinck praat van d verlies van
in-nerlike sekerheid as gevolg van die ndramatische beurtenissen van de laatste decennienil. 55 )
ln so 'n vreemde~ verganklike, veelal verdraaide
en heillose wereld weet die mens alleen maar dat die sin van sy bestaan daarin le dat hy sy noodlot moet dra, al huiwer hy op die rand van vertwyfeling, want hy is geroep utot die heroiese eksistensie wat onbevrees die
afgrond instaar;1 • 56 ) Hierdie vertwyfelde mens wil
die toekoms sien as 'n sinlose niks. So nie probeer
hy sy lewe sin gee deur hom te bind aan afgode-ismes.
Daarin soek hy vastigheid, sekerheid, lewensin. Of
anders poog hy om deur middel van die okkultisme 'n beter werklikneid te soek wat vir die natuurlike
be-wussyn verborge is. 57)
53. Eilller, op. cit., p. 34.
54. Id., P~
37;
vgl. ook Grobler~ J.P.,op. cit., p.239: Hy praat van ;'verlies van Huis, Heimat en
Seale 11• 55. Op. cit., p. 5. 56.
57.
!dUller, op. Bovet, Th. ook p. 39: '+ Cl. v • , p.38.
Practische ~iel~org~ p. 16; vgl.2.5 'n
Tydoerl~
ontkerklikinE en religielopspeid 58 )1)
RelativismeKenmerkend van die religieuse mistiek van ons tyd is, aldus MUller, die nadrul{ op die subjektiewe geldig-heid. 59 ) ,.Teens die fei t dat die wereld al hoe meer een word, al kleiner krimp weens o.a. telekommunikasie kom d~ar al hoe meer kontak tussen mense, stelsels en idees van die uiteindes van die aarde en kry e idees, beginsels, prestasies en estelike erfenis 'n relatiewe geldigheid. 60) Die absoluutheidsaanspraak van die
61)
Christelike godsdiens word verwerp.. Die verande-rende lewensituusie van mens bring 'n gedragsplura-lisme mee wat veral die jongmens verwar~ En hie
gedrngspluralisme, byvoorbeeld ten opsigte van Sabbats-gedrag, het ~eer 'n relativerende uitwerking op die
ab-soluutheid van die Ohriste gebooie. .larmeer d pluralisme vergelyk vvord met die gedraJ?:skonformisme van
'n ges of twee gelede, is dit meteens ook duide hoedat die veranderende were die jeug voor nuwe bleme s 1. Die sedelike eise is Noeiliker.
Ho tra het reeds in twintiger jare van
r-die eeu verklaar dat r-die relativisme besig is om vol-strek ldende norme hulle absolute karakter te ontneem en rreine van die gee swetenskappe aangetas het, ook die praktyk van die lewe. 62) Ook vanuit die kring van die ologiese wotenskap is ·n beduidende bydrae levrer tot 'n gees vs.n twyfelsug, want ook daar het e
58.
va ook aan astrologie waarvan die tydskrifte wemel.
Vgl. Couwenberg, S."i!., op. cit., p. 31. van verlies van ;1religieuze zin u.
Hy praat
59. Op. c • , I!· 39.
60. Barnard, op~ cit~, p,
9.
61. Vgl. Kraemer, H.: ;,The outstanding characteris-tics of our time is the complete disappearanae of all absolutes, and the ct ous but dreadful
dominion of the spirlt and attitude of relativism', deur Boshoff, o.;;:i.H. The Christian mes-sage to the world today. ;Ted. Geref. teo_l •. ty4_-skrif, 1:89-96, Mnart 1966.
101.
relativisme sy invloed laat geld. 63) Die
godsdiens-geskiedenis, vergelykende godsdienswetenskap, steun
deur die moderne godsdienswysbegeerte het moegebring
dat die Ohristelilce godsdiens beskou word as ~
gods-diens naas ander eodsgods-dienste. van die Ohristelike godsdiens
ontken. 64 )
Die normatiewe karakter daarmee in beginsel
Hedendaags is die gevolg van die deurwerking van voorgenoemde relativeringsmagte die verskynsel dat les aanvaar word, maar nooit in die geheel nie, dat
al-les waardcer word sonder om daaroor nwarm te word".
65 )
Uitvloeisel hiervan is 'n verdraagsaanmeid teenoor al
wat geloof en leer is. J)ie verdraagsaamheid word ook
teenoor die Evangelie openbaar~ die Evangelie vvord
geglo en waardeer, maar 'n sliste keuse vir Ohristus
word nie doen En so bly die geloof maar net
historiese geloof!
Dooijeweerd is dan ook as hy verklaar dat die
toenemende relati visme i.vat die Uesterse beskawing
aange-tas het vir 'n krc..gtic;e geloof geen ruimte laat het
nie omdat di t alle vertroue in 1 n absolute 'N2.arheid
ver-niet het. 66)
2) Emansipasie
J)ie mens verlig en vry geword het, laat hom
nie bind deur gesag
67),
veral nie ur die gesagd · 1 k 1· · 68 ) D · 1 d;e
van ~e cer en evance ~e n~e~ aar ~s s egs ~
sag van die menslike rede wat be wat :r::1ag en wat
mag nie. Gelo op grond van gosag alleen is onhoudbaar;
iets moet eers ;;be\7'JS •: word.
As hierby in dagte hou uord dat godsdienstige
t\vyfelvrae by die jeug in ·:rese veral vrae van die
63.
Bavinck, H. De zekerheid des geloofs, p. 9~vgl. tans weer die ontmitologiaoringsteologio.
64. Hoe tra, T., op. cit., p. 8.
65.
Barnard, op. cit., p. 10.66. Dooijeweerd, H.
pp.
6
en7.
17a t is die mens? (Afr. vertaliag)
67.
Treurnicht, L.P. Die ~.-rese en vrug van dielibe-ralisme. Handhaaf,
1:7,
Jan.1965.
kritiek van die menslike rede teen die waarheid van God is 69) dan moet die bogesketsde emansipasie nie net
1 n verleiding vir e jeug wees nie maar ook hulle
tvvy-l verhewig en sodoende hutvvy-ltvvy-le getvvy-loofsekerheid teenwerk.
3) Sekularisasie
Sekularisasie verwcreldliking vind plaas wan-near die menslike of tydelike, die wil en be ertes van die mens, in die plek van God en sy '.7oord gestel word ..
70)
Wat op die vlak van die ewige l§, word trek na die vlak van die wereldse. Die gevolg is 'n profanisering
in die ganse menslike letffi omdat die lewe onttrek ~ord
aan God en die kontrole dour sy IToord. 'n Geeste-like dreinering vind plaas.
Enersyds kry 'n mens gevolglik die verskynsel van t1vee 11were e": die van die profane en die van die kerk-like of religieuse. Tiit uord al hoe meer were wat elk sy eie waardes en geestesklimaat bosit.
71 )
So 'n verskeurdheid in die lewe moet noodwendig by baie jeug-dige s vm t in so 1 n leYve opgroei 1 n verskeurdheid teweegbring ten opsigte van die geloof in wat waar en y;at goed is. Twyfel is die wrange vrugte daarvano Ve lyl( in die verband die sg. neutralc wetenskap.
Andersyds rJring sekularisasie binne die kerk 'n doodsheid, aang.:;sien ;;gcsel\:ulariseerde a lidmate deel van die ke is. So 'n kerk bied vir die joug weinig hulle stryd om lig en sekerheid. Die gevolg is 'n afsydige houding of minstens 1 n nneutrale '1 houding
teenoor die rk 72) en 'n innerlike verskeurdheid in lewens- en wereldbeskouing.
Ongetwyfeld tree sekularisasie ook op baie terreine in die lewe van die Afrikaanse sin in. Gaandeweg ondergaan die norme, soos aanvanklik ontleen aan die
Bybel, 'n v~rysiging. 'n Bekende sosi oog, J .E. eterse, wys op die volgende as bev-ryse daar-ran~ keidings word
--·.
--···---~---69. 1.:J'aterink, J .. Puberteit, p .. 156.
70.
Barnard, A.C. Kerk en vervreemding, P~17.
71.
Vgl. MUller, op. cite, p. •103.
in so~~ige gevalle goedgepraat; word akkoord gaan met skemorke s; Sondag is nie meer 'n dag van verootmoediging nie; die vrees o~ dalk as preuts be-stempel te word; mo,ar intussen besef ons nnie al tyd dat ons besig is ••• om die siele van ons kinders te skaad nieH. 73)
4) Onrus
Van Doornik het bcvind dat 'n onrus deel van die moderne jeug geword het; dat al hoe meer so oar die toekoms is rrrJl diskontinuitei t met die ve de en verlating van ou norme en sekerhede duidelik word. "Onrust tekent ze generatie." 74)
5) Ontkerkliki~
Innerlike 1osheid teenoor die kerk word mettertyd verbreking van bande met die kerk. Die ouer is gedoop en het miskien ook belydenis van geloof afge , maar omdat hy kerklos geword het, word die kind mi en darem nog ten doop bring en mi ook nie. Dit is 1n
ver-swakking van sL::.g tot geslag. So laat die moderne mens sy ankers los. :aoe minder verankerd hy
groter sy onsekerheid.
, hoe
Volgens skatting van Barnard 1tan een-C:.erde van lid-mate van die Ned. Geref. Kerk tot die kerkvervreerndes geroken word. ~en-derde as levende lidmate beskou word terwy1 die res in 'n senposisie van louheid ver-keer. 75 ) , 1956 reeds is ook in die Gore rmeerde Kerk vork1aar "do.t die lmrklike besef by reformeerde 1idmate in die a13c~een tot 'n ontsettende verf1ou het, en se waar dit nog bestaan, is dit dikvro1s baie oppervlakkig; ja, tot so 'n mate dat die voortbestaan
---·---~--~----73. e, J.E. is verkcerd in tipiese
74.
idrikaanse huisgesin? sing gehou vour diako-na1e konferensie van die Ned. Geref. Jo-hannesburg, 1965,
Van Doornil::, 1T.G.II. p. 27~-..
Jeugd tussen God en chaos,
75. Gegevrens verkry in 'n onc.erhoud met Barnard, dr. A.C., leraar van die d. Goref~ gemeente Johan-nesburg, be1as met ovangelisasiewerk en oak skry-wer oar die ondernerp: 3 Nov. 1966 ..
van ons kerk daardeur gedrang kom11o 76 ) Volgens rapport van 'n ad hoc-komitee van die Nederduitsch Her-vormde Kerk was daa.r in 1960 172,832
Afrikaansspreken-des wat nie tot die drie Afrikaanse Kerke behoort het
nie. 77 ) Die getal wat tot geen kerk behoort nie,
het gestyg van 24,000 in 1946 tot 44,000 in 1960.
nraarskynlik moet hierdie tal veel hoer wees. 78 )
Die tendens van kerklike vervreemding, 'n iewe
houding wat voortwoeker tot algehele verlating van die , is reeds in 1958 deur prof. Brillenburg Wurth,
tydens sy besoek aan Suid-Afrika, voorspel. Volgens
hom was daar toe reeds duidelike tekens van kerklosheid,
onkunde en onverskilligheid waarneembaar. In derland
met sy huidige kerkloosheid en -losheid was die toestande 20-25 jaar gelede soortgelyk aan die hedendaagse toestand in Suid-Afrika. 79)
Die student groei op in hierdie w@reld waarin die kerklike verankerdheid losgewoel word en niks in die
plek daarvan gestel word wat hom sekerheid en vast id
gee nie. Eerder word
hy
verwar deur diegedragsplura-lisme, byvoorbeeld ten ops e van die Sabbat,
verhou-ding man-dame, kerkgang ens. Vandaar onsekerheid;
meer nog: twyfel op sedelik-godsdienstige gebied.
2.6 'n Tydperk van onserer~eid ep twyfe~
Aan die begin van die tvlintigste eeu het Bavinck verklaar dat tvrJfelsug die si siekte van hierdie eeu
is. 80 ) Daarna het Stegenga in 1924 81) en nog later
Hoeks ) Bavinck se diagnose bevestig met die
dag-te dat die twyfel so algemeen verbreid is dat 11men hem
schier by iedere mensch, ook bij iedere kerkganger
76. Kommissie rapport (1956)o Toenemende verflouing
van kerkbesef. Die Kerkblad, 59:7, 7 Nov. 1956.
77. lifotule, 54e Algemene Kerkvergadering, 1964.
lae I, p $ 5.
78. Loc. cit ..
79. Die Kerkblad, 61:7-8, 1958.
80. Bavinck, H., op. cit., Po 8e
81. 0~v e~enga, .t'.zn~ t A ,~ _._'. T . . WlJ 1 _, p. 15 ;
HoeKstra, op. cit., p. 4. aangehaal
105.
aantreft". 83) t is 'n feit, verklaar Hoekstra
ver-der, dat lidmate agteruit gegaan het tig afsteek. 84 )
geloofsvastheid nie vooruit nie maar sodat die verlede by die hede
guns-Daarmee hang e verswakking van die invloed van
die Christendom onder die kultuurvolke ten nouste saam. Ou waarhede wat eeue lank vir almal as onbetwisbare
vas-tighede gegeld het, soos loof in die bekende drie~
God, deug en ons is vir die vertegniseerde
. 1 . k . 85)
nassa n1e meer so angr1 n1e.
Die jeug word in 'n eslagtige wereld groot wat
enersyds die "nuvve ;; en Hmo rne :; , sogenaamd verligte
lewens- en wereldbeskouing en andersyds die Christelike lewens- en wereldbeskouing voornou, met eersgenoemde
veelal die sterkste is van sy ware. Die
jong-mens is vmt lerrensbeslcouing f soms innerlik
ver-skeurd weens teen mekaar strydende elemente van twee of
meer strydige waardestelsels hom. Vandaer sy twyfel.
2. 7 Js di t ook vmar van Suid-Afrilca?
Daar moet geweak word teen
Europa t.o.v. die tydsgees ld
en die Afrikanervollc van toe s
e fout om wat vir
'.les-s s s.o op Suid-Afrika
te maak. Op die
vraag of dit wat tot hiertoe in verband met die tydsgees
gese is ook (en, indien v;el, in watter mate) op genoemde
volk van toepassing gemaak lean word, moet dus
onder-lik aandag gegee word.
Word voorgenoemde tiperende verskynsels van e
hedendaagse ty~sgees wat onsekerheid, onrus en 1
in die hand vverk in Suid-Afrika aangetref? Volgens
deskundiges 86 ) word die 11moderne ;; tyclsgees
Suid-Afrika minder intens as bv. in Europa eYvaar maar dit speel tog onmiskenbaar 'n groot rol hier te laude, ook onder Afrikaners.
8 3 • Lo c • cit •
84. Hoekstra, T~, op~ cit., p. 8; vgl. ook :Savinck,
' t , h t . . ~ t d'
H~, op. c1 ., p. ~J, se oor u1g1ng LLa 1e s
r-heid vanaf die lBe eeu merkb2ar begin taan hat.
85. Spier, J .E., op. cit., p. 21.
86. Barnard, A.C. in onderhoud~ 3 Nov. 1966; vgl. ook
Boshoff, C.'.!.H., op. cit.: ;11.7hat is true of the
Die belangrikste faktore wat 'n groat bydrae gele-wer het en nog legele-wer in die vestiging van die tydsgees in Suid-Afrika en onder die Afrik2anse gemeenskap hang ten nouste saam met die verskynsel van 'n wereld wat
klein gekrimp en veel uitruiling van idees tot gevol~
het. 87 )
l) Telekommunikasie
Deur die film, pers en radio is die mens in Suid-Afrika in daaglikse kontak met wat in die res van die
wereld gedink en gedoen word. Hierdie media plaas die
mens in Suid-Afrika voor die massaliteit van 'n
wereld-opinie wat alles wil relativeer. Voor so 'n vloed van
koerantberigte en liberale moraal staan die Afrikaanse jeug ook en vrel met die relatiene swak toerusting wat eie is aan alle onvolvmssenheid.
2) Immlg_rasie
Hoe noodsaaklik, polities en ekonomies gesien, immigrasie ook vir Suid-Afrika mag wees, dit is 'n kon-stante stroom van draers van idees en lewensgebruike van Europa na Suid-Afrika, wat meestal nie 'n versterking van die Christelik-Afrikaanse lewenswyse en beskouing is nie.
3) Buitelandse studie
Dit bring direk of indirek ons jeug in aanraking
met die geleerdheid van Amerika of Europa. Omdat
ge-leerdheid of wetenskap nie neutraal kan wees nie, oefen dit lewensbeskouelike invloed uit, soms ten goede, dog baie maal ten kwade.
4) Die "vete~1ska_2 ge.:po_pularisee:r;:_
Deur die popularisering van wa t ':die wetensl::ap ;: ge-vind het (byvoorbeeld evolusionistiese hipot8ses vvat as
feite voorgehou word), het baie gevind dat hulle geloofs-inhoud bevraagteken word (byvJorbeeld geloof aan die
skepping). Die voortdurEnde verklarings in die
open-bare pers oar '1wetenskaplil::e ;: ontdekkings wa t algeheel
stry met die Christelike geloofsinhoud, bring via
107.
perskanale oorsese en plaaslike on-Bybelse beskouinge onder die aandag van elke jong koerant- en
tydskrif-leser en ~ek twyfel aangesien die
leerstellings met so 1n gewigti~e
wetenskap bevraagteken uord. 88
Christel ike as die (sg.)
is dat
selfs wanneer by sommige 'n godsdienst of gevind
word, dit veelal gepaard gaan met twyfel aan bepaalde dogmas - wat as 'n restant van 'n verbygegane periode
beskou word,. 89) SkryvlGr hiervan weet ui t eie
erva-ring met studente dat die gepo seerde "wetenskap '1
die jeugdige gemoed met s1vvaar vrae belaai.
'7urth stel di t as sy oortuiging dat die voortgang
van die menslike ontwikke 11ook wel kennelijk leidt
il 90)
tot een raffinement in het • Die tegniese
"kundeH van die mens wat hom veral in ons tycl ontplooi
het soos nooi t tevore , t enersyds, wat
levrensge-rief en lewens betref, die kulturele peil
van die samelewing na nuwe hoogtes voer. Andersyds
en tegelyk het dit ook sonde-ontwikkeling
beduidend gestimuleer. invloed van so 'n ti
Wurth dink veral aan die morele s mod erne l\:ul tuurverskynsel soos
geweldig prominente plek dit Suid-Afrikaners blyk uit die feit van die volk weekliks rolprent-die bioskoop.; 91)
inneem in die lewe van dat 'n hoe perse
teaters besoek vvaar hulle hullesslf vrywillig stel onder die hand van die masseur van die openbare mening.
Barnard wys hierby veral
Of
die aftakelende invloed vandie sg. Bybel-rolprente 92) waarin die gewyde inhoud
88. Vgl. as voorbeeld: Anon. Kan 'n mens vir altyd
aan die gehou rrord - nuwc ;vetenskap dui op
moontli Die Vaderland, 31 (9270): ~2,
3 Nov. So ,-n··vertoThTng van die •;wetenskap"
moe~ by meer as een twyfel omtrent die Bybelse
leer van die dood as 'n seker gevolg van sonde wek. 89. , s;., op. cit., p .. 6~
go.
.
Br::..llenburg-YJurth, G. Het Christe jk 1even,91. 92 ..
p. 9; • ook Barn<),rd, A.C. Kerk en
vc;rvreem-' r.
22 wat die aandag ook vestig op 2 ssoBrillenburg-'.7urth, G. ITet Christelijk leven, p. ~
gesekulariseer en selfs as "grootse aanskoulike vermaak11
aangebied word. 93 ) Die rolprent is verantwoordelik
vir 'n hopelose vervlakking van die hele lewensfeer. 94) Die nie positief-Christelike lektuur van die sogenaamde neutrale pers speel hierby 'n groat en aanvullende rol.95) Agteruitgang in moraliteit en twyfel oor die juiste se-delikheidsopvatting is die gevolg. 96 )
2.9 Die ~dsgees intensifiseer twyfel b~ die jongmens
A. Deskundiges sL~tandJ?.~.
Suid-Afrikaanse deskundiges 1~ op een of ander wyse
'n sterk verband tussen die twyfel by die jeug en die
hedendaagse tydsgees. Rekening word gehou met die feit
dat die onvolwasse jeug inherent onstabiel en geneig tot twyfel is.
1) Prof. dr. W.J. de Klerk (stude~eraadgewer) (P.U.
vir c.H.O.)
Prof. de Klerk skryf twyfel by studente onder an-dere toe aan persoonlikheidsontwrigting wat die gevolg 'is van "ons tyd se vereensaming, vermoeidheid, verveling
en subjektiwiteitn. 97 ) Prof. de Klerk grand sy
bewe-rings op waarneming van studente wat hom in sy
hoedanig-heid as studenteraadgewer besoek het. Elders maak
de Klerk gewag van "magtige invloed van die tyd waarin
ons lewe" wat "die hedendaagse student" bedreig. Daar
is volgens hom veral vyf probleme waarmee die moderne
jongmens te kampe het 98):
93. Vgl. Meiring, A.M. aangehaal in 'n verklaring
namens dagbesture van sinodale kommissies vir openbare sedelikheid van die Ned. Geref. Kerk,
gerapporteer in Die Transvaler, 29 (195): 6
kol. 7, 8, 9, 19 Mei
1966.
94. Brillenburg-Wurth, G.
p. 9.
Het Christelijk leven,
95. Van Herksen, J., op. cit., p. 22.
96. 97.
98.
Brillenburg-Wurth, G.
pp. 9' 10.
Het Christelijk leven,
De Klerk, prof. dr. W.J. (P.U. vir C.H.O.) in
korrespondensie met skrywer: 10 Mei 1966.
109.
a) Die gevaar van massaliteit, sodat die hegte same-horigheidsgevoel tussen studente ontbreek.
b) Die jeug van vandag verloor die diensmo f en het te kampe met die probleem van selfbehaging.
c) Die student versmal in die eng baan van sy gespe-sialiseerde rigting,
d) wat meehelp om sy verwardheid te verhoog
e) en wat vereensaming te midde van die massa bring.
2) Drs. H~ Castelyn, ho9f vag_die Dept. Godsdiens-onderrig en Bybelkunde aan die ~oriase Onder-wyskollege
Castelyn glo dat die twyfel van ons j nie slegs die gevolg is van onkunde in verband met die Christelike geloof nie maar die gevolg van die tydsgees. Volgens hom het die ontwikkeling van die tegniek soveel onseker-heid en twyfel kon veroor omdat Kerk en Onderwys
(skool en kollege) nie voldoende daarin kon slaag om in prediking en Godsdiensonderrig (en pastorale sorg) deur te dring tot die nood van die mens in die nuwe situasie nie.
99)
C lyn stel hom egter nie daarom op diestandpunt van Bultman, Robinson, Tillich, Banhoeffer e.a. nie, wat die 'Noord wil ontmitologis;::;er om by die nuwe
situasie te pas nie.
3) Ds. J.~. Malan, leraar belas met bearbeiding van studente van die Ned. Geref. Kerk van
U.o.v.s.
Malan wyt twyfel van studente o.a. aan "liberalis-tiese, ateistiese •• anti-godsdienstige en anti-christe-like propaganda deur middel van pers, radio, film,ens." 100)
4) Ds. J. J. Eng_e_lbrecht, leraar van die lJed. Hervormde
~rk; skrywer van: Die jeug in die sm~~S-~
Engelbrecht verk1aar in verband met die huidige tydsgewrig: "Die Christelike jeug van die 20e eeu ver-keer in 'n smeltkroes van ... geloofsbeproewing, miskien
99. Standpunt gestel in onderhoud van skrywer met Drs. Castelyn op 4 Junie 1966 te Pretoria.
100. Korrespondensie van Malan met skrywer: 3 Junie 1966.
erger as wat enige geslag van Christene moes deurmaak."lOl)
5) Dr. A.C. Barnard1 leraar belas met en skrzwer oor
~vangelisasie
Barnard, wat van die invloed van die tydsgees 'n grondige en volgehoue studie maak, stel dit as sy oorwoe mening dat die twyfel van die jeug deur die tyd es
tensifiseer word. Van heel jongs af word by hulle twyfel gewek en verhewig deur die faktore wat hoer op
·s 102) genoem 1 •
B. Gevolgtrekkings
1) Uit voorgenoemde nou met reg gekonkludeer word dat die tydsgees 'n sterk faktor is by die geloof en twyfel van die jeug.
2) Die gevolg van die tydsgees se invloed op die jeug is verhewigde twyfel en onsekerheid.
3) Die positiewe is egter dat diegene wat die twyfel oorwin soveel sterker in die geloof staan as hulle
'
wat minder aanvegting van die geloof sou ondervind. 4) Om dit andersom te stel, naamlik dat twyfelskeppende
of - verhewigende geloof te kan be 127:2).
faktore noodsaaklik is om 'n sterk t, is egter 'n valsheid. (Ps.
5) Die tydsgees het die jeug eerliker en meer krities teenoor hullese gemaak as wat die jeug van 50 jaar gelede was. Die gevaar van skynvroomheid en saamlopige kuddegees is geringer.
6) Hoewel godsd deur die jeug nog as sentrale le-wenswaarde ge word, is daar tekens dat onder in-vloed van die tydsgees die godsdiens nie na 'n
die-per beleNing van die geloof nie maar tot 'n soeke na nuwe wee voer. 103)
7) Wie die jeug van vandag wil onderrig die Bybel
101. 102.
sal grondig kennis moet neem van die tydsgees en sy invloed op d jongmens.
Engelbrecht, J.J. Die jeug in d smeltkroes, p.7. Stand punt
Barnard op
stel in onderhoud van skrywer met Dr. Nov- 1966 te Johannesburg.
lll.
3.0 Die hi~ries-pedagogiese_fa~
3.1 Die gewetensklousule l04)
l) 1refwydte van die faktor
Hierdie faktor raak die onderwysstudent in sy graad-studie aan daardie universiteite waar die gewetensklou-sule nie geskrap is nie. ~at die Transvaalse
universi-t~re opleiding betref, speel hierdie faktor 'n rol aan alle universiteite met uitsondering van die
Potchefstroom-se Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys. Alle onderwyskolleges, met uitsondering van die te Potchef-stroom wat sy graadstudente na eg. inrigting stuur, word dus geraak deur hierdie faktor, aangesien Transvaalse Afrikaanse onderwyskolleges gekoppel is met 'n univer-siteit ten opsigte waarvan die gewetensklousule nog van krag
1968
is. (Die Randse Afrikaanse Universiteit en vanaf die Goudstadse Onderwyskollege hier ter syde gelaat.)
2) Botsende denkrigtings
Ueutraliteit is onmoontlik hier. l05)
Hoewel sowel die ongelowige as die Christenweten-skaplike dieselfde feitemateriaal bestudeer, aanvaar
eersgenoemde dit as onafhanklike gegewe, terwyl die ander dit as deel van die skeppingsorde van God aanvaar.
Wanneer die wetenskaplike vervolgens die feite interpre-teer, met mekaar in verband stel en 'n geheelbeeld opbou van die deel van die werklikheid wat hy in sy bepaalde vakwetenskap bestudeer, doen hy dit vanuit een of ander uitgangspunt wat noodwendig 6f nie-Christelik of Christe-lik moet wees. 106) Neem hy sy uitgangspunt transen-dent in God, kry hy 'n eenheidsvisie oor die geheel,
104. "Niemand mag op enigerlei WlJZe aangaande ZlJn godsdienstige gezindheid getoets worden als voor-waarde om een gegradueerde van de Universiteit of Professor of Lector, dosent of student aan de Universiteit te worden of te blijven of om daarin een ampt, emolument of voorrecht te bekleeden of to genieten, zullen teve~s aan niemand de voor-keur gegeven of een voordeel onthouden worden op grand van zijn godsdienstige gezindheid." Vgl.
J.H. Jooste: Die gewetensklousule en ons uni-vcrsitoite, p. l.
105. Vgl. Potgieter, F.J.hl. ding •.• p. 3.
Prinsipiele verantwoor-106. Vgl. Strauss, H.J. Christelike ~otcnskap en
gedra deur 'n Christelike lewensbeskouing met die ge-volglike ontplooiing van 'n geintegreerde persoonlikheid. Neem hy dit immanent in die gebroke werklikheid, is hy meteens verdwaal tussen die magdom van besonderhede en
word hy gedwing om een of ander aspek van die werklikheid
to verabsoluteer. 107 ) Hierin
1~
die verklaring vandie vele -ismes op wetenskaplike gebied waaraan die stu-dent uitgelewer is.
3) Invloed op studente
Feitlik -ismes word onder die doserende
perso-neel van die universiteite en ko ges in ons land
aan-tref en die student - ook die onderwysstudent - kry
gevolglik goon eenheidsleiding nie. Veral die jong en
onervare student word daardeur verwarring gebring
omdat gelyktyd verskillende beskouinge (van onderskeie
dosente) op hom inwerk. lOS) e govolg van so 'n
eklektisisme is die kweek van 'n mens wat "neutr::1al11 is,
omdat hy van niks werklik vurig oortuig is nie, en wat weer in die skool "neutrale" mense gaan kwoek - mense wat basics onseker is of teenstrydige "sekerhede" omhels.
Rodney Stark hot in heel resentc tyd 'n noukeurig gedokumontoerde studie gedoen wat uit 'n landswye monster aangetoon hot "that graduate education is negatively
associated with religious involvement." 109 ) Volgens
Strommen lewer hierdie studie bewys van "the strong re-lationship between exposure to mJdern scholarship and a
lessening of religious interest". llO) Ook T.F. Hault
so bevinding was dat "education in secular subjects, even when supervised by sectarian groups, very often
undermines traditional religious belief". lllJ Die
107. Bv. die natuur in naturalisme, die mens in
hu-manisllie; ook historisme, ewolusionisme ens.
108. Jooste, J.H., op. cit., p. 2, praat van die
"ver-woestende uitwerking" op studente " so oofslowe".
109. Stark, R. On the incompatibility of religion and
science: a survey of American graduate students.
Journal for scientific study of religion, 3:3-20,
I963.
110. Strommen9 M. The relation of Christian theology
to psychological re8earch, Beligious education,
vol. LX: 199-208, Mei-Junie 19
5.
111. Aangehaal deur Hadden, J.K. en Evans, correlates of religious participation freshmen", Religious education, LXI:
-Aug. 1965.
R.R. Some
among college
113.
rede hiervoor is dour Van Doornik geformuleer as inwen-digo konflikte veroorsaak deur die wanverhouding tucson wetenskap en godsdienstigo waarhode. 112) Daarom moet
ons ook saamstem met Jeffreys as hy verklaar: "Educa-tion is bound to be pagan unless i t is Christian through and through in purpose, content, and method". ll3)
4) Histories gesien
Die humanisme hot met sy opkoms in die Wes-Europese staatswose weldra 'n stewige groep op die staatkunde verwerf. Die humanisme verkondig dan dat die staat en
owerheid 'n neutrale instansie in die lowe van die mens is - neutraal ook teonoor Christus. Hiervolgons hoef die owerheid nie rekening to hou met die verskil tussen geloof en ongeloof op sy grondgebied nie.
Baie nou samehangend met die leer van die neutrale owerheid, kom die leerstuk van die neutrale wetenskap en neutrale onderwys in die 18e eeu in Wes-Europa na vore. Wanneer Suid-Afrika sy eorste universitoit ver-kry, laat genoomde leer van die neutraliteit hom geld in die daarstelling van die gewetensklousule. 114) Prak-ties beteken dit dat die Raad van 'n universitoit nie mag vra of 'n botrokke applikant 'n Christon is nio.
5) Die uitwerking van die gewetensbepaling
:Deur genoemde bepaling is die deure van universi-teite oopgelaat vir allerlei strominge. By daardie deur het selfs kommuniste binnegekom. Die dosent is wel deur die gewetensklousule beskerm, maar die student nie! Van die "gewetensvryheid" wat sogenaamd deur die klousule gewaarborg sou word, is daar vir die Christen dus niks nie. Hy word gedwing om hom bloat te stel aan elke beskouing wat deur die "neutrale" wetenskap gedra word.
Wat die onderwyskolleges betref, was daar tot nou toe 'n opportunistiese reeling wat eintlik die aanstel-ling van dosente in die hande van streekkomitees stel
112. 113. 114.
Op. cit., p. 285.
Aangehaal deur Potgieter, F.J.M., op. cit., p. 6. Vgl. Jooste, J.H., op. cit., p. 1.
wat weer op hulle beurt deur die administrateur benoem
word. Hoewel tans met betreklike nouke-ur:igheid gelet(
word op kandidate vir dosentposte bestaan daar geen sif
om die onsuiweres te weer nie. Nuwe onderwyswetgewing
laat ook tot dusver onderwysersopleiding in die lug hang. 115)
Vir die jong student is 'n verskeidenheid van
standpunte verwarrend. Dit lei tot onsekerheid en tot
twyfel aangaande die gereformeerde leringe.
Hierteenoor stel skrywer die eonheidsvisio van die Christelike wetenskap. ll6)
3.2 Invloede wat opkom uit die geestelike denkproses van die volk
Daar is bepaalde dogmatiese beskouinge wat deur die
denkbeelde van ouer geslagte be!nvloed is. Onder die
nawerkinge van die invloede opgevoed, ondervind die hui-dige geslag twyfel.
~) Een voorbeeld hiervan is die Metodistiese gedagte,
na aanleiding van 1 Kor. 10:12, Lukas 11:26; Hebr. 6:
4-6 ens., dat 'n mens van sy saligheid nie seker kan wees nie 117 ), aangesien dit moontlik is dat 'n gelowige weer
uit God se genade kan wegval. 118) Natuurlik sal so 'n
histories-pedagogiese lering veel twyfel wek.
2) Van Herksen wys ook op die gedagte wat by baie
ge-lowiges ondergronds leef, naamlik dat iets van die
be-loftes van God beleef moet word; 'n mens moet na sy
regverdiging anders v6el. ll9) Dit is die weg van
. 1 b . d. d. p. ••t. 120 ) 1 d ~ .
s1e s ev1n 1ng van 1e 1e 1sme , vera an a1e
na-werking van die Doperse en geesdrywende elemente, en uiteraard 'n verkeerde siening van wedergeboorte en
115. Coetzee, J.C. Ons nuwe onderwyswetgewing.
On-derwysblad, 810: 1-2, April 1967.
-116. Vgl. p. 174 e.v.
117. Vgl. JansHn, M. Sodat julle kan weet, p. 47-50;
vgl. ook supra p. 9.
118. Vgl. supra, p. 2 e.v.
119. Van Herksen, J., op. cit., p. 17; vgl. ook De
Bruyn, Die gelowige in twyfel, p. 15.
115.
bekering. 1 )
3) In noue samehang met laasgenoemde word ook die
ge-dagte gevind dat 'n mens dag en datum - eintlik ook uur en minuut - moet kan noem waarop hy tot bekering gekom
het. En wanneer studente dit nou nie kan s~ nie,
be-gin hulle ernstig te twyfel oor eie saligheid.
4) Twyfel word by die jeug ook veelal gedra deur 'n
ondergrond van verkeerde verwagtinge, dus deur 'n mate
van teleurstelling. Prof. de Klerk vra: "Is ons
dominees nie medepligtig hieraan nie11 (d.w.s. aan 'n
soort "sukses-godsdiens11 wat voorgehou word) - "in ons
absolute slagspreukagtig ongekwalifiseerde stelling: As jy glo sal God jou altyd help en jou lewe vol en
mooi maak. En nou gebeur dit nie- en dan: twyfel •• 1112
2)
3.3 Onkunde
Onkunde kan ook as behorende tot die
histories-pe-dagogiese faktore gereken word. Cruze toon aan dat die
omvang van t~Jfel beslis beinvloed word deur die omvang
van die adolessent se kennis en die aard van sy vroeere
godsdienstige opvoeding. 123)
Histories gesien is die adolessent se powere ken-His van die Bybel toe te skrywe aan swak
Godsdiensonder-rig in die skole en swak kat tiese onderrig in die
Kerk. Bewys hiervan word gevind in
a) voorlopige bevindinge van 'n ondersoek wat 'n
kol-lega en skrywer 124 ) ingestel het na die.stand van Byb
kennis by afgestudeerde matri~ulante. Die gemiddelde
persentasie behaal in die vraelys (wat deur die onder-seekers, kollegas en inspekteurs as nie hoer as st. 8
standaard geskat word nie) is 36
%.
121. Vgl. pp. 19-23. Vgl. Bavinck, H., op. cit.,
p.
91;
vgl. ook Treurnicht, A.P. Ek weet myverlosser lcef, pp. 30, 47 e.v.
122. In korrespondensie met skrywer: 10 Mei 1966.
123. Adolescent psychology a~d development, p. 267.
124. Ondersoek begin deur G.P. Wijnbeek en voortgeslt
deur H.J.S. Stone na stand van Bybelkennis by
afgestudeerde matrikulante. Toetsgroep: 600
studente in hulle eerste jaar voordat lesings
b) Daarby kan 'n ondersoek vermeld word wat deur Ds. D.J. Viljoen in samewerking met
Godsdiensonderrig-dosen-te van die Pretoriase Onderwyskollege onderneem is. 125) Die toetsgroep het bestaan uit 766 jongmense. Daarvan was 692 studente en 74 KJV-lede wat nie studente was nie. Die ondersoek is in 1958 ingestel om die stand van Gods-diensonderrig aan middelbare skole in Transvaal te be-paal. Vrae en antwoorde soos die volgende voorbeelde spreek vir sigself.
Vraag 2: Het u enige aantekeninge afgeneem? 149 antwoord: Ja
303 antwoord: Nee
100 antwoord: In sommige standards 15 antwoord: Soms
6 antwoord: Opsioneel yraaJ& 4: Watter handboek is gebrujk?
Boeke soos die volgondo is genoem: "Billy Graham" (l); "Die Kleed" (13); "The Big Fisherman" (5); Wer-ke van Langenhoven (5); Etiketreels (l); "Die Hand wat die spykers ingeslaan het" (ll) ens. (Die getal in hakies is die frekwensie.)
Vraag 5(a): Hot u soms tootso geskryf? 448 antwoord: Nee
Vraa~ 6: Indien die betrokke periode nie vir Godsdiens-onderrig gobruik is nie, waarvoor was dit wel gebruik?
Onder die antwoorde kom voor: skoolfonds, huiswerk, Duits, Engels, wiskunde ens., konsert en operette oefen,
sport, register merk, klas skoonmaak, agterstallige work, volkspele, jagstories ens.
So was die ganso Godsdiensonderrig aan middelbare skole natuurlik nie, maar dis uit die ondersoek duidelik dat die vak ~n baie skole op 'n skandelike wyse afge-skeep is.
Sedert 1958 is nie alleen nuwe sillabusse vir laer-en middelbare skole ingevocr nie maar is ook groat vor-dering gemaak met betor voorbereiding van onderwysers in die vak Godsdiensonderrig, terwyl die I.K.K. met hand- en leerboeke eweneens 'n groat verbetering help
125. Verkry van Castelyn, H.C. Onderwyskollege.
117. bewerk het.
Uit eie ervaring weet skrywer, so0s ook deur eers-genoemde ondersoek bevestig word, dat Godsdiensonderrig aan te veel middelbare skole nog steeds nie tot sy reg
kom nie. Die gevolg daarvan is onkunde wat 'n
bedui-dende rol t.o.v. geloof en twyfel by die onderwysstudent
speel. Wie min met sekerheid weet, kan nie veel
seker-heid hO nie en word in sy oortuigings maklik geskommel. Dit is nie net gebrek aan kennis van die liefde van God wat die oorsaak is dat jongmense twyfelend deur
die lewe gaan nie. Dis ook onkunde oor leerstellige
sake soos die werklike betekenis van die lastering teen die Heilige Gees, die betekenis van die voorspoed van die goddelose en die teenspoed van die regverdige 126 ) die suiwere kennis oor die uitverkiesingsleer ens. wat
twyfel wek. Suiwere kennis en meer kennis van Gods
Woord is dus essensieel. 12
7)
In die lig hiervan moot die instelling van Bybel-kunde aan Transvaalse middelbare skole verwelkom word.
4.0
Die psigologiese faktor4.1 Die ouderdom as faktor
Die synswyse van die geloof is nie aan 'n bepaalde leeftyd gebonde nie maar is eweveel eie aan die
kinder-tyd as aan die volwassenheid of die ouderdom. Tog is
daar aksentverskille deurdat die totaliteit van die kind anders is as die van die adolessent, net soos die ook weer anders is as die van die volwassene of bejaarde. Dit moet toegeskryf word aan die feit dat psigiese
• f • • d. 1 f 1 b . 128 )
ryp~ng n ryp~ng ~n ~e ge oo s ewe moe r~ng.
Die ouderdomsfaktor het dus uiteraard met die ryp-heid en stablliteit van die geloofslewe en die
verskyn-sel van twyfel veel te make. In die volgende hoofstuk
·---126. DeBruyn, P.J., op. cit., p. 16.
127. Vgl. supra p. 46.
128. Rlimke, H.C. Karakter en aanleg in verband met
het ongeloof, p. 70 e.v.; vgl. ook Kupky, 0.
Religious development of adolescents, p. 109:
"The whole personality of a young person grows and with it his religion."
sal die godsdiens van die adolessent nader omskryf word. Met die oorgang van pubertcit via adolessensie na volwassenheid hang 'n onstabiliteit saam, 'n adolessente 11Sturm-und-Drang11 , soms 'n gepieker en gebroei oor re-ligieuse kwessies wat met sporadiese noerslagtigheid, introspeksie, sterk sondebesef en, as resultaat by baie, twyfel gepaard gaan.
Binne die adolessente lewensfase word ook verskil-lende tipes aangetref.
4.2 Tip~lsgiese verskille
Dit het Starbuck in sy studie opgeval dat daar in godsdienstige opsig onder adolessente twoe tipes voorkom. 1) Dit is die wat met veel storm en drang en stryd die
oorgangsfase deurmaak, en
2) dit is dio tipe wat soos 'n boom van jaar tot jaar 'n bietjie in grootte en omvang toeneem, en wanneer die boom volgroeid is 11one can only say i t was 'then a tiny sprout, now a sturdy oak". 129)
Hicruit is dit reeds duidelik dat daar 'n psigolo-giese faktor in die godsdienstige ontwikkeling meespreek.
Hoe onderskcie tipe mense hullo ten opsigte van ge-loofsgroei en twyfel gcdra, is 'n saak wat nog nie nage-vors is nic. Dis egter to bedenk dat (om maar enkeles
te noem) die nerveuse tipe van Heymans tot moor twyfel geneig is as die flegmatiese tipe. l30) Dit is ook to verwagte dat Jung so vier hooftipes 131) nie oenders in hulle geloofsgroei of in hulle reaksie op godsdienstige problematiok sal wees nie. Selfs by die onderverdeling van elke tipe van Jung sou met reg vorwag kan word dat die geintroverteerdes en goekstroverteordes nie eenders
129. Star1uck aangehaal deur Bandel, H.M.W. Rijpere jougd en roligieuse ontwikkoling, pp. 140-1; vgl. ook Cruze, Adolescent psychology and development, p. 268.
130. Vgl. V~n Herksen, op. cit., p. 14 o.v.; vgl. ook die ander t1pes van Heymans: gepassioneerdes, sentimentelcs, apatici, cholerici, sanguinici, amorfes in Bigot, L.C.T. Psychologic, p. 160 e.v. 131. Vgl. Waterink, J., op. cit., pp. 204-218:
donkers-tipe, gevoolsdonkers-tipe, gewaarwordingstipe en intui-tiewe tipe.
119.
sal ontwikkel nie.
4.3 'n Verstandeliko element
Sommigc siolkundiges is van moning dat die omvang van twyfol gedurende adolessensio grootliks deur die in-telligonsie van die indiwidu bepaal word. 132) Skrywer kan hiorvoor ogter nie stawende bowyse in navorsing vind nie.
Wel is dit so dat die nuwe insig wat met adolessen-sie gebore word 'n verstandolike element insluit wat twyfel na vore roep. Daarom kan Waterink ~ereg sO dat die twyfel in weso opstand van die menslike rode teen die wil van God is. 133 ) Dit gee egter nog nie ecrsge-noomde stelling oor intelligensie gelyk nie. Nogtans is dit te bedenke dat persone met lao intelligensie mindor die dinge wat hulle leer, sal bevraagteken.
Hierby moot ook onthou word dat intellektuele twy-fel nie mot die boworing dat dit vrug van intelligente logika is, geregverdig mag word nie aangosien dit ook deels of in die eerste plek aan 'n swak geloof gewyt kan word. 134 )
4.4 Psigiese rem~n~
Net soos die liefde kan die geloof in olke loeftyds-fasc belemmer en in sy ontwikkeling geskend en selfs ge-perverteor word deur psigiese rcmmingo van allerlei aard wat dit as't ware oordek. 135 ) Groot geloofstryd hoof dus nio altyd in 'n gebrek aan ware goloof gesoek te word nie, want dieselfde remming wat vir die persoonlik-hoid gcvaarvolle ontwikkeling inhou, kan ook vir die geloofsworsteling verantwoordelik woes.
132. 133. 134-.
135.
Byvoorbeeld Cruze, op. cit., p. 267. Waterink, op. cit., p. 156.
r:upky, 0., op. cit., p. 122 ~ ''When the religious tendency is strong, its development is hindered neither by contrary in~or inclinations nor by irreligious or unreligious environment." Bokant die psigologiese faktor by geloofsgroei staan die transondente faktor: God se working.
Vgl. Wyngaarden, Hoofdproblemen der volwassen-heid, p. 203.
