Streven. Jaargang 24 · dbnl

bron

Streven. Jaargang 24. Desclee de Brouwer, Brugge / Utrecht 1970-1971

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_str005197001_01/colofon.php

© 2018 dbnl

[1970, nummer 1]

[Inhoud]

De Derde Wereld, p. 5

In het julinummer hebben wij een artikel van Ivan Illich gepubliceerd, ‘In derde wereld onderwijs naar westers model?’. De auteur maakte ons erop attent dat daar oorspronkelijk een belangrijke algemene beschouwing over ‘ontwikkeling’ aan voorafging, die wij de lezer hiermede aanbieden.

Libanon neutraal?, p. 13

Elke informatie die de situatie in het Midden Oosten beter belicht, kan helpen om een genuanceerder oordeel te vellen over de partijen in het conflict. Uit dit artikel blijkt hoe uiterst precair de zaken in de Libanon liggen en welke invloeden en belangen er een rol spelen.

De strijd tussen de pappa 's, p. 25

De Antilliaanse politiek concentreert zich rond de figuur van de ‘pappa’, de

vaderfiguur. Dit blijkt zich toe te spitsen in de wonderlijke verhouding welke bestaat tussen de Democratische Partij en de Nationale Volkspartij en hun op het ogenblik gemeenschappelijke vijand Frente Obrero.

Een paleis om in te wonen, p. 29

J.B. Bakema heeft het paleis van Diocletianus in het Joegoslavische Split eens een inspiratiebron voor de architect-stedebouwer van vandaag genoemd. Het paleis is in de eerste plaats de neerslag van een uniek ontwikkelingsproces, een stuk geschiedenis. Het kan ons leren dat architectuur een collectieve creatie dient te zijn, het resultaat van een geheel van sociale, economische en ideologische gegevens, waaraan ze een betekeniswaarde toekent. Maar bestaan vandaag daarvoor de voorwaarden nog?

François Mauriac, p. 36

Drie elementen kenmerken het werk van de pas overleden romanschrijver: begrip

van het leven, doorgronden van het menselijk hart en de poëzie van de stijl. Aan

deze drie karakteristieken wordt een beschouwing gewijd.

Een generatie I, p. 41 Cfr. het editoriaal.

Terzijde, p. 54

Heeft Dickens de wereld van zijn tijd beschreven zoals die was, of geromantiseerd?

Aan de hand van Angus Wilson's boek en Bomans' stelling in dezen geeft de auteur zijn eigen beschouwing. Een nieuw boek over Multatuli vraagt ook de aandacht.

Een waarheid als een glazen oog, p. 60

De uitgave van vier toneelstukken van Lodewijk De Boer is een aanleiding om eens na te gaan wat deze theaterpartituren dramaturgisch te betekenen hebben. Een rebel in de Nederlandse toneelletterkunde is De Boer niet, wel werkt hij op een vruchtbare wijze mee aan de evolutie. Hij gooit een koortsig mensbeeld in het publiek, maar laat de toeschouwer daarmee doen wat die toevallig wil. M.a.w. hier ontbreekt nog een visie, een theorie, een geweten.

Cellen zonder ouders, p. 70

De droom der alchemisten heeft plaats gemaakt voor een nieuwe droom: dat biologen

ooit zelf leven zullen kunnen maken. Toch ligt deze droom in het verschiet van

huidige wetenschappelijke ontwikkelingen. Om dit duidelijk te maken, bespreekt de

auteur wat de natuurwetenschap geleidelijk aan omtrent cellen, hun bouw en functie,

weet.

Beginnen met luisteren Editoriaal

Streven gaat weer een nieuwe jaargang in. Sensationele vernieuwingen zijn daar niet direct van te verwachten. Wij hechten nog altijd belang aan continuïteit. Al was het maar omdat alleen in de continuïteit de duurzaamheid van de verandering kan blijken.

Eén nieuw initiatief echter vraagt misschien enige inleiding en redactionele commentaar. Enkele maanden geleden hebben wij hier al melding gemaakt van een tekort dat ons werd aangewreven: ‘waarom laat u zo zelden echt jonge mensen aan het woord?’ Wij hebben daar toen prompt op gereageerd met het publiceren van twee bijdragen van studenten. In de komende jaargang willen wij iets verder gaan: maand na maand hopen wij u een reeks interviews met jonge mensen aan te bieden. Het eerste daarvan vindt u in dit nummer.

De gesprekken zijn opgenomen door Eric De Kuyper en Dirk Lauwaert. Zij hebben zich daarbij laten inspireren door een boekje van Erika Runge, waarin deze een aantal vrouwen van verschillende leeftijd - tussen 14 en 84! - en uit verschillende sociale lagen laat praten over hun ervaringen op het gebied van vrouw en

maatschappij. In onze interviews komen alleen jongeren aan het woord, mannen en vrouwen, 22, 25, 28 jaar. Ze hebben allemaal gestudeerd of zijn daar nog mee bezig. Het zijn allemaal Vlamingen. De initiatiefnemers hadden de reeks graag de titel meegegeven: ‘Jonge Vlaamse Intellectuelen’ (met hoofdletters), maar niet iedere lezer zou daar direct de ironie van gesnapt hebben. Ironie ligt trouwens helemáál niet in de bedoeling: dát zal voor wie deze getuigenissen leest, algauw heel duidelijk blijken.

Het zijn geen ‘gedirigeerde’ gesprekken. Er werd alleen heel in het algemeen

gevraagd of zij bereid waren over zichzelf te praten; verwacht werd dat zij het meteen

ook zouden hebben over de manier waarop zij vanuit hun opvoeding en hun jonge

ervaring tegen het leven en de maatschappij aankijken. De meesten hadden eigenlijk

nauwelijks vragen nodig, sommigen moesten nu en dan weer even op gang worden

gebracht. Maar we hebben alle vragen weggelaten, zodat het meer op monologen

gaat lijken. Bij het uittikken van de bandjes en het onvermijdelijke inkorten hebben

we geprobeerd het wezenlijke van de gesproken taal te bewaren. Dit is wel een

andere taal dan we in Streven gewend zijn, maar wát hier verteld wordt,

verschilt ook nogal wat van wat in Streven gewoonlijk ter sprake komt. Die

‘vervreemding’ dwingt misschien tot een opmerkzamer lectuur, die ook oog heeft voor wat bij alle openhartigheid nog altijd verzwegen wordt. Sommigen van de geïnterviewden wilden slechts onder één voorwaarde praten: onder geen beding mocht hun naam of identiteit bekend worden gemaakt; anderen kon dit niet schelen.

Wij hebben er de voorkeur aan gegeven alle getuigenissen anoniem te houden. Dat maakt deze documenten misschien minder pikant, maar daarom niet minder authentiek.

Want het zijn wel echte mensen die hier aan het woord komen en zij spreken zich echt uit. Hoe dat allemaal aan zal komen, weten wij zelf ook niet. De reactie van velen zal zijn: hé, wat vertellen die jonge mensen daar allemaal! Daar kan ergernis in zitten en een onmiddellijk opwellende neiging om wat onervarenheid, eenzijdigheid, banaliteit of romantisme genoemd wordt, te lijf te gaan met ‘leiding’ of ‘begeleiding’

zoals dat tegenwoordig heet: je kunt zulke dingen toch zo maar niet publiceren zonder ze recht te zetten of te nuanceren! Maar wij geloven dat het op de eerste plaats op iets anders aankomt: beginnen met luisteren. Deze mensen willen praten, zij wíllen zich uitspreken. Zij weten waar hun monologen terechtkomen: in een tijdschrift dat voor velen van hen wel een heel eerbiedwaardig instituut zal zijn, waarvan in ieder geval een aantal lezers behoort tot de generatie van hun ouders en opvoeders, tot de generatie die in de maatschappij waarin zij aankomen, in hun ogen de dienst uitmaakt. Misschien vinden zij het ook wel prettig, de vermeende onaantastbaarheid van zo'n tijdschrift eens vrolijk te mogen uitdagen. Maar hun voornaamste vraag is: begin nu eens met luisteren, luister nu eens even naar dingen die je wel weet maar die je dikwijls niet wilt weten.

Wij geloven niet dat ook maar één van hen zich representatief waant voor zijn generatie. De bedoeling van de reeks is dan ook helemaal niet, een beeld op te hangen van De Jeugd Van Vandaag. Juist dat lijkt ons het meest typische: dat zij allemaal het land hebben aan hoofdletters. En er zijn er nogal wat waar zij tegen aanschoppen of waar zij aan lijden: Jeugd, Gezin, Huwelijk, Liefde, God en Kerk, Maatschappij en hun eigen Maatschappijkritiek. Het kan gezond zijn, geloven wij, zich door hen te láten uitdagen om die hoofdletters eens op hun werkelijke waarde te toetsen. Dat doe je niet door van meet af aan zekerheden tégen onzekerheden, principes tégen ervaringen te zetten, vooral niet als die principes, zoals vaak gebeurt, de ervaring van meet af aan toedekken. Daarvoor moet je beginnen met luisteren.

Alleen dan kan deze reeks interviews stof leveren tot nadenken, tot onvooringenomen nadenken over je eigen individuele en maatschappelijke ervaringen.

F. Van Bladel

De Derde Wereld

Geprefabriceerde goederenpakketten en diensten worden opgedrongen

Ivan Illich

Het is op het ogenblik heel gewoon de eis te stellen dat de rijke landen hun

oorlogsmachine veranderen in een programma voor de ontwikkeling van de Derde Wereld. Het armere deel van de mensheid - viervijfde - vermenigvuldigt zich onbeperkt, terwijl hun consumptie per hoofd in feite achteruitgaat. Deze

bevolkingsexplosie en vermindering van consumptie vormen een bedreiging voor de geïndustrialiseerde landen en, onder druk van deze dreiging, kunnen die nog altijd hun budgetten voor defensie veranderen ten gunste van de economische pacificatie van arme landen. En dat zou op zijn beurt ongeneeslijke wanhoop kunnen veroorzaken, want de landbouwwerktuigen van de rijken kunnen evenveel kwaad doen als hun oorlogstuig. Amerikaanse trucks kunnen meer blijvende schade toebrengen dan Amerikaanse tanks. Het is gemakkelijker massale behoefte te scheppen aan trucks dan aan tanks. Slechts een minderheid heeft zware wapens nodig, terwijl een meerderheid afhankelijk kan worden van de levering van zulke produktieve machines als moderne vrachtwagens, die niet geleverd kunnen worden.

Wanneer de Derde Wereld een massamarkt geworden is voor de goederen, de produkten en de methoden die de rijken voor zichzelf hebben ontworpen, zal de kloof tussen de vraag naar deze Westerse technische middelen en de levering ervan steeds groter worden. De auto voor het gezin kan de armen niet het jet-tijdperk binnenrijden, evenmin als een schoolsysteem de armen werkelijk kan opvoeden of de gezinsijskast hun gezond voedsel kan verschaffen.

Het is evident dat slechts één op de duizend in Latijns-Amerika zich een Cadillac

kan veroorloven, of een hartoperatie, of een academische graad. Deze beperking

in de doelstellingen van de ontwikkeling is voor ons geen aanleiding om te wanhopen

aan het lot van de Derde Wereld en de reden is heel eenvoudig. Wij zijn nog niet

zo ver dat wij een Cadillac zien als een noodzakelijke voorwaarde voor goed vervoer,

of een hartoperatie als een normale medische behandeling of een academische

graad als een vereiste voor een behoorlijke opvoeding. We zien immers direct dat

de invoer van Cadillacs zwaar belast zou moeten worden in Peru, dat een kliniek

voor orgaantransplantaties een ergernisgevend stuk speelgoed is om de concen-

tratie van meer doktoren in Bogotà te rechtvaardigen, en dat een Betatron de onderwijsmogelijkheden van de Universiteit van Sao Paolo te boven gaat. Helaas wordt het niet algemeen als evident beschouwd dat de meerderheid der

Latijnsamerikanen - niet alleen van onze generatie, maar ook van de volgende en de daaropvolgende ook nog - zich welk merk auto ook niet kan veroorloven, of welke ziekenhuisverpleging ook, of zelfs een lagereschool-opvoeding. Wij onderdrukken ons besef van deze voor de hand liggende werkelijkheid, omdat wij er het land aan hebben te erkennen in welke hoek onze verbeelding gedreven is. Zo groot is de overredingskracht van de instituties die wij in het leven hebben geroepen, dat ze niet slechts vorm geven aan onze voorkeuren, maar zelfs aan ons gevoel voor wat mogelijk is. We hebben vergeten hoe we moeten spreken over modern vervoer dat niet afhankelijk is van auto's en vliegtuigen.

Onze opvattingen over moderne gezondheidszorg leggen de nadruk op de bekwaamheid die we hebben om het leven van hen die ongeneeslijk ziek zijn, te verlengen. We zijn niet meer in staat te denken over beter onderwijs en opvoeding tenzij in termen van steeds gecompliceerdere scholen en van steeds langduriger opgeleide leerkrachten. Machtige instituties die deze diensten in het leven roepen, beheersen de horizont van onze vindingrijkheid.

Wij hebben onze kijk op de wereld gestalte gegeven in onze instituties en zitten nu in die instituties gevangen. Fabrieken, nieuwsmedia, ziekenhuizen, regeringen en scholen produceren goederen en diensten die tot pakketten gemaakt zijn om onze kijk op de wereld te bevatten. Wij - de rijken - vatten vooruitgang op als de uitbreiding van deze verworvenheden. Onder verhoogde bewegingsmogelijkheid verstaan wij luxe en veiligheid verpakt door General Motors of Boeing. De verbetering van het algemeen welzijn vatten wij op als de vermeerdering van het aantal doktoren en ziekenhuizen, die gezondheid verpakken samen met verlengd lijden. Onze behoefte om meer te leren identificeren wij met de vraag naar steeds langere opsluiting in klaslokalen. Met andere woorden, wij hebben onderwijs verpakt met toeziende zorg, kwalificatieëisen voor banen en stemrecht en dit allemaal samen hebben we verpakt met indoctrinatie in een christelijke, een humanistische of een communistische ideologie.

In minder dan honderd jaren heeft de industriële maatschappij patent-oplossingen gesmeed voor fundamentele menselijke behoeften en ons bekeerd tot het geloof dat de behoeften van de mens geschapen zijn door de Schepper als vraag naar de produkten die wij hebben uitgevonden. Dit is even waar voor Rusland en Japan als voor de Noordatlantische gemeenschap. De consument wordt opgeleid tot

gevoeligheid voor de veroudering

van gebruiksgoederen, hetgeen betekent blijvende loyaliteit ten opzichte van dezelfde producenten, die hem dezelfde elementaire pakketten zullen geven in verschillende kwaliteiten of alleen maar in een nieuwe doos.

Industriële maatschappijen kunnen zulke pakketten voor persoonlijke consumptie verschaffen aan de meeste van hun burgers, maar dat is nog geen bewijs dat deze maatschappijen gezond zijn of economisch of dat ze het leven bevorderen. Het tegendeel is waar. Hoe meer de burger getraind wordt in het verbruik van verpakte goederen en diensten, des te minder efficiënt schijnt hij te worden in de vormgeving van zijn milieu. Zijn energie en zijn geldmiddelen worden gebruikt om zich steeds nieuwe modellen aan te schaffen van zijn hoofdprodukten en het milieu wordt een bijprodukt van zijn eigen consumptiegewoontes.

Het ontwerp van de ‘package deals’ waar ik over spreek, is de hoofdoorzaak van de hoge kosten die het voldoen aan fundamentele behoeften met zich mee brengt.

Zo lang iedereen zijn wagen ‘nodig heeft’, moeten onze steden langere

verkeersopstoppingen verduren en belachelijk dure middelen gebruiken om ze op te lossen. Zo lang gezondheid betekent zo lang mogelijk voortleven, zullen onze zieken steeds meer uitzonderlijke chirurgische ingrepen krijgen en de ‘drugs’ om de pijn die er het gevolg van is, te stillen. Zo lang wij de school willen gebruiken om de kinderen de ouders niet voor de voeten te laten lopen of ze van de straat en buiten het arbeidsproces te houden, zal onze jeugd vastgehouden worden in eindeloos schoolgaan en steeds sterkere prikkels nodig hebben om de beproeving te doorstaan.

Rijke landen leggen thans welwillend aan de arme landen een dwangbuis aan van verkeersopstoppingen, opsluiting in ziekenhuizen en schoollokalen en noemen dit bij internationale overeenkomst ‘ontwikkeling’. De rijken en de gestudeerden en de ouden van de wereld proberen van hun twijfelachtige zegeningen mee te delen door hun van te voren verpakte oplossingen de Derde Wereld binnen te smokkelen.

Verkeersopstoppingen nemen toe in Sao Paolo, terwijl bijna een miljoen Brazilianen uit het noordoosten de droogte ontvluchten door 500 mijl te lopen. Latijnsamerikaanse doktoren krijgen een opleiding aan het New York Hospital voor Speciale Chirurgie, die ze slechts op een paar mensen toepassen, terwijl amoebe-dysenterie endemisch blijft in de achterbuurten waar 90% van de bevolking leeft. Een heel kleine minderheid krijgt voortgezet onderwijs in elementaire wetenschap in Noord-Amerika, wat niet zelden betaald wordt door hun eigen regeringen. Als zij überhaupt naar Bolivia terugkeren, worden ze tweederangs onderwijzers van pretentieuze leerlingen in La Paz of Cochibamba. De rijken exporteren verouderde versies van hun

standaardmodellen.

De Alliance for Progress is een goed voorbeeld van welwillende produktie die onderontwikkeling tot gevolg heeft. In tegenstelling tot haar slogans slaagde zij - als een alliantie voor de vooruitgang van de consumenten-klassen en voor het aan banden leggen van de Latijnsamerikaanse massa's. De Alliance is een belangrijke stap geweest in het moderniseren van het consumptiepatroon van de middenklassen in Zuid-Amerika door ze te integreren in de heersende cultuur van de

Noordamerikaanse metropolis. Tegelijkertijd heeft de Alliance de aspiraties van de meerderheid der burgers gemoderniseerd en hun verlangens vastgelegd op produkten die niet te krijgen zijn.

Elke auto die Brazilië op de weg brengt, ontzegt vijftig mensen goed vervoer per bus. Elke verhandelde ijskast vermindert de kans op het bouwen van koelhuizen voor de gemeenschap. Elke dollar die in Amerika uitgegeven wordt aan doktoren en ziekenhuizen kost honderd levens, om een uitspraak aan te halen van Jorge de Ahumada, de briljante Chileense econoom. Als iedere dollar besteed was aan het verschaffen van veilig drinkwater, dan zouden honderd levens gered kunnen zijn.

Elke dollar die besteed wordt aan scholen, betekent meer privileges voor enkelen ten koste van de massa; in het beste geval vermeerdert het het getal van hen die, voordat ze uitvallen, geleerd hebben dat degenen die het het langst volhouden, het recht hebben verdiend op meer macht, welstand en aanzien. Wat een dergeijlk onderwijs doet, is de onderwezenen de superioriteit leren van de nog beter onderwezenen.

Alle Latijnsamerikaanse landen zijn er fanatiek op uit hun schoolsysteem uit te breiden. Geen enkel land besteedt nu minder dan 18% van het door belastingen verkregen nationale inkomen aan onderwijs - hetgeen betekent scholen - en veel landen besteden bijna het dubbele. Maar zelfs met deze geweldige investeringen slaagt geen enkel land erin vijf volle jaren onderwijs te geven aan meer dan een derde van zijn bevolking; aanbod en vraag naar scholen groeien meetkundig uit elkaar. En wat waar is voor scholen gaat evenzeer op voor de produkten van de meeste instituties in het proces van modernisering in de Derde Wereld.

Voortdurende technische verfijningen van produkten die al een plaats hebben

veroverd op de markt, komen vaak veel meer de producent dan de consument ten

goede. De meer ingewikkelde produktieprocessen hebben de neiging om alleen de

grootste producent in staat te stellen voortdurend verouderde modellen te vervangen

en de vraag van de consument te concentreren op de marginale verbetering van

wat hij koopt, ongeacht de begeleidende neveneffecten: hogere prijzen, vluggere

slijtage, minder algemene bruikbaarheid, hogere reparatiekosten. Denk aan de vele

gebruiks-

mogelijkheden van een eenvoudige blikopener, terwijl een elektrische, als die überhaupt werkt, slechts enkele soorten blikken opent en honderd keer zoveel kost.

Dit is evenzeer waar voor een stuk landbouwmachine en een academische graad.

De boer uit Noord-Amerika kan ervan overtuigd raken dat hij een voertuig nodig heeft met vier assen dat op de grote wegen 100 km per uur kan halen, een

elektrische ruitenwisser heeft en beklede zitplaatsen, en ingeruild kan worden voor een nieuw in een jaar of twee. De meeste boeren op de wereld hebben zo'n snelheid niet nodig, ook hebben zij nooit zo'n comfort meegemaakt en ze zijn evenmin geïnteresseerd in het verouderen van de wagen. Zij hebben goedkoop vervoer nodig, in een wereld waarin tijd geen geld is, waar handruitenwissers voldoende zijn en waar een stuk zwaar gereedschap een generatie kan overleven. Zulk een mechanische lastezel heeft een volkomen verschillende fabricage en ontwerp nodig dan een die geproduceerd wordt voor de Amerikaanse markt. Dít voertuig wordt niet in produktie genomen.

Het grootste deel van Zuid-Amerika heeft paramedische werkers nodig, die een onbeperkte tijd in functie kunnen blijven zonder supervisie van een arts. In plaats van een proces op gang te brengen om vroedvrouwen en rondtrekkende genezers op te leiden die een zeer beperkt arsenaal van medicijnen weten te gebruiken terwijl ze onafhankelijk werken, vestigen de Latijnsamerikaanse universiteiten ieder jaar een nieuwe school voor gespecialiseerde verpleegsters of verplegingsdeskundigen om beroepskrachten op te leiden die alleen in een ziekenhuis kunnen functioneren en apothekers die weten hoe ze hoe langer hoe gevaarlijker drugs moeten verkopen.

De wereld komt in een impasse waar twee ontwikkelingen op eenzelfde punt uitkomen: steeds meer mensen hebben minder elementaire keuzemogelijkheden.

De bevolkingstoename wordt overal in de publiciteit gebracht en veroorzaakt paniek.

Het verminderen van fundamentele keuzemogelijkheid, die werkelijk een oorzaak van angstige bezorgdheid is, wordt daarentegen voortdurend over het hoofd gezien.

De bevolkingsexplosie maakt een geweldige indruk op de verbeelding, maar de

steeds toenemende verschrompeling van het vermogen om zich maatschappelijke

alternatieven in te denken wordt goedgepraat doordat men ze voorstelt als een

vermeerdering van keuzemogelijkheid tussen verschillende kwaliteiten. De twee

ontwikkelingen komen samen op een dood punt: de bevolkingsexplosie maakt dat

er meer consumenten komen voor alles, van voedsel tot anticonceptionele middelen,

terwijl onze kwijnende verbeelding zich geen andere manieren kan indenken om

hun behoeften te bevredigen dan door de pakketten die nu te koop zijn in de

bewonderde maatschappijen.

Achtereenvolgens wil ik de aandacht vestigen op deze twee factoren, omdat ze naar mijn mening de twee coördinaten zijn die ons tesamen in staat stellen onderontwikkeling te omschrijven.

In de meeste landen van de Derde Wereld groeit de bevolking en evenzeer de middenklasse. Inkomen, consumptie en de welstand van de middenklasse nemen steeds toe, terwijl de kloof tussen deze klasse en de massa van het volk wijder wordt. Zelfs daar waar de consumptie per hoofd omhoog gaat, heeft de meerderheid van de mensen nu minder voedsel dan in 1945, minder werkelijke verzorging bij ziekte, minder zinvol werk, minder bescherming. Dit is gedeeltelijk een gevolg van de polarisatie in de consumptie en gedeeltelijk een gevolg van het ineenstorten van het traditionele gezin en de traditionele cultuur. Meer mensen lijden honger, pijn en ellende in 1970 dan op het eind van de Tweede Wereldoorlog, niet alleen in aantal, maar ook percentsgewijs van de wereldbevolking.

Deze concrete gevolgen van onderontwikkeling zijn overduidelijk; maar onderontwikkeling is ook een geestesgesteldheid en ze te begrijpen als een geestesgesteldheid of als een vorm van bewustzijn is het kernprobleem.

Onderontwikkeling als geestesgesteldheid treedt daar op waar massabehoeften worden omgevormd in de vraag naar nieuwe soorten verpakte oplossingen die voor altijd buiten bereik van de meerderheid zijn. Onderontwikkeling in deze zin neemt snel toe, ook in landen waar het aantal klaslokalen, calorieën, auto's en ziekenhuizen eveneens toeneemt. De heersende groepen in deze landen bouwen diensten op die ontworpen zijn voor een rijke cultuur; als zij eenmaal de behoefte in deze richting hebben gemonopoliseerd, kunnen ze nooit aan de behoeften van de meerderheid voldoen.

Onderontwikkeling als een vorm van bewustzijn is een uiterste gevolg van wat we in de taal van zowel Marx als Freud ‘Verdinglichung’ of verzakelijking kunnen noemen. Onder verzakelijking versta ik het verharden van de waarneming van werkelijke behoeften tot de vraag naar massaal gefabriceerde produkten. Ik bedoel de vertaling van dorst in de behoefte aan een Cola. Deze soort verzakelijking komt voor in het manipuleren van primaire menselijke behoeften door grote

bureaucratische organisaties die erin geslaagd zijn de verbeelding van de potentiële verbruikers te beheersen.

Laat mij terugkeren tot het voorbeeld dat ik gaf op het gebied van het onderwijs.

De intense propaganda voor schoolgaan leidt tot zulk een nauwe identificatie van schoolbezoek en onderwijs dat in het alledaagse spraakgebruik de twee termen verwisselbaar zijn. Wanneer eenmaal de verbeelding van een hele bevolking is

‘geschoold’ of geïndoctrineerd om te geloven dat de school het monopolie heeft van

formele opvoeding, dan kan men

van de ongeletterden belasting heffen om gratis middelbare-school- en universiteitsonderwijs te verschaffen aan de kinderen van de rijken.

Onderontwikkeling is het resultaat van het steeds hoger opdrijven van aspiraties door het intensief aanprijzen van ‘patent’ produkten. In deze zin is de dynamische onderontwikkeling die nu plaats heeft, precies het omgekeerde van wat ik geloof dat onderwijs en opvoeding is: beginnen oog te krijgen voor menselijke mogelijkheden en 's mensen creatieve krachten gebruiken om menselijk leven te bevorderen.

Onderontwikkeling echter houdt in dat het sociaal bewustzijn capituleert voor kant

en klaar verpakte oplossingen.

Libanon neutraal?

Thom Sicking

Vaak wordt Libanon in de pers voorgesteld als het land dat het hoofd koel houdt en een verstandige neutrale politiek voert temidden van de arabische landen. Een feit is dat Libanon maar zelden een duidelijke positie heeft ingenomen in de verschillende kwesties die de arabische wereld verdelen. Maar het lijkt ons juister te spreken van een politiek van compromissen dan van neutraliteit. Binnen het kleine Libanon bestaan zoveel groeperingen en tegenstrijdige belangen, dat een duidelijke stellingname er niet mogelijk is. Telkens als er een ondubbelzinnige beslissing genomen moet worden dreigt er een crisis. In 1958 moest het kiezen tussen Nasser en de verbondenheid met de westerse wereld in het Bagdad-Pact: dat leidde tot een burgeroorlog

. De laatste jaren moet er duidelijk stelling genomen worden inzake de Palestijnse kwestie en het land ondervindt er opnieuw veel onrust van. En bijna steeds wordt zo'n crisis opgelost door een nieuw compromis dat geen A en geen B zegt, maar dat een onduidelijke situatie schept, waarbinnen ieder zijn eigen modus vivendi zoekt.

Veel Libanezen zijn zelf inwendig verdeeld: zij houden van hun land en willen het

verdedigen tegen agressies van buiten. Maar zij willen ook opkomen voor de

Palestijnse vluchtelingen die voor de terugkeer naar hun vaderland vechten, en dat

roept represailles van Israël op, dat met name het zuiden van het land bedreigt. Zij

zijn trots op hun verdraagzaamheid waarin moslims, christenen en druzen in vrede

naast elkaar leven, maar als het er op aan komt staan ze ook pal voor de belangen

van de eigen groepering. Ze beschouwen zich als het contactpunt tussen het Nabije

Oosten en het Westen, maar willen tegelijk ten volle bij de arabische wereld horen

die zich vaak tegen het Westen verzet. Deze en andere tegenstrijdige belangen

samen met het onderling wantrouwen maken Libanon tot een makkelijke prooi voor

wie er onrust wil zaaien.

De angsten van de Libanezen

Christenen en moslims. - De christenen van de maronitische ritus hebben de neiging om zich als de ‘ware’ Libanezen te beschouwen. Al heel lang bewonen ze het bergland in het centrum. Onder de Turkse overheersing vormden ze samen met de druzen een min of meer onafhankelijk gebied met hun eigen chef (van 1861 tot 1915). Al bijna sinds de kruistochten steunden deze christenen op het Westen, eerst op Italië (Rome) en later vooral op Frankrijk. De invloed van de Franse cultuur op heel Libanon, maar vooral op de christenen is dan ook zeer groot. Verschillende malen heeft Frankrijk zich opgeworpen als de verdediger van de maronieten, onder andere om het Franse mandaat in Libanon, na de uiteenvalling van het Turkse rijk te verdedigen. De grote angst van deze Frans geöriënteerde christenen is opgeslokt te worden door een islamitische, arabische natie, waarin zij slechts een (vervolgde?) minderheid zouden vormen.

In 1920 werd Libanon een afzonderlijk mandaatgebied, dat in 1943 de

onafhankelijkheid verkreeg. De grenzen van dit nieuw land werden die van ‘Groot Libanon’, dat wil zeggen dat aan het bergland van druzen en maronieten in het noorden, zuiden en oosten een gebied werd toegevoegd dat hoofdzakelijk door moslims bewoond wordt, maar dat al lange tijd nauwe banden onderhield met het kleine Libanon van voor 1915. Aanvankelijk waren er onder de bewoners naast Libanese nationalisten nog al wat die liever deel van Syrië uit hadden willen maken.

Ze voelden zich niet direct één met het hoofdzakelijk door maronieten beheerste bergland. Deze situatie gaf aanleiding tot een nooit geschreven grondwet die het Nationale Pact genoemd wordt. Dit Pact garandeert een zorgvuldig evenwicht tussen de verschillende groeperingen van het land: de president van de republiek moet een maroniet zijn, de eerste minister een sunniet en de kamervoorzitter een chi'iet

. Het aantal afgevaardigden binnen de kamer is steeds een veelvoud van 11, om een evenredige verdeling van de zetels te verzekeren tussen maronieten, sunnieten, chi'ieten, byzantijns katholieken en orthodoxen, druzen en de kleine overige communauteiten. De crisis van 1958 stelde duidelijk de sympathieën en angsten van moslims en christenen in het licht. De moslims wilden hun eenheid met de rest van de arabische wereld veilig stellen en waren bang door de christenen van die wereld afgesneden te worden. De christenen daarentegen waren bang dat de moslims hun traditionele banden met het westen door zouden snijden. Op het ogen-

2 Sunnieten en chi'ieten zijn twee verschillende moslim-sekten, die een belangrijk deel van de Libanese bevolking uitmaken. De officiële geschreven grondwet aanvaardt de evenredige verdeling van alle administratieve posten als een noodzakelijk kwaad en spoort aan er zodra dit mogelijk blijkt een einde aan te maken.

blik gaat deze eenvoudige tweedeling niet meer op, en zelfs in 1958 lag het probleem al ingewikkelder. In de huidige generatie, die de onafhankelijkheidsstrijd niet meer gekend heeft, doorkruist een nieuwe tweedeling de eerste: zij die het feodale regime verdedigen en zij die het aanvallen. In beide kampen vindt men zowel moslims als christenen. De aanvallers van het regime willen onder andere korte metten maken met de confessionele verdeling van de posten: zij zien niet waarom een moslim geen president kan zijn als hij daartoe de capaciteiten heeft.

Tot voor kort zou men Libanon kunnen beschrijven als een bond van kleine staten:

iedere religieuze groepering heeft zijn eigen leiders, zijn eigen opvattingen en zijn eigen grondgebied waar ze in de meerderheid is. Deze staten willen bij elkaar blijven binnen één Libanon omdat zo hun particulariteit het beste gegarandeerd wordt.

Maar sinds een twintigtal jaren is er naast Libanon een gevaarlijke tegenstander opgekomen: Israël. Terecht of ten onrechte zien veel Libanezen de politiek van Israël als een poging om het labiele maar duurzame evenwicht binnen de Libanese maatschappij te ondermijnen. Zolang Libanon bestaat is het een levend bewijs dat de Arabieren in staat zijn in een pluralistische staat in vrede te leven. Israël nu zou willen aantonen dat dit onmogelijk is. Tijdens de crisis tussen het Libanese leger en de fedayîn schreef de hoofdredacteur van het Beiroetse dagblad ‘'Orient’: Geholpen door de Israëlische propagandadienst trekken de Franse commentatoren uit de precaire situatie van Libanon de ‘conclusie die in de richting gaat van de zionistische stelling over de onmogelijkheid om in het Nabije Oosten een multiconfessionele staat op te bouwen’

. We blijven buiten de kwestie of deze redenering ook aan de realiteit beantwoordt: misschien wel, misschien ook niet. Maar zeker is dat deze gedachtengang regelmatig in de Libanese pers terugkeert. Veel Libanezen denken zo, en de logica van hun gedachtengang is sterk. Immers, als blijkt dat de Arabieren niet in staat zijn een pluralistische staat te vormen, ligt de oplossing van de huidige crisis voor de hand: het gebied zou dan opgedeeld moeten worden in een serie homogene, onafhankelijke staten: één voor de maronieten (‘Klein Libanon’), één voor de druzen die in Libanon en Syrië wonen, één voor de sunnieten, één voor de alawieten (een groep moslims die op het ogenblik in Syrië aan de macht zijn) en één - waarom niet? - voor de joden uit het gebied. Het bestaan van Libanon betekent voor de joden van Israël de ontkenning van de noodzaak om een op religieus-etnisch exclusivisme gebaseerde staat te vormen. Daarom zou Israël Libanon niet direct met oorlog bedreigen, maar werken aan de inwendige ontbinding van deze

onafhankelijke staat, onder andere door in te spelen op de oude tegenstelling tussen

Syrië en Libanon.

Syrië en Libanon. - Al onder het Franse mandaat vormde het huidige Libanon een afzonderlijke administratieve eenheid, onderscheiden van Syrië. Sinds de

onafhankelijkheid van beide landen zijn er nooit diplomatieke relaties tussen hen geweest. Syrië beschouwt Libanon als een stuk van zijn gebied dat door Frankrijk aan de Syrische invloed onttrokken is. De spanning tussen beide landen is sindsdien constant. Ze kan op verschillende manieren uitgelegd worden.

In 1943, het jaar van de Libanese onafhankelijkheid, woonden er vooral in het Noorden van Libanon zeker een groep mensen die liever Syriër had willen zijn, wat aan het Syrische argument kracht bij zet.

Beiroet heeft een belangrijke rol als doorvoerhaven naar het hele arabische achterland: Syrië is nu verplicht om aan Libanon doorvoerrechten te betalen, of om zelf veel verder naar het Noorden de haven van Latakiyye uit te breiden.

Maar de belangrijkste reden lijkt ons de economisch-politieke tegenstelling. Libanon is een bergland dat niet van de landbouw kan leven en geen grondstoffen heeft.

Syrië is een hoofdzakelijk vlak land met een belangrijk vruchtbaar oppervlak. Libanon is voor zijn bestaan vooral op de handel aangewezen en op een eventueel te creëren gespecialiseerde industrie; zijn situatie is vergelijkbaar met die van Nederland of Zwitserland. De economische structuur verschilt dus veel met die van Syrië. Syrië heeft duidelijk de socialistische weg gekozen, Libanon de liberale. Veel Syriërs, die door de talrijke nationalisaties in hun land getroffen zijn, hebben in Libanon een goed heenkomen gezocht. (Libanon is vanouds het land waar vluchtelingen hun toevlucht vinden; dat is zelfs in grote mate de oorzaak van de verscheidenheid van zijn bevolking). Ook veel politiek ongewenste personen kwamen vanuit Syrië naar Libanon. Dat alles verhoogde de spanning. Het levensniveau ligt in het liberale Libanon duidelijk hoger dan in Syrië. Libanon is een handelsland en niet in de laatste plaats voor de geldhandel. Het is dan ook geen wonder dat de belangen van de Verenigde Staten, Europa en de rijke arabische olielanden er groot zijn. Syrië staat daarentegen vooral onder Russische invloed en beschouwt Libanon als een bruggehoofd van het westerse kapitalisme. Zo zijn er vele redenen te vinden voor de tegenstelling tussen beide landen. Deze kwam duidelijk tot uiting tijdens de reeds vermelde crisis van het najaar 1969, toen het Libanese leger en de fedayîn slaags raakten. De fedayîn - waaronder talrijke leden van de Saïka, die onder invloed van de Syrische regering staat

- eisten bewegingsvrijheid in het Zuidlibanese bergland;

het leger achtte dat gevaarlijk voor de Libanese integriteit. Dat leidde tot invallen van fedayîn

4 Zie het artikel over de Palestijnse verzetsorganisaties inStreven van juli 1970, p. 1044 e.v..

vanuit Syrië, tot opstanden van de vluchtelingenkampen die over heel Libanon verspreid zijn en tot gevechten tussen Libanezen onderling. Toen Libanon op dat moment melding maakte van Syrische troepenconcentraties aan de grenzen, meldde Damascus lakoniek: ‘Syrië heeft nooit zijn troepen geconcentreerd en zal dat ook nooit doen aan de kunstmatige grenzen die het imperialisme gecreëerd heeft tussen twee delen van één enkel arabisch vaderland’. Hetzelfde perscommuniqué meldt verderop: de regering van Syrië heeft al energieke maatregelen genomen ‘om te protesteren tegen de vijandige handelwijze van de ‘reactionaire kliek’ die het broederland Libanon bestuurt, ten opzichte van onze gemeenschappelijke broeders, de palestijnse commando's’

. Daaruit blijkt hoe de leiders in Damascus over Libanon denken....

Dit jaar nog, nadat in begin mei Israël een grootse actie tegen de Palestijnse verzetsstrijders in Zuid-Libanon had ondernomen, zijn er weer incidenten van dezelfde soort voorgevallen.

Veel Libanezen hebben de indruk dat Syrië de Palestijnse kwestie gebruikt om het Libanese regime ten val te brengen. Tot aan de aanval van Israël op Beiroets vliegveld in december 1968 was het aan de Libanese zuidgrens betrekkelijk rustig.

Er waren weinig Palestijnse commando's en Libanon had nauwelijks deelgenomen aan de militaire operaties van de 6-daagse oorlog, overeenkomstig de akkoorden die het vroeger met de Arabische Liga gesloten had

. Syrië nu zou er op uit zijn veel Palestijnse commando's in Zuid-Libanon binnen te laten dringen. Verschillende malen zijn de commando's van al-Saïka met behulp van Syrisch legermateriaal Libanon binnengetrokken. Damascus rekende er volgens deze Libanezen op dat de concentratie van Palestijnse verzetsstrijders represailles van Israël op zou roepen, juist als in Jordanië. Libanon zou zo van lieverlee direct in de strijd betrokken raken.

De wanorde die daaruit zou volgen zou dan vanzelf het Libanese regime verzwakken en ten val brengen. Het is moeilijk te beoordelen of dit Libanese wantrouwen jegens Syrië gerechtvaardigd is. Het is evident dat afgezien van de Syrisch-Libanese kwestie de Palestijnen er veel belang bij hebben in Zuid-Libanon bases te betrekken. Het Libanese bergland leent zich veel beter voor guerilla-acties dan de Jordaanvlakte.

Het lijkt dus onjuist alleen Syrië voor deze actie aansprakelijk te stellen. Wel is

waarschijnlijk dat Syrië deze actie graag ondersteunde om zo Libanon in de greep

te krijgen. In ieder geval is zeker dat de Libanezen geen prijs stellen op militaire

hulp van het Syrische leger, omdat ze bang

zijn dat dat Syrische leger het Libanese grondgebied wel eens niet meer zou kunnen verlaten, en die angst lijkt ons zonder meer gerechtvaardigd.

Libanon en Israël. - In Zuid-Libanon lopen verschillende rivieren en er is sinds enkele jaren een belangrijk artificieel meer klaargekomen door een stuwdam in de rivier de Litanie. Israël kijkt met begerige ogen naar al dat water. Dat denken althans veel Libanezen, en er zijn verschillende uitspraken die hen gelijk geven. Op 1 maart 1964 verklaarde Ben Goerion aan de Israëlische krant Haboker: ‘De grenzen van de joodse staat zouden een groter gebied omvat hebben wanneer Moshe Dayan in 1948 onze opperbevelhebber geweest was’. Ygal Allon, die de opperbevelhebber van 1948 was, verklaarde een paar dagen later aan dezelfde krant: ‘Als Ben Goerion niet de wapenstilstand had bevolen, zouden onze troepen nog de Litanie in het noorden (Libanon) en de Sinaï in het zuiden (Egypte) bezet hebben en zo ons hele vaderland hebben bevrijd’.

6 Oktober 1967 vermeldt The Jewish Chronicle de verklaring van Moshe Dayan, waarin hij zegt: ‘Israëls grenzen, behalve die met Libanon, zijn ideaal, hoewel niet zonder meer realistisch’.

Het is dus niet vreemd dat Libanon bang is voor een Israëlische invasie, en de enige reden waarom dat nog niet gebeurd is is volgens velen het feit dat de Verenigde Staten niet alleen in Israël, maar ook in Libanon belangen hebben, en dat ze daarom Israël niet de vrije hand laten. Maar wat Israël niet via een directe militaire operatie verkrijgen kan, zoekt het nu via de Palestijnse commando's te verkrijgen. De herhaalde aanvallen op Libanese dorpen, het opblazen van huizen, de actie van mei 1970 die twee dagen duurde, heeft in het zuiden een klimaat van onveiligheid geschapen, dat veel bewoners van Zuid-Libanon heeft doen vluchten;

kort na mei '70 sprak men in Beiroet van 50.000 vluchtelingen. En Libanon zit tussen

twee vuren. Het kan zijn land niet prijsgeven, maar het kan evenmin de Palestijnse

commando's aan strakke banden leggen. Door de actie van zijn leger tegen de

fedayîn in het najaar van 1969 haalde het zich de afkeer van Syrië, Algerije en in

mindere mate ook die van Egypte op de hals. Bovendien waren er in Libanon veel

Palestijnse vluchtelingen die duidelijk hun vrijheidsstrijd boven de integriteit van het

Libanese grondgebied stelden. Ook Libanon moest volgens hen zijn eigenbelang

opofferen voor het heil van het Palestijnse volk en de hele arabische natie. Veel

Libanezen zijn het met deze Palestijnen eens. Met name in de studentenwereld

hebben de verzetsorganisaties een belangrijke aanhang. Daar komt nog bij dat veel

ontevredenen met name in het onderontwikkelde noorden en zuiden van Libanon

in deze kwestie een goede gelegenheid zien om het huidige feodale regime omver

te helpen. Daarom kan Libanon, zelfs als het dat zou willen,

niet hard tegen de Palestijnse commando's optreden: dat zou een burgeroorlog veroorzaken. Van de andere kant kan het deze commando's ook niet de vrije hand laten. De regering is dan bang voor een staat in de staat (zoals dat in Jordanië het geval is) en bovendien komt dan de nationale integriteit in het gedrang vanwege de aanspraken die Israël op Zuid-Libanon maakt. Sinds de akkoorden van Kairo, die aan de crisis van eind 1969 een eind maakten, bestaat er een soort status quo: in bepaalde gebieden wordt aan de commando's de vrije hand gelaten: het Libanese leger komt er eenvoudig niet. De enige voorwaarde is dat deze commando's niet met zware wapens vanaf Libanees grondgebied Israël beschieten. Dit is het gebied dat Moshe Dayan sindsdien als een soort niemandsland beschouwt en waar hij regelmatig laat patrouilleren. Hij redeneert dat het Libanese leger dit gebied aan de Palestijnen heeft afgestaan. Sindsdien is wat daar gebeurt een zaak die alleen nog hem en de Palestijnen aangaat, maar waar Libanon zich buiten moet houden. Hij vergeet daarbij de Libanezen die in het zuiden wonen, en die het slachtoffer zijn van zijn vergeldingsacties. Deze houding van Dayan zou wel eens de eerste stap naar de verovering van Zuid-Libanon kunnen zijn. Geen plotselinge overval die de internationale afkeer op zou roepen (hij heeft wat geleerd van de aanval op Beiroets vliegveld!), maar geleidelijk aan telkens een kleine stap verder gaan.

Wie besturen Libanon?

Het is wel duidelijk dat Libanon in een buitengewoon precaire situatie verkeert. Het staat van alle kanten onder druk. Velen achtten dan ook de presidentsverkiezingen van de afgelopen augustusmaand van veel belang: de nieuwe president moet aan een buitengewoon moeilijke toestand het hoofd bieden. We willen wat uitgebreider op die verkiezingen ingaan, omdat die een goed beeld geven van de Libanese politiek.

Fouad Chehab, op wie velen hun hoop gesteld hadden, verklaarde anderhalve

week voor de verkiezingen: ‘De politieke instituties van Libanon en de traditionele

gewoonten van het openbare leven vormen geen instrument dat is aangepast aan

de voorwaarden van een Libanees herstel, zoals het komende tiental jaren dat eist

in alle opzichten. (...) Het land is nog niet bereid om de diepgaande oplossingen te

aanvaarden, die ik overigens slechts onder ogen kan zien in het respect voor de

fundamentele vrijheden waaraan ik altijd gehecht ben geweest. Daarom heb ik

beslist geen kandidaat te zijn voor het presidentschap van de republiek’

. Chebab

was opperbevelhebber van het leger tijdens de burgeroorlog van 1958. Nadat hij

zijn legerfuncties had neergelegd, is hij datzelfde jaar tot president

gekozen. Hij is een technocraat, die het land veel diensten bewezen heeft en die zich het vertrouwen van veel moslims heeft weten te verwerven. Hij is een duidelijk tegenstander van de extremistische richting die door ex-president Cham'oun vertegenwoordigd wordt. Als hij spreekt over de onrijpheid van het Libanese politieke bestel, dan bedoelt hij waarschijnlijk het feodale, niet rationele karakter ervan, en daarin heeft hij gelijk.

Het voorspel van de presidentsverkiezingen hebben we gevolgd via de enige Libanese krant die we op dat ogenblik bemachtigen konden, al-Hayât, die het standpunt van de moslimmeerderheid weergeeft. De president van Libanon wordt gekozen door de kamerleden, die in de maand die aan de verkiezingen voorafging, vrijwel iedere dag uitgenodigd waren op een coctail of een diner bij één van hun collega's, die dan de verschillende transacties en combinaties besprak: iedere kandidaat tracht zo stemmen te verwerven. Er ging vrijwel geen dag voorbij, zonder dat de krant uitkwam met op de voorpagina een foto van een groep kamerleden op bezoek bij een of andere leider. Langzaamaan kwamen er uit al die gesprekken de kandidaten tevoorschijn. Maar voor we daarop ingaan is het van belang iets te zeggen over de eigen aard van de politieke partijen in Libanon. Deze zijn nogal verschillend van het soort partijen dat we in Europa kennen want het zijn geen groeperingen rond een program, maar rond een persoon, in veruit de meeste gevallen rond de leider van een belangrijke feodale familie. Al deze leiders zijn heer en meester in een bepaald gebied, of in een grote wijk van Beiroet. Ze

vertegenwoordigen veel meer dat gebied dan een program. Zolang ze aan de macht zijn, kunnen de volgelingen op een serie voordelen rekenen. Hun partijprogram is volkomen bijkomstig, het is de vlag die de lading moet dekken. Deze situatie is overigens een logisch gevolg van het confessionalisme, dat we hierboven al beschreven. Wie de geschiedenis van Libanon van dertig jaar terug bekijkt, komt er over het algemeen dezelfde namen tegen als in de krant van vandaag: de vaders zijn door hun zoons opgevolgd in de leiding van de familie en van de partij. Toch bestaat er wel zoiets als een partij-program: het belang van de gemeenschap. Op grond van die belangen hebben enkele politieke formaties zich gevormd.

- De Nahj (de weg): 46 kamerleden.

Deze groep, die hoofdzakelijk uit moslims bestaat en enkele christenen telt, heeft

indertijd ex-president Chebab gesteund en vroeg ook afgelopen maand om diens

kandidatuur. Het is de groep die in 1958 zich tegen President Cham'oun verzette

en die een ruime openheid naar de arabische wereld voorstaat. Toen Chebab

weigerde zich kandidaat te stellen, hebben ze de jongere Elias Sarkis voorgesteld,

die een volgeling van Chebab is. Hij is met één stem verslagen door de kandidaat

van de ‘Hilf’.

- de Hilf (het verbond): 47 kamerleden.

Deze groep is een verbond van de drie voornaamste leiders van de maronieten:

ex-President Cham'oun, Pierre Gemayel en Raymond Edde. Ze vertegenwoordigen de rechtse christenen en verzetten zich bijvoorbeeld tegen de vrijheid die in Libanon aan de fedayîn gelaten wordt. En dat zowel omdat de nationale integriteit door de acties van de commando's bedreigd wordt als omdat de verzetsorganisaties duidelijk links georiënteerd zijn en, met name onder de jeugd, veel linkse invloed uitoefenen.

Al verschillende malen zijn er gevechten geweest tussen de maronitische stoottroepen (Kataëb), waar Pierre Gemayel de leiding van heeft en die een belangrijke paramilitaire organisatie vormen, en de fedayîn. Naarmate de maronieten de Libanese integriteit meer bedreigd achten is hun steun aan deze leiders groter.

Ze stelden aanvankelijk Gemayel als kandidaat voor, omdat Cham'oun te veel verzet bij de moslims op zou roepen. Maar toen Chehab zich niet verkiesbaar stelde, diende ook Cham'oun zijn kandidatuur in, om zich op het laatste moment weer terug te trekken en zijn stemmen af te staan aan een meer gematigde figuur uit zijn groep:

Soleiman Frangie, feodaal heer in het noorden van Libanon. Deze laatste is gekozen.

- de onafhankelijken: 5 kamerleden.

De leiding van deze groep berust bij Kamal Joumblatt, leider van een van de belangrijkste druzenfamilies, in hetzelfde gebied als waar Cham'oun zijn invloed heeft. Hij is de leider van de PPS (Progressieve socialistische partij) en hij werpt zich, in tegenstelling tot de leiders van de ‘Hilf’ op als verdediger van de fedayîn in Libanon. Hij verzet zich tegen de twee grote blokken als tegen een feodale kliek.

Maar men kan toch moeilijk aan de indruk ontsnappen dat hij slechts tegen deze

politici gekant is omdat het zijn concurrenten zijn: hij is dan wel verplicht de

tegenovergestelde positie in te nemen. De verhoudingen tussen de druzen van

Syrië en het Syrische regime zijn bepaald niet vriendschappelijk, en in die context

komt de vriendschap van druzenleider Joumblatt met de leiders van Damascus op

zijn zachtst gezegd vreemd voor. Veel Libanezen beschouwen die vriendschap als

een verraad aan Libanon. In zijn socialistische partij verzet hij zich tegen het

feodalisme, maar ondanks zijn ascetische leefwijze, kan men hem toch moeilijk

anders dan als een feodaal Heer karakteriseren. In het huidige kabinet is hij minister

van binnenlandse zaken en een feit is dat hij er boven verwachting wel in slaagt om

de fedayîn, die hij openlijk verdedigt, en de positie van de Libanese regering, waarvan

hij deel uitmaakt, met elkaar te verzoenen. Binnen de groep van Joumblatt vinden

we verder enkele andere leiders, die zich niet bij een van de twee grote blokken

aan willen sluiten om verschillende redenen, zowel moslims als christenen.

Deze groep onafhankelijken stelde als kandidaat voor het presidentschap een teruggetrokken generaal, Jamil Lahoud, voor. Bij de eerste stemming verwierf deze de vijf stemmen van zijn groep. Bij de tweede ronde stemden sommigen op Frangie en anderen op Sarkis.

Tenslotte is daar, als curiositeit, nog Adnân Hakim, moslim-leider in een wijk van Beiroet. Deze diende tegen het Nationale Pact - maar niet tegen de grondwet - als enige moslim zijn kandidatuur in. Bij de eerste stemming verwierf hij één stem, en boze tongen beweren dat het zijn eigen stem was....

Zo is Charles Helou, die tijdens zijn ambtsperiode in grote lijnen de politiek van zijn voorganger Chebab voortzette, opgevolgd door een gematigde figuur uit de

‘Hilf’.

Op de achtergrond van de groepen die elkaar bestreden bij deze verkiezingen speelde er nog een machtsgroep mee die beslist niet te verwaarlozen is: die van de religieuze leiders. De maronitische patriarch bijvoorbeeld heeft zich duidelijk tegen Chebab en voor de ‘Hilf’ uitgesproken. Met enige reserve gaf de correspondent van Le Monde in Beiroet het volgende bericht: Mgr. Meouchi (de patriarch) ‘zou onlangs een brief gestuurd hebben aan al de chefs van diplomatieke legaties die in Beiroet geaccrediteerd zijn. Daarin beroept hij zich op zijn kwaliteit van chef van de maronitische gemeenschap (waarvan de president van de Libanese republiek deel uit moet maken), om de persoon van de generaal (Chebab) ernstig te bekritiseren’

. En twee weken eerder had het dagblad al-Hayat al een officiële verklaring van het patriarchaat gepubliceerd, waarin de patriarch vroeg om de

‘terugkeer naar een grondwettelijk regime’ in de nu komende periode

. De patriarch heeft zich dus beslist niet afzijdig gehouden.

De imâm van de chi'ieten, leider van zijn gemeenschap juist als de patriarch van de maronitische, hield zich tijdens een onderhoud met de volgelingen van Pierre Gemayel veel meer op de vlakte: hij onderstreepte het feit dat hij vooral religieus leider was, en de politiek aan de politici overliet. Wel riep hij op tot een serieus doordachte keuze van de president en vroeg hij alle kleine partijbelangen te vergeten

. Deze moslimleider kwam enige tijd geleden op voor de rechten van de bewoners van Zuid- Libanon, waaronder zich veel chi'ieten bevinden: hij maakt een gunstige uitzondering op de religieuze leiders van Libanon en bemoeit zich slechts zelden met de politiek.

De mufti van de republiek, leider der sunnieten, kwam weinig in de publiciteit tijdens de verkiezingen. Maar binnen het politieke bestel van Libanon

8 Le Monde van 7 augustus 1970.

9 al-Hayat van 24 juli 1970.

10 al-Hayat van 19 juli 1970.

is hij een figuur van het hoogste belang. Zo is het al voorgekomen dat de mufti van de republiek aan de eerste minister (sunniet, en dus lid van zijn gemeenschap) opdracht gaf te demissioneren. Vervolgens liet hij aan de president van de republiek weten onder welke voorwaarden deze op een oplossing van de kabinetscrisis kon rekenen. Een paar dagen later presenteerde een boodschapper van de patriarch zich bij de president om de voorwaarden van de maronieten aan de president te laten weten.... Deze mengeling van godsdienst en politiek valt voor de moslims beter te verdedigen dan voor de christenen omdat de orthodoxe Islam altijd beweerd heeft godsdienst en vaderland tegelijk te zijn. Maar binnen de Libanese context valt ook de houding van de patriarch te begrijpen, die zich voor de maronitische gemeenschap verantwoordelijk voelt. Dat sluit overigens niet uit dat veel Libanezen, moslims én christenen, de inmenging van de religieuze leiders in de politiek ten sterkste afkeuren.

We zijn wat uitgebreider ingegaan op de presidentsverkiezingen en de

verschillende politieke groeperingen die daarbij een rol speelden, omdat hier duidelijk naar voren komt hoe het land bestuurd wordt: door een samenspel van

compromissen en persoonlijke belangen. En vanwege de serieuze problemen waarvoor het land zich geplaatst ziet - vooral dat van de Palestijnse vluchtelingen en de fedayîn - achten veel Libanezen deze bestuurswijze onvoldoende.

De ontevredenen

Regelmatig komt men dan ook in de editoriaals van het dagblad l'Orient oproepen

tegen, gericht aan ministers en kamerleden om de kleine onderlinge twisten en

belangen nu eens te vergeten en zich serieus met de dringende problemen van het

land bezig te houden. Maar l'Orient is een gematigd blad. Veel studenten gaan

verder. Ze zijn het niet eens over wat er nu precies in het land gebeuren moet, maar

wél over het feit dat het de hoogste tijd wordt een zekere revolutie tot stand te

brengen, bijvoorbeeld om een einde te maken aan het confessionalisme, of aan de

bevoorrechting van de stad Beiroet en omstreken boven de rest van het land. Bij

gebrek aan een interne factor die hen verbindt, scharen ze zich achter de Palestijnen,

die evenals zij niet afkerig zijn van een revolutie in Libanon. Maar deze studenten

vinden onder hun kameraden een belangrijke tegenstand. Studenten komen vaak

zelf uit de beter gesitueerde milieus en lang niet iedereen is bereid zijn eigen milieu

af te vallen. Velen verdedigen dan ook de traditionele toestand, en daarmee zowel

de positie van hun ouders als hun eigen toekomst. Dat leidde in oktober 1969

bijvoorbeeld tot gevechten (en dat was de eerste keer niet!). L'Orient meldde: ‘Hevige

terenochtend bij de Amerikaanse Universiteit van Beiroet tussen ‘Libanese’ studenten en pro-fedayîn. Met de Libanese vlag voorop en op het ritme van het volkslied zijn de eersten slaags geraakt met de anderen die portretten droegen van Yasser Arafat en Che Guevara, op het terrein van de Universiteit. Balans van het treffen vóór de politie de antagonisten verspreidde: 7 gewonden, waaronder de zoon van president Hamade, die zich aan de zijde van de ‘Libanezen’ bevond

. Hamade is

kamervoorzitter en chi'itisch leider. Het zijn dus duidelijk niet alleen de christenen die het traditionele regime verdedigen, zoals nog al eens beweerd is.

Behalve de studenten is er nog een andere groep die heel ontevreden is met de zwakke macht van het regeringsapparaat, en dat is het leger. Dit leger bestaat uit beroepssoldaten. Hoewel vaak door de studenten geëist en door de regering beloofd, bestaat er in Libanon geen dienstplicht. Het leger heeft de reputatie boven de confessionele partijen te staan, vooral nadat het onder leiding van Chehab, die tijdens de burgeroorlog van 1958 opperbevelhebber was, er toen in geslaagd is de vechtende partijen tot rust te brengen. Na de crisis van het najaar 1969 zijn te Kairo de akkoorden getekend tussen Yasser Arafat en generaal Boustany, terwijl de kamer de inhoud van de akkoorden niet eens kende. Een weinig elegante formule... Maar de leider van de Palestijnen, Yasser Arafat, had geen vertrouwen in een verdrag met het zwakke Libanese regime, temeer omdat hij in de praktijk toch vooral met het leger te maken heeft. En generaal Boustany heeft ook niet altijd van vertrouwen in de regering blijk gegeven. Vandaar dat er vanuit de kamer nogal veel oppositie tegen deze akkoorden gekomen is. De verhouding tussen leger en regering was gespannen en sommigen spraken zelfs van een op handen zijnde staatsgreep van het leger. Kort na de ondertekening van de akkoorden is aan generaal Boustany eervol ontslag verleend als opperbevelhebber van het leger.

Een laatste groep ontevredenen doet slechts weinig van zich spreken, omdat ze weinig publiciteitsmogelijkheden hebben. Maar afgelopen jaar zijn er in het noorden serieuze moeilijkheden geweest tussen boeren en landeigenaars. De boeren weigerden aan hun ‘Heren’ de gewone bijdragen te betalen. Ook in het zuiden van het land, waar de toch al schaarse ontwikkelingsprojecten door de militaire activiteiten lamgelegd zijn, leven veel ontevredenen. De daarwonende Libanezen vinden dat de regering te weinig voor hun veiligheid onderneemt. En als je huis opgeblazen wordt en je het toch al niet breed had, ligt het voor de hand dat je steun en bescherming eist, zonder dat je je afvraagt of daar veel reële mogelijkheden toe bestaan. Volkomen terecht proberen deze weerloze mensen het regime van Beiroet onder druk te zetten, maar hun pressiemiddelen zijn slechts klein.

11 L'Orient van 3 oktober 1969.

Zo verdedigt in Libanon ieder zijn eigen belangen, ook nog in de dramatische omstandigheden van de laatste jaren. Velen zijn ontevreden, maar niemand ziet een betere oplossing, en daarom leeft Libanon verder met het regime zoals het nu is, bij gebrek aan beter.

Conclusie

Zo is dus Libanon: christenen en moslims zijn bang door elkaar van hun

cultuurcentrum te worden afgesneden. De andere, minder grote groepen, verdedigen alleen hun eigen posities. Allen samen zijn ze bang door Syrië of Israël onder de voet gelopen te worden. Sommigen verdedigen vanwege dit gevaar fel de traditionele leiders en de nationale integriteit. Anderen verzetten zich tegen het confessionalisme en de traditionele bestuursvormen die daaruit voortkomen. De eersten zien in de Palestijnen een volk dat weliswaar geholpen, maar toch ook op een afstand gehouden moet worden, vanwege de gevaren die hun aanwezigheid voor het bestaan van Libanon en het huidige regime meebrengt. Hun tegenstanders beschouwen de Palestijnen als kostbare medewerkers, aan wie ze de volle steun geven in hun vrijheidsstrijd en door wie ze hopen te komen tot een links georiënteerde revolutie binnen Libanon. De religieuze leiders zitten - als verdedigers van hun groepering - soms tot over de oren in de politiek. Het leger treedt op als een soort scheidsrechter maar het heeft soms moeite aan de bekoring te weerstaan om zelf de macht in handen te nemen.

Het is een land van vluchtelingen; sommigen wonen er al meer dan duizend jaar, anderen - de Armeniërs bijvoorbeeld - zijn er pas rond de jaren twintig komen wonen en nog later bood Libanon gastvrijheid aan Syriërs en Egyptenaren die met hun nieuwe socialistisch getinte regime niet overweg konden. Libanon heeft iets van de angst en het wantrouwen van vluchtelingen bewaard: ze willen kost wat kost de eigen tradities en originaliteit bewaren. Daarom zijn ze geneigd tot een zeker conservatisme.

We gaven dit artikel de titel ‘Libanon neutraal?, de reden van die titel is nu

misschien duidelijk: het land neemt maar zelden een zelfstandige positie in, niet bij

gebrek aan persoonlijkheid, maar omdat het in de klem zit. Er zijn heel duidelijke

opinies in Libanon, maar wanneer het land definitief voor één van die opinies zou

kiezen en zijn politiek er door zou laten bepalen zou het zowel door de inwendige

spanningen als door de buitenlandse druk uit elkaar spatten. De Libanezen proberen

met al hun verscheidenheid in vrede samen te leven, maar het wordt hen wel

buitengewoon moeilijk gemaakt!

De strijd tussen de pappa's Ivo van Trigt

De Nederlandse Antillen hebben zich een nieuw kabinet aangemeten. Een kabinet waarin merkwaardigerwijs de twee aartsvijanden van weleer, de Democratische Partij en de Nationale Volkspartij mitsgaders hun beider Arubaanse supporters, broederlijk samengaan. Zulks in tegenstelling tot het kabinet dat verleden jaar werd gevormd en waarin de Democratische Partij het op een akkoord - het ‘akkoord van Kralendijk’ - had gegooid met de Frente Obrero, het Arbeidersfront, dat nu in de oppositie is gedrukt. Over de vorming van dit nieuwe kabinet is onenigheid ontstaan binnen de Democratische Partij. Oud-premier Ciro Kroon, de ‘kroon’-prins van Efraim Jonckheer, heeft zich uit de partij teruggetrokken en vormt nu een éénmansfractie in de Staten.

Alles samen een verward beeld. Een beeld dat zich waarschijnlijk slechts laat ontwarren wanneer men het beziet in het licht van het ‘vadercomplex’ in de Antilliaanse, meer in het bijzonder de Curaçaose politiek.

Dit ‘vadercomplex’ vindt volgens sommigen zijn oorsprong in de omstandigheid dat het gezinspatroon in deze landen sterk afwijkt van wat men het Westerse gezinspatroon noemt. In vele gezinnen is de huwelijksband óf niet aanwezig óf uitermate los. De man, de vader, is vaak niet meer dan een toevallige passant of hoogstens een kortstondige kostganger. Tal van kinderen groeien op zonder dat zij ooit een echte vader hebben gekend. Onbewust leeft in hen echter de behoefte aan de vaderfiguur. Zij leven met een leemte en wanneer iemand de kunst verstaat in die leemte te treden, grijpt hij hen in het hart. De politicus die de vaderfiguur weet uit te hangen, kan bij deze mensen op succes rekenen. Zij vormen de meest gewillige, de meest hartstochtelijke aanhang die hij zich kan wensen.

In het midden gelaten of deze verklaring hout snijdt, zij gaat wel uit van een feitelijk

gegeven, dat niet te loochenen valt. De meest succesvolle politici in de Nederlandse

Antillen, in het bijzonder in Curaçao, hebben hun hele leven aan hun vader-image

gebouwd. De stichter en leider van de Nationale Volkspartij, wijlen mr. dr. da Costa

Gomez, was daar een meester in. Hij sprak zijn mensen toe met een vaak theatraal

aandoende maar hoogst efficiënte vaderlijke allure. Hij leidde altijd hoogst persoonlijk

de kandidaten op de lijsten van zijn partij en de ministers in zijn kabinet bij

zijn kiezers in met een gebaar van: dit is een van mijn meest-beminde zonen. Zijn volgelingen noemden hem respectvol ‘Doktoor’ en hingen in hun eenvoudige woningen zijn portret op de plaats waar het portret van vader zou moeten hangen.

Speelde Gomez de rol van de alwijze vader, Efraim Jonckheer, door de Vrije Universiteit eveneens aan een ‘doktoorstitel’ geholpen, zocht het meer in de richting van het beminnelijke, het goedlachse vaderschap. Het respectvolle ‘Doktoor’ kwam zijn aanhangers niet over de lippen. Hij was en bleef voor hen ‘Jonckheer met de appelwangetjes’.

De dood van da Costa Gomez en de overplaatsing van Efraim Jonckheer naar Den Haag beroofde Curaçao van deze twee ‘pappa's’. Noch de Democratische Partij noch de Nationale Volkspartij bracht een nieuwe ‘pappa’ voort. Ciro Kroon had duidelijk veel te veel moeite om zijn air van self-made-man op te houden. Isa probeerde nooit een ander image op te bouwen dan dat van de advocaat, die hij wás. Guancho Evertsz, die Gomez opvolgde, was een ambtenaar van financiën en kwam met al zijn kwaliteiten daar in de verbeelding van zijn volgelingen ook niet boven uit. Anderen waren te kleurloos, te wild of te jong om voor een ‘pappa’ te worden aangezien.

Na de onlusten van verleden jaar verschenen echter twee gloednieuwe ‘pappa's’

op het politieke toneel. Pappa Petronia en Pappa Godett. De ene de corpulente, gezeten, forse pappa, die zich niet ál te veel met de zaken bemoeit en wiens voornaamste zorg is de kinderen bij elkaar te houden. Geen ruzie in huis anders wordt pappa boos. De andere de driftige, stuwende pappa, die desnoods met zijn vuisten voor zijn kinderen opkomt. De een afkomstig uit Curaçao, maar al lang in Aruba gevestigd en daardoor in staat om als een echte pappa boven de vinnigheden van de Curaçaose politiek te blijven staan. De ander een charismatische

vakbondsleider, hogelijk bewonderd om zijn schelmenstreken en als enige gewonde in de onlusten van verleden jaar ook nog met de bijna-martelaarskroon omhangen en pappa van de Frente Obrero.

Bij de vorming van het eerste kabinet Petronia, verleden jaar, kwamen deze twee

nieuwe pappa's nog niet rechtstreeks tegenover elkaar te staan. Het ‘akkoord van

Kralendijk’ deelde de Frente Obrero wel twee ministerszetels toe, maar deze nieuwe

arbeiderspartij kon in feite maar één man afvaardigen. Niet pappa Godett; die zat

nog in de gevangenis. Haar éne minister werd vakbondsleider Amador Nita, de man

met de Fidel Castropet. Nog net aanvaardbaar voor premier Petronia en voor de

Democraten, die er nog steeds op rekenden dat hun bloedeigen pappa Jonckheer

als Gouverneur naar de Nederlandse Antillen zou terugkeren en gemakkelijk de

harten van de arbeiders terug zou winnen en een super-pappa zou

worden boven Petronia. Nita vertoonde als minister ook wel neigingen om een soort pappa-figuur te worden - hij liet bijvoorbeeld zijn eigen portret drukken op het briefpapier van zijn ministerie! - maar twee pappa's in één Frente Obrero, dat kon niets worden. Nee: in de Frente Obrero zagen de Democraten geen groot gevaar en een bondgenootschap met deze partij met haar waarschijnlijk niet lang beklijvende revolutie-winst uit de meidagen zagen zij als een uitstekend middel om de laatste, de genade-slag toe te brengen aan de Nationale Volkspartij, die nog steeds geen leiders van pappa-formaat kon opbrengen.

Aan dit alles kwam een onverwacht einde toen op 17 juni minister Nita overleed.

Frente Obrero moest nu wel met een nieuwe ministerskandidaat voor de dag komen.

De Democraten hadden er alvast een uitgezocht, een gematigde maar nauwelijks bekende Frente Obrero-figuur, die zij als minister ‘aanvaardbaar’ verklaarden, maar de arbeiderspartij liet zich niet voorschrijven wie zij als minister zou voordragen. Het moest en het zou pappa Godett worden. Wilde pappa Petronia verder regeren en het akkoord van Kralendijk naleven, dan zou hij pappa Godett moeten accepteren;

daar hielp geen moedertjelief aan.

Pappa Petronia echter zag het aankomen en zette naar aanleiding van Nita's dood meteen zijn hele kabinet op de helling. Dat kwam hem prachtig van pas. Hij kon daarmee de volle kracht van zijn vredestichtend vaderschap ontplooien door zijn nieuwe formatie in het teken te stellen van een ‘nationaal kabinet’ met álle partijen - óók de Nationale Volkspartij. En hij kon zich op die manier ontstrengelen aan de wurggreep van de Frente Obrero, die hem eenvoudig probeerde te chanteren met het akkoord van Kralendijk. Lukte het hem de Democraten te verzoenen met de gedachte aan een kabinet waarin óók de Nationale Volkspartij zitting kreeg, dan kon hij eisen stellen aan Frente Obrero en niet omgekeerd.

Het ís hem gelukt. Frente Obrero aarzelde nét iets te lang. Toen zij tenslotte de eis om pappa Godett in de regering op te nemen liet vallen, was het te laat. De Democraten en de Nationale Volkspartij hadden elkaar gevonden. De Nationale Volkspartij liet het masker van vriendelijkheid vallen en verklaarde openlijk de oorlog aan Frente Obrero.

De oude situatie is nu weer hersteld: de éne pappa aan het hoofd van de regering, de andere aan de leiding van de oppositie.

Twee vragen blijven nog open.

Ten eerste: waarom heeft ex-premier Ciro Kroon zich van deze ontwikkeling gedistantieerd? Vervolgens: wat zal Frente Obrero in de oppositie doen?

Dat het ex-premier Kroon moeilijk viel zich met zijn oude aartsvijanden in de

Nationale Volkspartij te verzoenen is begrijpelijk. Maar de jongere

Democratische ministers in het tweede kabinet Petronia groeiden ook niet bepaald in vriendschappelijke gevoelens voor de Nationale Volkspartij op en zij accepteerden het nieuwe akkoord wél. Zag Kroon andere mogelijkheden? Zo ja, dan moet het de mogelijkheid zijn geweest om Efraim Jonckheer te bewegen naar de Antillen terug te keren en zich als de pappa met de appelwangetjes opnieuw in de partijpolitiek te storten. Kroon weigerde eenvoudig van pappa te wisselen. Pappa's zijn voor hem geen boompjes.

Maar als deze veronderstelling juist blijkt en Efraim Jonckheer inderdaad weer als actief politicus naar Curaçao terugkeert, ontstaat daar wel een voorheen nog niet vertoonde situatie: drie pappa's op één eiland! Dan zullen tóch ergens twee pappa's samen moeten gaan huizen - óf in de regering óf in de oppositie. Ciro Kroon's terugtreden kan dus een voorteken zijn van nieuwe verwarring in de tóch al zo warrige politiek.

Wat de tweede vraag betreft - wat gaat Frente Obrero nu doen? - het antwoord daarop hangt af van de greep die pappa Godett uiteindelijk op zijn partij krijgt. Op een openbare bijeenkomst, die wij enkele weken na Nita's overlijden uit de verte konden volgen, liet pappa Godett aan zijn voornemens geen twijfel bestaan. Als Frente Obrero niet in de regering wordt opgenomen, riep hij uit, dan gaan wij weer de straat op! Dat ‘weer’ doelde maar al te duidelijk op de gebeurtenissen van verleden jaar.

Zal pappa Godett dit dreigement waar kunnen maken? Twijfel daaraan lijkt niet ongerechtvaardigd. Pappa Godett sprak onder de nog verse indruk van Nita's overlijden, dat veel van zijn volgelingen niet als een natuurlijke dood konden aanvaarden. De gematigde leiders van zijn partij waren niet ter vergadering verschenen. De schrik over de gebeurtenissen van verleden jaar, de plundering, de brandstichting en de vernieling van de toekomst, zit ook de arbeiders nog ietwat in de benen. Dat de Frente Obrero aan een wilde bevlieging van pappa Godett zo maar zal toegeven lijkt dus niet waarschijnlijk. Het nieuwe kabinet is er óók nog en wanneer dit kabinet zijn aangekondigde plannen niet bij plannen láát, kan het pappa Godett heel wat wind uit de zeilen nemen. Het schijnt tenminste ernst te maken met de hoogst nodige sociale verbeteringen.

Pappa Godett is een revolutionair in hart en nieren. Dat heeft hij in het verleden herhaaldelijk bewezen. Hij heeft ál de eigenschappen van een volksmenner. Hij blijft een onzeker element in de Antilliaanse politiek.

Het nieuwe ‘nationale kabinet’ van pappa Petronia is bedoeld om een zekere stabiliteit in de Antilliaanse politiek te brengen. Of dit zal lukken is een open vraag.

De strijd tussen de pappa's moet nog beginnen!

Utrecht, 3 augustus 1970