Streven. Jaargang 7 · dbnl

Streven. Jaargang 7

bron

Streven. Jaargang 7. Desclée De Brouwer, Amsterdam / Brussel 1953-1954

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_str005195301_01/colofon.php

© 2017 dbnl

[1953, nummer 1]

Sint Bernard kennen

door Maur Standaert O.C.S.O.

Sint Bernard is een schrijver wiens werken nog altijd worden gelezen. Janauschek noemt in zijn Bibliographia bernardina meer dan vijfhonderd gedrukte - volledige of gedeeltelijke - uitgaven en bijna drie duizend titels van boeken en studies, welke betrekking hebben op de abt van Clairvaux

. Hoe vaak de werken van Sint Bernard vóór de uitvinding van de boekdrukkunst zijn gecopieerd, zullen wij, ondanks de belangwekkende recente onderzoekingen van Dom Leclercq, wel nooit precies weten.

Talloos zijn ook de boeken, artikelen, studies en vertalingen, die nog na de bibliografie van Janauschek, welke tot 1890 loopt, in alle talen en in alle landen zijn verschenen.

De laatste jaren zijn op dit gebied zeker niet de minst vruchtbare geweest; en ofschoon het jaar 1953, waarin het achtste eeuwgetij van de sterfdag van de heilige valt, nog niet ten einde is, mag de ‘Bernardijnse’ literatuur, die reeds in de loop van dit jaar is verschenen, zeer overvloedig worden genoemd.

Ondanks dit alles, dient echter te worden gezegd, dat wij Sint Bernard nog veel te weinig kennen. Er zijn de laatste tijd stemmen opgegaan, die hebben aangedrongen op een volledig nieuw onderzoek: op herziening, herwaardering en nauwkeuriger overweging van alles wat er tot nu toe over Sint Bernard is geschreven en gedacht.

‘Tot voor kort’, aldus Dom Leclercq, ‘had men de werken van Sint Bernard vele malen uitgegeven, men had ook veel, en met grote bewondering, over hem geschreven;

maar men had hem niet werkelijk bestudeerd. Thans begint men zich af te vragen, of hij inderdaad de lof verdient, die de eeuwen hem hebben toegezwaaid, en alleen een uiterst nauwkeurig onderzoek van de situaties, waarin hij zich geplaatst zag, zal het antwoord op die vraag mogelijk maken’.

De schrijver van deze regelen denkt daarbij op de eerste plaats aan alle

wetenschappelijke onderzoekingen aangaande Sint Bernard en zijn tijd. Hij verwacht reeds veel van de wetenschappelijke publicaties op dit gebied, ter gelegenheid van het achtste eeuwgetijde. Maar ‘Sint Bernards ingrijpen in de gebeurtenissen van zijn tijd is zo veelvuldig, zijn optreden strekt zich uit over zoveel verschillende gebieden, dat een groot aantal historici zijn onderzoekingen nog jaren lang zal moeten

voortzetten, vóór het mogelijk zal zijn, van de ziel en het leven van deze

2

heilige een beeld te geven, zó nauwkeurig als onze tijd dit verlangt’

.

Mabillon heeft gezegd, dat Sint Bernard de laatste van de Kerkvaders is geweest, maar dat hij volstrekt niet voor de eersten onderdoet: ultimus inter Patres, sed primis certe non impar

. Die lofspraak kan ons misschien reeds enig idee geven van wat de vrucht zou kunnen zijn van een grondiger en intensiever bestudering van het leven en de werken van de heilige abt.

Dat de meeste Kerkvaders voor ons moeilijk toegankelijk zijn geworden, valt niet te ontkennen. Steeds weer zijn wij genoodzaakt een klimaat te herscheppen, dat geheel anders is dan het onze, een andere atmosfeer dan die waar wij gewoon zijn te ademen; hun problemen zijn niet meer geheel de onze, zij bekommeren zich vaak om andere dingen dan wij. Het kan ons dan ook niet ál te zeer verbazen, een

voortreffelijk kenner te horen verklaren, dat de voorstelling, die wij ons van de Kerkvaders hebben gemaakt, verandert, als wij hen grondiger bestuderen. Zij lijken dan kleiner en verder van ons af, maar tegelijkertijd groter en dichter bij ons. Kleiner, omdat zij slechts het begin zijn geweest van het christelijk denken en omdat zij veel, dat later als fundamenteel is erkend, slechts in embryonale staat hebben gekend.

Verder van ons af, omdat de situaties, waarin zij zich geplaatst zagen, zozeer van de onze verschillen, dat hun gedachten niet onveranderd op onze tijd kunnen worden toegepast. Groter evenwel, omdat bij intensiever en nauwkeuriger onderzoek van hun geschriften hun werkelijke horizon duidelijker zichtbaar wordt: wij gaan beter begrijpen, hoe zij in werkelijkheid hebben gedacht en zien dan vaak met verbazing en bewondering, van welk een diep en schoon, bloeiend en overvloedig leven hun werken getuigen. Dichter bij ons tenslotte, omdat wij, ondanks de ingrijpende verschillen, die er tussen hen en ons bestaan, bij diepere beschouwing gaan inzien, dat het essentiële van de dingen waarmee zij zich bezighouden, toch aan onze eigen problemen raakt en dat onze strijd een vernieuwing is van de hunne

.

Hierbij denkt Pater von Balthasar uiteraard op de eerste plaats aan de Griekse Kerkvaders en in het bijzonder aan Maximus de Belijder. Maar dit kan ook worden toegepast op Sint Bernard. Ook hij kan soms bij nadere bestudering kleiner lijken;

dat wil zeggen: niet in alles en niet altijd volmaakt. Maar waarom wil men, bijvoorbeeld, met alle geweld,

2) Inleiding, blz. VII van A. Dimier's Saint Bernard, ‘Pêcheur de Dieu’, dl. I, Parijs, 1953.

3) Algemene inleiding tot de werken van Sint Bernard, n. XXIII; Patres Latini 182, 26.

4) H.U. von Balthasar, Liturgie cosmique. Maxime le Confesseur (Théologie, 11), Parijs, 1947,

blz. 7.

dat Sint Bernard de Onbevlekte Ontvangenis zou hebben verdedigd? Wat hij heeft gedaan voor de Maria-verering - en de gloed waarmee hij dit heeft gedaan - is verdienstelijk genoeg op dit gebied, en het heeft hoegenaamd geen zin, pogingen te doen om hem ook nog dingen toe te schrijven, waarop hij geen aanspraak kan maken.

Laten wij liever op hem toepassen, wat hij zelf over Maria heeft geschreven in zijn vermaarde brief aan de kanunniken van Lyon: ‘De koninklijke Maagd heeft geen eer nodig, welke haar niet toekomt; zij is (immers) overstelpt met rechtmatige eretitels en getooid met de tekenen van haar waardigheden. Virgo regia falso non eget honore, veris cumulata honorum titulis, infulis dignitatum’

.

Het heeft evenmin zin, met alle geweld te willen vaststellen, dat bij het conflict tussen Sint Bernard en Abélard, laatstgenoemde in alle opzichten ongelijk had

. Vooral sinds de publicatie der werken over de logica van de geduchte dialecticus, geeft men zich beter rekenschap van de werkelijke strekking van zijn geschriften.

Sint Bernard had zich ook niet uit eigen beweging in de strijd geworpen. Hij liet zich, enigszins met tegenzin, daartoe voornamelijk bewegen door het aandringen van zijn vriend Guillaume de Sint-Thierry; maar hij zorgde er voor de kwestie terstond op het terrein van de absolute geldigheid van het geloof te brengen en niet op dat van de theologische discussie, zoals Abélard had gewild toen hij op het bijeenroepen van het Concilie aandrong.

Bij dit drama - want het is inderdaad een drama - zijn de twee tegenstanders er niet in geslaagd een terrein te vinden om tot overeenstemming te komen en zelfs niet om elkaar te lijf te gaan. ‘Ten aanzien van God die Zich openbaart’, zo heeft men zeer terecht geschreven, ‘is tweeërlei psychische houding (en dus tweeërlei methode) mogelijk: die van de geesten welke doordrongen zijn van en beheerst worden door de grootheid van het goddelijk mysterie en in die ban de beschroomde blik van de liefde behouden, of wel die van het intellect, dat, als het eenmaal door de genade van het geloof is gegrepen, geen schroom kent, maar zich in innig contact met de waarheid voelt en op dit bovennatuurlijk niveau - ten dienste van zijn geloof - de werkzame weetgierigheid van het redelijk verstand hervindt. Sint Bernard en Abélard zijn voorbeelden van die twee typen. Zij vertegenwoordigen niet de waarheid tegenover de dwaling, en evenmin het geloof tegenover de rede, maar

5) Brief 174, 2; Patres Latini 182, 333 B.

6) Conflict dat uitliep op de tweede veroordeling van Abaelardus, door het Concilie van Sens

in 1141, en waaraan, behalve formele dwalingen bij Abaelardus, toch ook de tegenstelling

ten grondslag lag tussen Bernards meer mystisch en zijn meer dialectisch gerichte theologie

4

twee verschillende psychische houdingen, die hun doen en laten beheersen. De onstuimigheid en de onvoorzichtigheid van Abélard, de leemten in zijn methode zelf, en de zwakheden in zijn karakter maken het voldoende begrijpelijk, dat zijn optreden Sint Bernard en anderen veel aanstoot moest geven, zonder dat daarmee iets is gezegd ten nadele van de beginselen en methoden van de theologische wetenschap en van de dialectiek, waarvan hij zich bedient. Evenzeer worden zulke godvruchtige zielen geschokt door een optreden dat een, misschien accidenteel, maar toch reëel gevaar oplevert voor de volstrekte geldigheid van het geloof’

.

Maar, afgezien van geloofskwesties, als men het beeld van een heilige wil tekenen, waarom wil men dan met alle geweld, dat hij in het geheel geen gebreken zou hebben?

Is het niet eerlijker te erkennen, dat zijn hartstochtelijk karakter, zijn heftigheid en vele andere natuurlijke eigenschappen hem verder deden gaan dan hij feitelijk wilde?

Sint Bernard was een heilige, niet omdat hij geen gebreken had, maar omdat hij zich steeds heeft ingespannen, zijn gebreken te overwinnen. Neem, bijvoorbeeld, zijn brief aan Robert, de vermaarde ‘brief in de regen’. ‘Het is voldoende deze brief onbevooroordeeld te lezen om te beseffen, tot welk een heftigheid de gevoelens, die hem bezielen, hem kunnen brengen.... Die brief schreeuwt, zucht, maakt zich kwaad, en scheldt, met de accenten van een Hermione en een Phaedra; zachtmoedigheid en toorn, smeking en bittere ironie wisselen elkaar daarin af, met al het onlogische van een hartstochtelijk hart. In deze grote heilige leeft hier nog een heel complex van drift en trots, gemengd met een bezorgde tederheid.... Aan de avond van zijn leven zal de vergevensgezindheid het volkomen winnen van de heftigheid; maar op zijn negenentwintigste jaar is hij nog niet zo ver....’

.

Sint Bernard kan dus bij nader inzicht kleiner lijken, voor zover dat woord in dit verband zin heeft; voor de historicus heeft het hier slechts een zeer betrekkelijke betekenis en het zegt hem alleen maar, dat Sint Bernard bij nader bestudering werkelijker wordt. Het is goed, hierbij te denken aan het woord van Cicero, dat Leo XIII heeft overgenomen in zijn Breve Saepenumero considerantes, van 18 Augustus 1883, over historische publicaties: ‘De eerste wet voor de geschiedschrijving is, dat zij niets onwaars durft te zeggen; de tweede is, dat zij alles durft te zeggen, wat waar is; en alles vermijdt, wat naar begunstiging of vijan-

7) G. Paré, A. Brunet, P. Tremblay, La Renaissance du XII siècle. Les écoles et l'enseignement (Publications de l'Institut d'études médiévales d'Ottawa, III), Parijs-Ottawa, 1933, blz. 305-306.

8) I. Valléry-Radot, La lettre à Robert, in de Collectanae Ordinis Cisterciensium Reformatorum,

XV (1953), blz. 18-19.

digheid zweemt. ‘Primam esse historiae legem ne quid falsi dicere audeat; deinde, ne quid veri non audeat, ne qua suspicio gratiae sit in scribendo, ne qua simultatis

.

* * *

Sint Bernard kan ook verder van ons af lijken. De toestanden in de twaalfde eeuw verschillen immers zeer veel van de tegenwoordige. De voornaamste reden daarvan is wel, dat de eeuw van Sint Bernard tot de Middeleeuwen behoort en daarin zelfs een hoogtepunt vormt. Alles in die tijd steunt op het geloof, niet alleen in het particuliere leven, maar ook in het openbare: in de politiek, de sociale verhoudingen en de cultuur. Er kan dan werkelijk worden gesproken van een Christenheid’, wat natuurlijk niet wil zeggen, dat er in die tijd alleen maar heiligen hebben geleefd.

Geweld, bijgeloof en onrecht bestonden ook toen, en vaak zelfs op grote schaal. Maar bij alles werd rekening gehouden met het godsdienstig element. Frederik Barbarossa - om slechts een voorbeeld te noemen - was een verbitterd tegenstander van de regerende pausen en heeft zelfs verscheiden tegen-pausen tegenover hen gesteld;

maar, als overtuigd Christen, ondernam hij onmiddellijk na de verovering van Jerusalem door Saladin een Kruistocht. Welk een verschil met het Westen van de twintigste eeuw! De onverschilligheid op godsdienstig gebied neemt voortdurend toe, hand in hand met de vooruitgang op wetenschappelijk en technisch gebied, die op zichzelf natuurlijk moet worden toegejuicht. De zorg voor materieel welzijn en gemak dreigt alle ontvankelijkheid voor het geestelijke te verstikken. Het materialisme dringt overal door en probeert het thans met een soort positief programma: het wil veeleer anti-theïstisch dan atheïstisch zijn. Dat is ‘het drama met het godloos humanisme’. Een groter tegenstelling tot de Middeleeuwen is moeilijk denkbaar.

Wanneer Sint Bernard in de twaalfde eeuw terecht wordt beschouwd als een van de beste getuigen voor de verhouding van zijn tijd tot God, als hij inderdaad ‘de verpersoonlijking is van alle aspecten waaronder het middeleeuwse Christendom zich heeft kunnen manifesteren’, als hij ‘op alle terreinen heeft gewerkt’, en ‘op ieder gebied met vrucht’, als er ‘tussen hem en het streven van zijn tijdgenoten zulk een overeenstemming heeft bestaan, dat zijn persoonlijkheid alleen reeds voldoende is om een beeld te geven van het gehele tijdperk, waarin hij leefde’

, dan spreekt het wel van zelf, dat wij verwonderd en onwennig tegenover hem staan en

9) Cicero, De Oratore. 1. II, hoofdst. 15, par. 62.

10) Daniel-Rops, L'Eglise de la cathédrale et de la Croisade (Les grandes études historiques),

6

gedwongen worden ons in een geheel andere wereld te verplaatsen om hem te kunnen begrijpen.

Men kan misschien menen, dat in de wereld van de Middeleeuwen die - bij alle onrust - zo krachtig werd bijeengehouden door het geloof, de activiteit van een monnik - monachus, Μοναχ ς - voor de hand lag. Maar wie dat denkt, loopt gevaar, een verkeerde voorstelling van de ware verhoudingen te geven. In elk geval heeft Sint Bernard er zelf zeer onder geleden, dat hij dermate werd versnipperd en telkens weer genoodzaakt werd zich met de wereld te bemoeien, al was die wereld dan de Christenheid. Bekend is zijn noodkreet, tot een bevriende prior gericht: ‘Mijn monsterachtig leven en mijn bezwaard geweten schreeuwen het u toe: Ik ben de chimaire van mijn tijd, want ik ben geen geestelijke en ook geen leek. Al draag ik nog steeds het monnikskleed, ik leef er volstrekt niet naar’

.

Kunnen wij ons tegenwoordig nog een monnik, een abt van een klooster,

voorstellen, die zo actief zou optreden als Sint Bernard? Hij moest trachten de Kerk en de wereldlijke macht met elkaar te verzoenen; hij moest een einde maken aan het schisma, dat tegenover de paus een tegen-paus had geplaatst; hij moest de ketterijen bestrijden, theologische disputen voeren, een Kruistocht prediken en nog veel meer.

Onze tijd kent ook de buitengewone macht en invloed van enkelingen, van bepaalde staatshoofden en dictators; maar hoe groot is het verschil in doel en middelen!

Wij kunnen inderdaad de indruk krijgen, dat Sint Bernard ver van ons afstaat!

* * *

Ondanks die afstand verschijnt hij echter voor ons als een groot man. Zijn activiteit naar buiten is waarlijk verbluffend. Hoe meer wij zijn leven en werken bestuderen, des te meer worden wij getroffen door zijn grootheid. Het is waarlijk niet gering, een einde te maken aan een pontificaal schisma. Hoe catastrofaal een dergelijke verwarring kan zijn, weten wij sinds vijf eeuwen niet meer, want sinds de tegen-paus Felix V in 1449 afstand heeft gedaan van zijn aanspraken op de Heilige Stoel, kennen wij geen tegen-pausen meer. Welk een opluchting moet de beëindiging van dit schisma hebben gebracht!

Het optreden van Sint Bernard tegen de ketterij is eveneens van de grootste betekenis. Hij trad niet alleen op tegen Abaelardus, maar ook

11) Brief 250, 4; Patres Latini 182, 451 A. - J. Calmette en H. David, Saint Bernard (Les grandes

études historiques), Parijs, 1953, blz. 153, merken hierbij geestig op: ‘Zijn vergelijking is

niet zo wonderlijk, want de oude Phrygische chimaira verspreidde een vurige adem’.

tegen de wederopleving van het Manicheïsme in het Rijnland en vooral in het gebied van Languedoc. Hij heeft een Kruistocht gepredikt op last van Paus Eugenius III, die, liever dan het voorbeeld te volgen van zijn voorganger Urbanus II, de paus die persoonlijk de Eerste Kruistocht had gepredikt, de prediking van de Tweede Kruistocht overliet aan de hartstochtelijke en invloedrijke abt van Clairvaux. Het begon met zijn triomfantelijke prediking in Vezelay, waar het volk van alle kanten begon te roepen: ‘Kruisen, kruisen, geef ons kruisen!’ Daarop volgde de prediking in het Oosten en Noorden van Frankrijk; ook in Duitsland en Zwitserland trad hij op, en, behalve door preken, spoorde hij door middel van brieven aan tot de Kruistocht. De onderneming liep echter in 1148 op een débâcle uit en Sint Bernard heeft daaronder zeer geleden. Hij zag heel goed, dat de mislukking voor een groot deel een gevolg was van de onenigheid onder de vorsten, en van het gebrek aan organisatie en discipline. Hij meende zich echter te moeten verantwoorden in zijn verhandeling De Consideratione, welke hij besloot met de woorden: ‘Gaarne vang ik de slagen van kwaadsprekerij op en de giftige pijlen van de godslastering, opdat ze niet tot God kunnen komen. Ik weiger niet, met schande te worden overladen, opdat men niet aan Gods glorie rake’

.

Sint Bernard staat voor ons als een groot man in zijn onvermoeide pogingen om niet slechts de Kerk, de Bruid van Christus, te zuiveren, maar de gehele Christenheid, het pausdom en de Romeinse Curie, zowel als de koningen en de vorsten; de bisschoppen, zowel als de religieuzen van alle orden; de geestelijken en de

eenvoudigste Christenen. Overal vindt men zijn waakzame interventie, die deze of gene wel eens onwelkom was, maar die van hem werd geëist, als iets dat van zelf sprak. Toch was de man van wie al die inspannende activiteit werd verlangd, geenszins een athleet met een krachtig lichaam. Integendeel: zijn biograaf Guillaume de Saint-Thierry heeft gezegd, dat de chronische ziekte, waaraan Sint Bernard leed, en zijn zwak gestel in zekere zin een goddelijke aanwijzing waren, om te doen uitkomen, dat het de Heilige Geest was, die in zijn persoon werkte en de overwinning behaalde.

Zijn activiteit als stichter van kloosters is vooral duidelijk aan het licht gebracht door de uiterst nauwgezette kaart, waarop de Cisterciënserkloosters zijn aangegeven, die sinds zijn benoeming tot abt van Clairvaux in 1115 tot aan zijn dood in 1153 door zijn toedoen zijn gesticht; dat zijn er 69, dus gemiddeld twee per jaar

! Geheel West-

12) De Consideratione, dl. II, hoofdst. 1; Patres Latini 182, 741-745; geciteerde tekst op 745 A.

13) Deze kaart van Pater A. Dimier is een uitgave van de abdij Notre-Dame de Scourmont te

8

Europa staat in die tijd in het teken van Clairvaux: Frankrijk, de Nederlanden, Spanje, Italië, Duitsland, Engeland, Ierland en de Scandinavische landen. Als men aan de kloosters, die rechtstreeks dochterhuizen van Clairvaux zijn, de kloosters toevoegt, welke door die eerste dochterhuizen zijn gesticht, zoals de kaart van Dimier dat doet, krijgt men een tamelijk goed idee van de geweldige invloed, die van de heilige abt is uitgegaan. Hic est digitus Dei.

Het kan nooit genoeg worden herhaald: de bron van alle grootheid bij Bernard is zijn heiligheid. Uit die heiligheid komt bij hem alles voort. Er zijn heiligen, die geen grote mannen zijn, en er zijn grote mannen, die geen heiligen zijn. De abt van Clairvaux is er in geslaagd zowel het één als het ander te zijn, en hij was groot, omdat hij heilig was. Dat is de altijd levende, indrukwekkende les van de ontzaglijke vruchtbaarheid van het innerlijk leven. Bernard als mysticus: dát verklaart alles;

neen: God is de verklaring van alles, wat Sint Bernard tot stand heeft kunnen brengen, en zonder God, zonder de souvereine Meester, de almachtige Schepper zou de abt van Clairvaux niets zijn.

* * *

Bernard vertegenwoordigt een gehele wereld, waaraan men steeds weer nieuwe aspecten kan ontdekken. Hij is groot en staat, ondanks alles, toch zo dicht bij ons:

hij is zo menselijk, zozeer een der onzen. Reeds tijdens zijn leven konden de mensen moeilijk zijn beminnelijkheid weerstaan. De abt Isaac de l'Etoile riep in een van zijn preken uit: ‘Wij hebben een mens gezien, die bovenmenselijke macht bezat: als men zich ergerde aan zijn manier van optreden of aan zijn verwijten, morde men tegen hem, wanneer hij er niet bij was; maar op zijn gelaat straalde zulk een beminnelijke en goddelijke majesteit en zulk een eerbiedwaardige liefde, met zulk een

ontzagwekkende rust, en op zijn lippen lag zulk een lieflijkheid gespreid, dat hij slechts behoefde te verschijnen om vrede te brengen, zodat men zichzelf terstond verweet, hem iets te hebben verweten. Men beminde alles in hem, alles van hem moest men prijzen en verheerlijken’

.

Na acht eeuwen zijn de geschriften, die hij heeft nagelaten, nog steeds bij machte een buitengewoon fascinerende indruk op ons te maken, en die wonderlijke

aantrekkingskracht kon zich bij de meest onverwachte gelegenheden doen gelden.

Zo is nog niet lang geleden

14) In Assumptione, Sermo II; Patres Latini 194, 1869 C. Enige andere getuigenissen vindt men

bij E. Wellens, Saint Bernard, directeur spirituel, in de Collectanea Ordinis Cisterciensium

Reformatorum, XV (1953), blz. 94.

een Pierre Dalloz tot Sint Bernard gekomen, toen hij in diens geschriften gegevens op het gebied van de architectuur zocht

.

Albert Béguin vertelt in de inleiding tot zijn nieuwe Franse vertaling van de mystieke werken van Sint Bernard, dat hij zijn werk onder steeds veranderende omstandigheden en in de meest uiteenlopende klimaten heeft volbracht: in een hotelkamer in New York, onder de paarsblauwe Californische hemel, op de

hoogvlakten van Mexico, in de Londense mist, onder de Toscaanse zon, in het benarde Berlijn, aan de oevers van de Ganges, aan de kust van Malabar, te midden van de tempels der Dravida's in het Zuiden van Voor-Indië: ‘Onder zoveel verschillende luchten, in contact met zoveel verschillende, onrustbarende vormen van samenleving, bij werkzaamheden, zozeer verschillend van die welke men ooit in Clairvaux heeft gekend, is Sint Bernard voor mij toch nooit een vreemde geweest. Hij heeft mij geholpen onverdraaglijke samenlevingen te verdragen, en liefde te gevoelen voor die welke ik heb zien lijden en, zonder de moed te verliezen, de kwellende vragen onder de ogen zien, welke deze eeuw aan ieder van ons stelt’

.

Wie Sint Bernard zo dicht bij zich wil voelen, zal er goed aan doen zijn werken aandachtig en herhaaldelijk te lezen

. Onder die werken vormen de brieven

ongetwijfeld een zeer interessant geheel, dat ons op weg kan helpen om de ziel van de heilige te leren kennen. Brieven aan

15) Vertaling van De Considecatione, Grenoble, 1945.

16) Saint Bernard, Oeuvres mystiques, Franse vertaling van A. Béguin, Parijs 1953, blz. 22.

17) Uiteraard verdient het de voorkeur, de werken van Sint Bernard te lezen in het Latijn, de taal waarin ze oorspronkelijk zijn geschreven. Een goede vertaling kan echter, ook voor degenen die Latijn kennen, een stimulans zijn en een hulpmiddel tot beter begrip. - Bij het lezen van de brieven is het van belang de omstandigheden te kennen, waaronder Sint Bernard ze heeft geschreven. In dit opzicht kan de belangrijke uitgave van de Commission d'Histoire de L'Ordre de Citeaux: Bernard de Clairvaux (Parijs, 1953) zeer goede diensten bewijzen, mede dank zij het uitstekende chronologische overzicht en het zeer practische zaakregister.

Wij noemen in dit verband enige Nederlandse vertalingen en studies:

W.J. Aalders, Bernard van Clairvaux, in de reeks Grote Mystieken, Baarn, 1913.

Sint Bernard, Verhandeling over de liefde tot God, vertaald en ingeleid door Anton van Duinkerken, Utrecht, 1930.

Bernardus van Clairvaux, Verweerschrift. Brief in den regen, vertaald en ingeleid door Anton van Duinkerken, Amsterdam-Antwerpen, 1938.

Bernardus, Mariapreken, vertaald en ingeleid door Anton van Duinkerken, Bussum, 1946.

A. van Duinkerken, Uren met St Bernard, Baarn, 1943.

Bernard van Clairvaux, Bezinning, ingeleid en vertaald door Slotemaker de Bruïne, Amsterdam, 1951.

Bernardus van Clairvaux, De omstandigheden van Christus geboorte. IIIe. preek In Nat. Dom., in Ons Geestelijk Leven, 29 (1953), blz. 224-228.

De Cisterciënser monniken van de abdijen van Noord- en Zuid-Nederland publiceren dit jaar, ter gelegenheid van het eeuwgetijde, een Sint Bernardus van Clairvaux.

Gedenkboek, met een twintigtal studies over de abt van Clairvaux.

10

de paus, aan bisschoppen, koningen en vorsten, aan abten, monniken en andere geestelijken, en nog veel meer; in een grote verscheidenheid van situaties. Die brieven doen ons een Bernard kennen die beurtelings energiek en teder is, heftig en toegeeflijk, diplomatiek en onverzoenlijk, verheven en gemoedelijk; en zelfs spotziek zoals in het zeer korte briefje, dat hij aan een beschermeling meegeeft voor de bisschop van Noyon: ‘De jongeman, die deze brief brengt, stuur ik u, opdat hij van uw brood moge eten; op die manier zal ik weten, of uw gierigheid dit zonder bezwaar toelaat. Maar huil niet, huil niet: hij heeft een kleine maag en is met weinig tevreden. Ik zal u overigens dankbaar zijn, als ge hem veeleer geleerd dan vet maakt’

.

Maar in de grote werken van Sint Bernard zal men stellig de grootste schatten vinden. Het zijn alle gelegenheidsgeschriften; maar van welk een rijkdom getuigen zij, van welk een diepte, mildheid en vurigheid, van welk een liefde en nederigheid!

Op enkele van de werken, die van bijzondere betekenis zijn uit geestelijk oogpunt - en dat is bij Sint Bernard altijd het essentiële - willen wij hier de aandacht vestigen.

Van zijn verhandeling Over de Nederigheid, is het tweede gedeelte terecht beroemd gebleven om zijn ‘portrettengalerij’, maar het eerste deel is stellig belangrijker voor het geloofsleven, door zijn beschrijving van de opklimming langs de trappen der nederigheid over de wegen van de waarheid en de liefde tot Christus. De verhandeling Over de Genade en de Vrije Wil is moeilijker, maar zeer belangrijk om ons een begrip te geven van de opvattingen van Sint Bernard aangaande de verhouding van de mens tot God. Zijn verhandeling Over de Liefde tot God

is buitengewoon weldadige lectuur; men kan overigens zeggen, dat de abt van Clairvaux in zijn geschriften en preken nooit een ander onderwerp heeft behandeld dan de liefde tot God. De verhandelingen Over de Bezinning, Over de levenswandel en de Verplichtingen der Bisschoppen, Over het Voorschrift en de Dispensatie, Over de Bekering en Over de Nieuwe Krijgsdienst richten zich rechtstreeks tot bepaalde personen of groepen;

overal vindt men echter - en soms in overvloed - bladzijden waarvan iedereen zeer veel kan leren.

In zijn preken, eveneens zeer talrijk in zijn werken vertegenwoordigd, vindt men ook een overvloed van onderwerpen die van het grootste belang zijn voor het geestelijk leven en die Sint Bernard aan zijn monniken ter overweging voorhield:

zijn preken over het liturgische jaar, preken ter gelegenheid van feesten van heiligen en over andere onder-

18) Brief 401, Patres Latini 182, 614.

19) De Amore Dei, hoofdst. I, 1; Patres Latini 182, 974 A.

werpen, en vooral zijn zeer belangrijke reeks van zesentachtig preken over het Hooglied, vormen een onuitputtelijke schatkamer.

Sint Bernard is mens gebleven, en hij is een mens van de twaalfde eeuw. Hij staat ver van ons af door alles waarin die eeuw van de onze verschilt. Maar, ondanks dit alles, vervult zijn grootheid, zijn waarachtige grootheid voor God en voor de mensen, ons met bewondering, temeer, omdat hij voor ons gevoel toch ook weer zo dicht bij ons staat, deze monnik, die zich bewust is van zijn nietswaardigheid, maar die, omdat God hem daartoe roept, wil opklimmen tot de toppen van de vereniging met de Bruidegom.

Sint Bernard heeft ons een onvergankelijke les gegeven in liefde tot God en in het

ijveren voor de zielen uit liefde tot God. En hij heeft gezegd: ‘De maat voor de liefde

tot God is: Hem te beminnen zonder mate’.

12

Na-oorlogse poëzie in Nederland door J. van Heugten S.J.

HET zou interressant geweest zijn de weinig dichtlievende Menno ter Braak eens zijn mening te horen zeggen over de nieuwere poëten, die sinds 1945 in Nederland zo talrijk optreden en die, gedeeltelijk althans, een zo nieuw geluid doen horen.

Menno ter Braak en deze dichtergroep vormen een zo radicale tegenstelling dat van enig wederzijds begrip wel geen sprake had kunnen zijn. Ter Braak was de

geïncarneerde ratio en deze dichters verfoeien de rede als de vijandin van alle poëzie.

De uiterste vleugel die ongeveer in ‘Atonaal’, de bloemlezing van Simon Vinkenoog van 1951, is ondergebracht en in Lucebert, Jan Elburg en Gerrit

Kouwenaar zijn aanvoerders vindt, is zo vernieuwzuchtig, zo radicaal brekend met het verleden, met traditie, aesthetica en wat de vroegere poëten als essentieel beschouwden, dat het begrip poëzie een wezenlijke verandering ondergaan heeft.

Aanvankelijk waren het slechts enkelen die in het ‘Woord’, het tijdschrift van Koos Schuur, hun experimenten in nieuwe dichtkunst publiceerden, doch hun voorbeeld werkte aanstekelijk en kweekte andere experimenteerders. In de wezenlijke verandering van het begrip poëzie schuilt, dunkt mij, de oorzaak dat kundige en versgevoelige critici deze dichkunst zo krachtig hebben afgewezen. Jan Engelman, Bertus Aafjes, Vasalis, allen dichters, die het geheim en het suprarationele der poëzie steeds ten hoogste geëerbiedigd en de ratio slechts een smalle basis in poëticis toegekend hebben, staan niet alleen sceptisch, maar zelfs afwerend en veroordelend tegenover deze zogenaamd experimentele poëzie.

Vasalis en Aafjes kan men bovendien moeilijk ouderen noemen: enkele

experimentelen zijn ouder in jaren dan zij. Hun optreden als dichter dateert echter van ongeveer 1937 en daarom rekent men hen tot een oudere generatie. De perioden tussen de verschillend geaarde scholen of generaties worden hoe langer hoe korter:

om de tien jaar kan een nieuw geslacht aantreden, dat zijn voorgangers meedogenloos

omver kegelt. Wat echter de generatie 1950 van de voorgaande van 1937 onderscheidt

is, meen ik, nogmaals: een totaal ander poëzie-begrip. Er is en wordt over poëzie

onleesbaar veel gesproken en geschreven en stilzwijgend gaat men daarbij uit van

de veronderstelling dat ieder ongeveer eenzelfde opvatting daarover heeft. Een

definitie of bepaling

van poëzie is onmogelijk te geven. Ieder denkt er het zijne over en tot voor kort kwam men in essay's en discussies daar wel mee toe, omdat de opvattingen niet al te ver uiteen liepen. Wie zich met de schone letteren bezig hield had een schat van herinneringen in zijn hoofd, had de grote dichters gelezen, deelde min of meer in de emotionele stromingen van zijn tijd en had zich uit dit complex een overeenkomstige opvatting van poëzie gevormd, die niet al te zeer verschilde van de algemeen aanvaarde, hoeveel persoonlijke nuances er in die opvatting ook aanwezig mochten zijn.

De poëzie-opvatting van Vondel en Hooft, van Kloos en Gorter, van Marsman en Aafjes was, geloof ik, eender genoeg, ondanks détailverschillen, om een basis te vormen tot wederzijdse verständigung. Hier lijkt mij echter het grote verschil te liggen tussen de experimentelen, de atonalen van 1950, en alle vroegere generaties.

Wat tot 1950 poëzie heette is dit thans niet meer en wat deze nieuweren poëzie noemen is iets essentieel anders dan de vroegere. ‘Deze poëzie, zegt Simon Vinkenoog in zijn “Bij wijze van Inleiding” tot de bloemlezing Atonaal, is waarschijnlijk niet voor uitleg vatbaar, dit in tegenstelling tot de poëzie der generaties die deze dichters voorafgingen. Elke psychologische, psycho-analytische of philologische verklaring moet op een gegeven moment onherroepelijk haar onmacht bekennen.... Ik zie een minder gladde verstechniek, een experimenteren met gedachten en gevoelens, dat sterk afsteekt tegen de provincialiteit van onze poëzie van vóór 1940, toen slechts een enkeling onder de dichters zich, wat de physieke gesteldheid van het vers betreft, op ongebaande wegen begaf’. En op het omslag van Atonaal zegt hij: ‘Atonaal is van een gehalte dat elke lezer voor zich zelf mag bepalen. Wat verwacht wordt is, dat ge het paard eens achter de wagen spant in plaats van ervoor, dat ge eens naar boven valt in plaats van naar beneden, dat ge eens ja zegt neeschuddende en neezegt al knikkende van ja’.

De samensteller dezer bloemlezing experimenteert er duchtig op los in zijn in 1952 verschenen bundel Land zonder Nacht (Uitg. Querido, Amsterdam). Het eerste van Zeventien Gedichten voor Ferdy luidt aldus:

ik houd het pleidooi

voor het aardse wonder

van weerlicht ontdaan

een gebarsten stem als

oponthoud in het alfabet

is zekerder waarde

dan de veiligheidsraad

van mijn dromen

14

wat ik beminnend heb tenietgedaan heb ik in het wonder hervonden levend te branden in liefdes vooronder

en Jan G. Elburg, nog een der aanvaardbaarsten van de experimentelen, schrijft in zijn bundel Laag Tibet (1952. Uitg. De bezige Bij, Amsterdam, 1952) onder de titel anti-onweer gedicht:

Nu, waakzaamheid. Het zijn de sluikmannen met een tonsuur van maan, die

de hurkdans van de donder aankondigen.

Zijn de wolken zo haveloos, ooms?

Rook rolt er. Een wild wentelen.

Spiraalmatrassen voor olifanten.

Het rampast van donkere hongertongen.

Wat mijn angst niet verzint!

Een kinderspel onder blikken licht:

de nikkelen bikkel van de bliksem.

Er is een dwingend sliepuit met vork en mes, rond ons, dat oorlogen te binnen brengt.

Daarom maak ik mijn ogen nat.

Er is een buik van geluid geopend.

Kwade nabuurschap van geluid maakt mijn gezicht een groene muur.

Daarom zet ik mijn woorden als kraaien op een draad, aandachtig als een hengelaar, met een hart als gekuild gras.

Nu dan voor mij de nacht, vannacht, een doffe naaimachine....

Deze gedichten lezend vraagt men zich af of het niet al te grotesk is te spreken ‘van de eerste manifestatie van een poëtische herleving, die belangrijker zal blijken te zijn voor de Nederlandse letterkunde dan die der Tachtigers’. Zijn het gedichten of is het een heel of half onbewust neuriën, een aaneenrijgen van onbewuste associaties, een zich laten drijven op wat klanken en voorstellingen, die uiterlijk op een gedicht lijken? Er is weinig zin of gevoel, weinig ontroering of verrukking, weinig treffends in te ontdekken. Moesten er nu zoveel eeuwen Homerus, Shakespeare en Goethe voorafgaan dat men met deze extravaganties nog vrede zou nemen?

Een dichter-criticus is altijd voorzichtig met het vellen van oordelen over

aankomende poëten, die nieuwe poëtische terreinen gaan ontginnen. Daarom staan

Vasalis (in ‘Libertinage’, Maart-April 1952) en Bertus Aafjes (in ‘Elsevier’, Juni

1953), ondanks hun harde en afwij-

zende critiek, toch zeer welwillend tegenover deze jongeren en kiezen

onvoorwaardelijk hun partij tegenover een meesmuilend publiek. Een niet-dichter is minder gevoelig en neemt nieuwe poëtische experimenten doorgaans niet zo ernstig.

Hij treedt onwillekeurig een beetje oude-heer-Kegge-achtig op, is weinig toegankelijk voor dichterlijke Ahnungen en wil waar voor zijn geld. Wie van de tot nu toe geldende voorstelling poëzie uitgaat en dus in poëticis enigszins een Kegge is, kan moeilijk anders dan zich de vraag stellen: is wat deze experimentelen bieden nog poëzie of is het een spel met woorden, sentimenten en verbeeldingen, dat in een intellectuele kinderkamer thuis hoort?

Deze dichters vormen de generatie die door de laatste oorlog getekend werd: zij voelen zich staan in een wereld, die zinloos geworden schijnt, waarin de wetenschap het verderf de weg wijst, de toekomst slechts onzekerheid biedt en heel de structuur der samenleving gewijzigd is. Alle oude cultuurwaarden werden wankelbaar: er is een crisis ingetreden, die een geheel nieuwe wereldperiode schijnt in te luiden. Zo is innerlijk alles in hen losgeslagen: zij willen breken met traditie en verleden, met religie en moraal, met aesthetica en redelijkheid en iets geheel nieuws opbouwen.

Zij voelen zich verwant met buitenlandse internationale stromingen, wijzen graag op het voorbeeld der Franse surréalisten, der Engelse en Americaanse irrationalisten en vinden het werk hunner voorgangers provinciaal. Hun zelfbewustzijn is minstens even groot als de onbewustheid hunner poëzie.

Toch kruipt het bloed waar het niet gaan kan. Het is merkwaardig dat Gerrit Kouwenaar in zijn pleidooi voor deze poëzie in het Decembernummer van ‘Kroniek voor Kunst en Kultuur’ 1951, waar hij 'n gedichtfragment van Elburg aanhaalt, zegt:

‘Ik zou verder willen citeren, omdat ik het zo mooi vind’. Dus toch weer aesthetica!

De poëzie schijnt ook bij hen om het mooie, het schone te graviteren en zo is er toch weer een overeenkomstig punt van uitgang. Dat zij hoofdletters en leestekens vermijden en soms rare woorden en schrijfwijzen aanwenden behoort nu eenmaal tot de kinderziekten, die elke nieuwe richting doormaakt. Wanneer Kouwenaar in datzelfde pleidooi schrijft: ‘De kunst als expressiemiddel van menselijke drift, droefheid of vrolijkheid wordt gesteld tegenover de specialistenkunst, die haar heil zoekt in een schoonheidsconceptie om haarzelfs wil’, dan kan ieder verstandig mens, zelfs de stugste Kegge, het met hem eens zijn: alleen is het te eenzijdig enkel drift, droefheid of vrolijkheid in de kunst te willen uitdrukken. Er trillen nog meer snaren in de mens.

Het zou gemakkelijk zijn een aantal zogenaamde gedichten of klanken

associatiecomplexen aan te halen, die voor de doorsnee-Nederlander

16

het summum van ongerijmdheid vormen en de indruk wekken dat de maker een loopje neemt met zijn lezers. Zo schrijft bijvoorbeeld Remco Campert, een verwoed experimentalist, in Een Standbeeld opwinden (Uitg. De bezige Bij, Amsterdam, 1952) onder het opschrift Sintels van de Zon 4:

De rug van de zon is de maan de maan is de spiegel van de winter die zich zelf aan scherven slaat in de spiegel van de maan buigen alle goden en bevriezen kus nu de koning op zijn lippen half geopend wacht zijn mond kus hem nu is de tijd

gekomen voor vrolijkheid en terugkeer van de zeeman een kermis een koning

een kerkbel van letters slaapt om de woning van de zeeman

en Lucebert, de hogepriester der experimentelen, in Apocrief (Uitg. De bezige Bij, 1952), onder wat hij noemt Romeinse Elehymne:

wit en licht ligt mijn geest op de maan als mijn lijf op de goudschaal der zon van de zuil van de nacht kraait de haan als de taal van de donkre kolom mijner tong ei en oer in de dans van het zaad

straalt de mens - hij kent de pijl hij kent de boog ben ik de jacht ben ik de jager van de laat

op land gebrachte ziel - zij staat gehoor zij staat gevangen in mijn oog O dans als de lopende dorst van genot

leng mij mijn ijlte pijlen - vlug van getal en van droom tis in volt van het vuur of in stilt van het steen

dat gij rust als de vrucht als de vondeling god

Het heeft weinig zin deze dichters hun onverstaanbaarheid te verwijten: zij willen

juist onverstaanbaar zijn en hebben de redelijkheid als een verouderd postulaat

afgeschud. Hun gedichten willen ondergaan worden. Nu is dit, zoals Vasalis in haar

critiek opmerkt, een waarheid die zo oud is als de wereld. Elk gedicht wil ondergaan

en niet allereerst ‘begrepen’ worden. Maar alles in de mens dringt onwillekeurig naar

het licht der bewustheid en het is ingaan tegen de draad, het is een verwringen van

de natuur, wanneer men het troebele rijk van het on- of onderbewuste tot souverein

gebied wil verheffen. Deze poëten hebben echter hun voorgangers en zijn in zekere

zin consequent. Zij vertegenwoordigen in Nederland een late uitloper van het Franse

surréalisme van vóór enige decennia, een school of richting, die ont-

staan moest uit de cultus van het onbewuste. Hoeveel denkers en geleerden hebben de laatste eeuwen niet het onbewuste ten troon geheven en dit tot de grote

al-broedplaats verklaard. Wie geen bewust en alwetend God als eerste oorzaak aanvaardt, vindt geen andere uitweg dan de intronisering van het onbewuste. Dit is het onontwijkbare alternatief. De ontkenning van een bewuste, wetende God stort alles in de brouwketel van het onbewuste, dat er was vóór de mens, dat er na hem wezen zal en waaruit alles is voortgekomen. Wanneer men dit onbewuste als de oerbron, de moederbodem, de oerkracht aanvaardt, is het consequent ook het on- of onderbewuste in de mens het primaat toe te kennen en souverein te verklaren. Zo past deze poëzie-opvatting volkomen in het algemene tijdsbeeld.

* * *

Intussen behoren niet alle na-oorlogse dichters tot de Atonalen of Experimentelen.

Deze laatsten vormen slechts een kleinere groep, die door haar zelfbewuste houding en door de geaccentueerde aandacht, welke Vinkenoogs bloemlezing trok, bijzonder in de belangstelling staat. Dichters als Guillaume van der Graft, Matheus Verdaasdonk, Ad den Besten, Michael Deak en talloze anderen zijn zeker geen Atonaaldichters.

Vinkenoog heeft door zijn beperkte en aprioristische keuze een wel zeer eenzijdige voorstelling van dichtend Nederland na de oorlog gegeven.

Een gedicht als ‘De Kloostertuin’ van Matheus Verdaasdonk, die zijn tot nu toe enige bundel met de merkwaardige titel Cantuale ad usum fratrum minorum (Uitg.

van Oorschot, Amsterdam, 1946) onder en kort na de oorlog schreef, staat mijlen ver van de experimentelen.

Onder de linde las ik mijn getijden.

God ademhaalde aan de kloostermuur.

‘Verslaapt Gij, God’, riep ik, ‘dit stralend uur, Waarin Uw engelen de Primen luiden?’

Verblindend trad Hij uit het struikgewas en zond zijn vogels in de vroege bomen en schreef de boomgaard vol met antiphonen, vlinders en bijen schiep Hij in het gras.

‘Wat zingt de monnik in de dageraad?’

Ik toonde Hem mijn oude cantuale, Opengeslagen bij 't Magnificat.

Zijn glimlach blies de noten van het blad en in der linde ritselend geblaart

werden zij morgenlicht en nachtegalen.

Dit mooie vers is genietbaar voor de eenvoudigste en toch is er iets

18

nieuws, iets hedendaags voelbaar in zijn houding en structuur. Het is, geloof ik, het licht ironische, even niet ernstige in zijn derde en vierde regel. Dit heeft het gemeen met vele gedichten der jongste poëten. Het is of zij een minder strak en ernstig gezicht zetten wanneer zij dichten, dan wij dit, vooral sinds tachtig, van dichters gewend waren. De tachtigers namen de schoonheid en wat daarmee in verband stond huiveringwekkend serieus en traden dienovereenkomstig, al dichtend, ongewoon plechtig en priesterlijk op. De jongeren hebben in het algemeen die priesterlijke plechtstatigheid afgezworen en zien ook het maken van een gedicht reëler, nuchterder, hoewel in de grond niet minder ernstig. Het plechtig-sombere uitzingen van eigen emoties, van de bewogenheden der ziel is vrijwel verdwenen: men springt gemakkelijk over naar het alledaagse, het luchtige en maakt een humoristische opmerking, alsof alles toch weer niet zo heel serieus moet genomen worden.

Ik meen dat veel van wat Martinus Nijhoff in een lezing, die hij in 1935 te Enschedé hield (opgenomen in ‘Maatstaf’, Juli 1953), zei, van toepassing is op de dichters van na 1945. ‘De poëzie (is), om het kort te zeggen, objectiever geworden. Geen directe lyrische gevoelsuitstorting meer, maar korte stukjes geobjectiveerd leven,

geconstrueerd, gecomponeerd, meer in de stijl, waarin vroeger epische gedichten werden geschreven. De persoonlijkheid van de dichters (schijnt) voldoende onderwerp te vinden in het gewaar worden niet van zich zelf als dichter, maar als mens’. Dit gaat reeds op bij de dichters van 1937, Hoornik, Aafjes, Vasalis en de anderen, die de ‘eerbied voor de gewone dingen’ cultiveerden en niet altijd vrij bleven van platitudes. Hun eerbied voor de gewone dingen verloor zich te vaak in het

anecdotische. Nu is er continuïteit tussen deze generatie en de niet-Atonalen van na de oorlog. Van een school of richting is er, buiten de Atonalen, onder de tientallen jonge dichters, die sinds 1945 zijn opgetreden, geen sprake. Er is geen op de voorgrond tredende leidende figuur, geen tijdschrift dat een scherp omlijnd program, een uitgesproken richting volgt. Er worden talloze gedichten geschreven, die hun weg vinden in tijdschriften, doch dikwijls niet tot een bundeling zijn te brengen.

Katholieke jonge dichters als Verdaasdonk, Harriet Laurey, Nico Verhoeven, Frans Babylon, Michael Deak, Michel van der Plas en anderen staan eenzamer dan de katholieke jongerengroep uit de twintiger jaren, die zich in De Gemeenschap kon verenigen.

Wel staat deze generatie sceptischer, hopelozer, gedesillusioneerder in het leven dan haar voorgangers. Zij raakten vele zekerheden kwijt en daarmee haar vertrouwen in de theorie. Zo laat zij zich gemakkelijker beïnvloeden en leiden door de

werkelijkheid van het leven dan door

vastgelegde regels of concepten. Haar reacties zijn behoedzamer, wantrouwender, gereserveerder, meer een mogelijkheid open houdend tot ontwijken dan die van wie haar voorafgingen. Een voorbeeld van deze tot niets verplichtende, wantrouwende levenshouding is het vers ‘Reis’ van Bert Voeten (uit Met het oog op morgen. Uitg.

De bezige Bij, Amsterdam, 1953):

De dag is een witkiel die

een koffer verdriet voor mij draagt en een citybag losse vreugden door het wagenspoor van de zon loop ik achter hem aan

met mijn hart vol weersverwachting de paraplu van mijn ziel

opgerold onder mijn oksel ik ben in mijn leeftijd op reis met twee noodrantsoenen hoop en een kijker om in de verte op de pakpapieren zee de afzender te ontdekken

maar de deur van de lucht waait dicht en de regen gaat er voor staan ik kan alleen nog maar mijn paraplu open vouwen

Vertoont dit gedicht enige verwantschap met de experimentelen, het volgende van W.J. van der Molen uit Gered voor vannacht (Uitg. van Oorschot, Amsterdam, 1946) is volstrekt onexperimenteel.

Na uw dood

De woorden die mijn hand heeft neergeschreven sinds gij mij door de dood ontnomen zijt, ze zijn niets meer dan een zacht aangeheven en schrijnend lied om de vergetelheid.

De avond heeft het reeds uiteengedreven, en vindt een zachte troost voor u en mij:

vannacht zullen mijn woorden zijn als regen, ze waaien zonder stem aan u voorbij.

En wat mij nog aan wonden is gebleven, en wat in mij vergeefs om tranen schreit, het zijn de klanken die nog altijd beven tussen uw dood en mijn verlatenheid.

Uw sterven werd een wonder in mijn leven - wij waren als twee schelpen in de tijd.

Dit nog sterk aan tachtig herinnerende, gevoelige vers behoort tot wat Kouwenaar in zijn reeds vermeld artikel noemt de ‘veertien-regelige aanfluiting van de realiteit’.

Deze gevoelige sonnettendichtkunst is

20

volgens hem ‘volstrekt onwerkelijke poëzie, die in de put zit - een put zo diep en overvuld, dat de geringste poging tot een bevrijding, anders dan met aesthetische ladders en touwen, eenvoudig niet erkend wordt’. In zijn latere bundels slaat van der Molen vaak een meer na-oorlogse toon aan, minder traditioneel, spelender, ironischer, gereserveerder; ook is zijn vers dikwijls geïnspireerd door religieuze bewogenheid.

Een zekere na-oorlogse ontwikkeling maakte de poëzie van C. Buddingh door.

Hij evolueerde in de richting der experimentelen en in zijn verzen komen vaak de teleurstelling en de desillusie, de ontwijkende houding der jongere dichters tot uitdrukking. Hij bekommert zich, zoals meerderen van zijn collega's, weinig om rijm en maat, dicht zelfs bijna rijmloze sonnetten en houdt van grillige verbeeldingen.

‘Verlangen’ uit Water en Vuur (Uitg. U.M. Holland, 1951) brengt het uitzichtloze van het leven in vers:

O, om ergens maar onder een boom te liggen

waar nog nooit een vliegtuig de lucht heeft besmeurd, en vreesloos en stil als de avond valt

naar de jam-session van de vogels te luisteren.

De leegte die in mij en om mij gaapt met rust en vrede en rust te vullen, en argeloos als een kinderballon

door de ijlblauwe tijdeloosheid te zweven.

Maar de waanzin der wereld is enkel per touw, per pistool of per gaskraan voorgoed te ontvluchten, en dan wordt de vergetelheid weer een gevangenis:

ik zou haar als weekend-huis willen bewonen.

Een vruchtbaar na-oorlogs dichter met eigen visie en geluid, wiens mogelijkheden nog niet ten volle verwerkelijkt zijn is Guillaume van der Graft, pseudoniem van W.

Barnard, predikant te Nijmegen. Hij is vaak kunstig en vindingrijk, maar in zijn beste gedichten is zijn reactie op de werkelijkheid van een treffende oorspronkelijkheid.

Zo in het volgende fragment uit de ‘Elegie op mijn Hond’ (uit Mythologisch. Uitg.

U.M. Holland, Amsterdam, 1950).

- - - -

Mijn hond was vlindervrij van 't wereldwee, en zonder hinder van de hinderlagen der zonde, der verwondering, der vragen leefde hij met de loop der dingen mee.

Maar hij is dood, mijn kleine zwarte vriend, die mij mijn feilen toonde met zijn ogen en met zijn staart, van goede trouw bewogen.

Ik had het meer dan hij het had verdiend.

Want ik ben door een twijfeling verblind voor al het interest van Gods vermogen:

het licht van zon en maan en van de hoge

sterren waar Hij de nacht mee overwint;

ik had mij bij het duister neergelegd, de dood waarderend als een zoete rilling om 't leven te vrijwaren van verveling die daardoorheen waart; en, gelijk men zegt, het leven schikt zich in de dood terecht, de honger naar de tijd vindt er zijn stilling, zonder verwijt ontmoet men zijn vervulling:

een koele vrede na het heet gevecht.

- - - -

Ad den Besten, die als redacteur van de ‘Windroos-serie’ en als samensteller der uitvoerige bloemlezing Stroomgebied midden in de branding staat, is zelf een vertegenwoordiger der min of meer traditionele richting. Zijn dichten heeft een sterk religieuze achtergrond en bij hem, zoals trouwens bij velen zijner dichtende

tijdgenoten, treft het bijzonder na-oorlogse verschijnsel dat dit religieuze in

onmiddellijk contact staat met de dagelijkse dingen des levens. Bij allen, bij wie men deze religieuze achter- of ondergrond vindt, valt het op dat het religieuze bij hen geen vast bezit of onaantastbare verworvenheid is, maar een omstreden en in harde worsteling behouden of veroverd goed. Velen hebben de Jacobsstrijd met de engel te voeren en bij menigeen werd, zoals bij Jacob, de heup ontwricht. Wat deze generatie in het algemeen kenmerkt is de meer dan familiaire toon tegenover God en het goddelijke. Bij sommigen mag dit cynisme of de spotternij van het ongeloof zijn, bij anderen is het dit zeker niet, maar eer het dagelijks ondergaan van het nabij gevoelde of geweten Ongeziene. In een wereld, die zin- en redeloos geworden schijnt, is meer plaats voor het eeuwige mysterie God dan in een al te redelijk ingedeeld en verkaveld heelal.

Verleden Tijd, den Bestens laatste bundel (Uitg. J.J. Meulenhoff, Amsterdam, 1950), eindigt met dit gedicht:

Dat ik moet léven, de verleden tijd uitkopend van dit lichaam-in-gebreke:

tong zonder taal, getuige zonder teken van wat ik ben in u, Christus die lijdt - ik, nieuwe mens, ik die dit kruis vermijd, ik, oude mens, hoe ben ik u ontweken, vluchtend uit de van u vervulde tijd, uw zeer, zieltogend lichaam-in-gebreke.

Maar nergens raak ik meer van u bevrijd:

in uw lijf breekt ge mijn gebrokenheid, en - nieuwe mens, oud als ik ben gebleken - geeft ge mij 't leven in de hemelstreken van een doorleden, een vervulde tijd.

Verwant met die behoedzame, wantrouwende houding tegenover leven en dingen is

de nuchtere constateerlust, die men bij vele na-oor-

22

logse dichters aantreft. Zij zien toe bij het gebeuren om hen heen, bijna interesseloos en onverschillig en eindigen hun vers graag met een soort kuitenflikker. Zo J.

Meulenbelt in ‘Park’ uit zijn bundel Plattegrond (Uitg. U.M. Holland, 1950):

Af en toe, met zijn fiets aan de hand, komt een agent kijken naar de orde.

Er is niets aan de hand.

Logisch want overal staan borden.

En waar de babies met hun moeders rijden staan duidelijk hekjes langs de kant.

Loslopende honden zelfs doen hier niets dan lopen en dat zegt wel iets

over de rust, over het gewijde

van al die heesters, beesten, moeders bij elkaar.

De babies ruiken er van avond naar.

en J.W. Schulte Nordholt in ‘Totdat Hij komt’ uit Levend Landschap (Uitg. U.M.

Holland, 1950):

Totdat Hij komt zal het hier zo gebeuren:

's morgens de melkboer tweemaal bellen, dan gordijnen open en met grauwe kleuren breekt 't eerste licht de nachtelijke ban.

Het heldere ontbijt iedere morgen,

dan naar de stad, de tram zingt langs de rand heen van je dromen en je kleine zorgen, en 's avonds staan de grote in de krant.

Zo zal het eindeloos zich hier herhalen, liefelijkheid der huiselijke haard, kinderen, zorgen en de angst rondom.

En eind'lijk met het vege lijf betalen de koorts des levens en diep in de aard wachten en luisteren, totdat Hij komt.

Er is bij meerdere poëten een ernstig streven om uit de poëzie van het gevoelige, van het anecdotische en van de eenmalige ontmoeting los te komen en een nieuwe vorm van verbeelding te vinden, om woorden en beelden van een nieuwe geladenheid en expressie te scheppen. De experimentelen voerden dit zover door, dat zij vervielen tot het chaotische, tot een volstrekte Absage aan de classieke helderheid, de blijvende erfenis der Antieken aan de Europese cultuur. Tot deze zoekers naar een nieuwe weg zijn, geloof ik, Bert Voeten te rekenen, Gerard Diels, Koos Schuur (ondanks zijn opname in Atonaal), Nico Verhoeven en, met hun vele grilligheden, ook wel J.B.

Charles en Leo Vroman. Hans Lodeizen, de jong gestorvene (dichter van één bundel:

Het innerlijk Behang. Uitg. van Oorschot, 1949), die Vinkenoog onmiddellijk bij

zijn groep inlijfde, was hier een voorganger. Heel zijn dichten is een tasten

naar nieuwe mogelijkheden, spelend of ernstig, een poging om tot nieuwe vormen en voorstellingen te geraken. In het navrante besef zijner ziekte schrijft hij soms dingen van een rake directheid en oorspronkelijkheid.

hij die de wind

had willen nabootsen in haar meest intieme bewegingen:

nu ligt hij als een steen in een beek, zwijgend in het spelende water.

hij die zijn hand

wou laten regeren over de dingen is moe en een klacht draagt hij op zijn hoofd als een doornenkroon, maar hij lacht in de herfstzon.

Gerard Diels is een dichter met brede armzwaai, rijk in woord en rythme,

mythisch-visionnair in zijn verbeeldingen, vaak psalmodiërend, duister en profetisch van gebaar. Geheel anders dan de vele na-oorlogse poëten, die zich achterdochtig en ironisch tegenover de buitenwereld stellen, impliceert zijn visionnair-profetische houding een tragisch-ernstig interesse in mensen en dingen. Het is bijna niet mogelijk hem met een korter citaat te typeren: alles hangt bij hem samen en vloeit in elkaar over. In Na de Bevrijding (Uitg. P.N. van Kampen en Zoon, Amsterdam, 1950) staat

‘Lauda Sion’ 1945 uit ‘Missa antiqua et nova’:

Prijst de bevrijder die in Frankrijk landde en uit de kusten van Normandië

over de oceanen oostlijk,

aanzwervend in een rag van nevel, onder de wieken van de snelle vogels, zich zelf en ons verloste van de druk der zware laarzen en

der schallen van het heil.

De ratelende dreun der tanks is nu verstorven tot klokketiktakken en optochtritmen.

En van de daken die, elkander schorend, tevoren beefden onder 't dreigend zoemen der nachtelijke vleermuis,

juichen de vlaggen wapperend victorie.

- - - - - - - -

Over de vlakten der bitumenwegen

door 't middelpunt der pleinen van de steden draaien de platboomd kleine wagens met zingende motoren

de rubberraderen van avontuur

onder de wuivende barretten,

24

de lipkokardes en de linten van pressende kussen, die de vrouwen spreiden als spervuur.

De vrijheid gaat in wolken van confetti, verward in serpentine en guirlandes,

onder de pelikanen door, die voedsel brengen over de drempels van oedeem.

Nico Verhoeven schrijft duistere verbeeldingen in zware, gelaarsde rythmen, verheven, expressionistisch soms, en leidt zijn bundel Gij Zijt (Uitg. U.M. Holland, 1950) in met de bemerking vooraf: ‘In den geest is het abstracte even visueel te ervaren als het concrete, want beide zijn weerspiegelingen van hetzelfde: dat zijt gij’. J.B. Charles mist dit zware, verhevene volkomen en maakt de indruk zijn poëzie niet al te ernstig te nemen. Men denkt aan de Schoolmeester. In ‘Amsterdam’ (uit Het Geheim. Uitg.

U.M. Holland, 1951/52) schrijft hij:

IV

's Nachts weet men onbeschaamd dat goede palen meer waard dan sagen zijn en dan verhalen.

Dit is een stad, droomt men, die zich eens niet beroemt op Romulus of Remus, maar die werd gebouwd door anonieme bevers die zich tussen water wat vastigheid voor wonen en te vissen maakten.

En uit die nevel, peinst men, van het menslijk broed voer eens de eerste schipper af, wat later

werden de binnenschippers Oostzeevaarders en daarna is 't gemaakt: kaneel, zout, stoffen. Goud.

V

Maar eer de bevers op de walvis joegen, voor het van haringkaken, korenbrengen, kwam tot kostbaar tropisch melkvee houden, is die dam dat schatkisthart door deze bevers zelf gebouwd.

De Amstel, burgerlijkste stroom die men kan denken, hij zou gegraven kunnen zijn. Toen wij Javanen waren en onder J.P. Drusus ook de and're vlieten groeven voor de romeinse compagnie en ten behoeve van Tulpen, Trippen, pas 't proletendom ontkomen en wonend aan de Herengracht te Rome.

Voor de zoekers naar nieuwe vormen en nieuwe verbeeldingen geldt min of meer

wat Nijhoff schreef in het reeds genoemde opstel. Zij willen desnoods in de woestijn

wonen. ‘Maar neen, neen, niet zwichten, niet mooi weer spelen. Geen kunst meer

als troost, niet met het poëtische een half ontwaakte mensheid bedotten. Zich zelf

liever beschouwen als een Johannes de Doper, gevoed met honig en sprinkhanen,

gekleed met kemelhaar, schreeuwend in de dorre vlakte’. Een dergelijke stemming

heerst in de norse, morbiede poëzie van W.F. Hermans. Een der minst navrante

gedichten uit Horror Coeli - de titel is veelzeggend - (Uitg. J.M. Meulenhoff, 1946)

is het volgende:

De dingen waarom ik nog altijd van je houd (kleine, warme vogels die ik streelde) zijn, na angstig op mijn schouders kweelen, weggeschoten in het kreupelhout

der vergetelheid: de lucht wordt oud, de zwarte wolken rimplen een voor een.

De maan is duid'lijk zichtbaar en geeft toch geen licht. - Ik ken nog nauwlijks je gezicht:

zoolang is het ook eiglijk al geleden.

De nacht valt in. De sterren zijn versleten plekken in het tentdoek van het donker.

Geen hartstocht doet den zwarten hemel flonkren:

hij is, als een gesloten oog, zoo dood.

Een oog, waarin staalwitte pijlen snijden, als men zich, in slaap verdwalend, stoot.

Een vlotter en lichter talent is Michel van der Plas, die echter zijn lichtheid vergeet in het rake en kunstloze, maar zuivere gedicht op ‘het geschonden meisje’ (uit Dance for You. Uitg. Stols, Den Haag, 1948):

Dit meisje buigt zich op haar kleine kamer over de dingen waar zij stil van houdt en zegt, als vroeger, alle goede namen:

licht, bloemen, boeken, zijde, avondgoud, maar met hun wezen bleef zij niet vertrouwd;

alles werd anders: alles is eenzamer, heiliger, simpeler, zeer goed, zeer oud, verder dan ooit haar diepste dromen kwamen - alles is anders en zeer ver verdreven:

zij is geschonden (alle mensen kijken haar medelijdend aan) en voelt het wijken, de ongereptheid van het stille leven, omdat het haar eenzelvig blijft omgeven, haar armer maakt en alle dingen rijker.

Bij de dichteressen, die na 1945 aan het woord kwamen, treden de wijzigingen in levenshouding en levensgevoel in zwakkere mate naar voren dan bij haar mannelijke collega's. Mies Bouhuijs dicht over het eeuwige vrouwenhart in: ‘Serenade’ uit Ariadne op Naxos (Uitg. Daamen, Den Haag, 1948):

Hart, zwarte merel in de mist, die fluit en fluit en fluit, gij lokt, die nu uw listen gist, niet meer de wouden uit.

Uw zang was zo verleidelijk, uw lokroep eindeloos, het komen onvermijdelijk, het volgen argeloos.

Uw veren waren goud-bedekt uw keel zo zoet, zo zoet,

en eenmaal door uw dorst gewekt,

dronk ik en dronk voor goed.

26

Toch heeft uw zoet gezang bij nacht nooit deze dorst gelest:

geen droom werd onder dak gebracht in een onschendbaar nest.

Maar altijd lukt u weer uw list en val ik u ten buit,

hart, zwarte merel in de mist, die fluit en fluit en fluit.

Harriet Laurey trok vooral de aandacht door haar Loreleij (Uitg. U.M. Holland, 1952), een evenwichtige en gave bundel poëzie, die getuigt van een zeer persoonlijk ondergaan en beleven der werkelijkheid. Zij is wellicht de meest na-oorlogse der dichtende vrouwen door haar zeer eigen accent, door haar heldere houding en distantie tegenover de dingen, door haar gevoelige ironie en haar directheid. In een reeks sonnetten o.a. maakt zij dieren de dragers van menselijke ervaringen en van haar eigen gevoelens en verlangens. Zo in ‘De Muilezel’:

Nauwlijks glanzend, maar zo zacht mijn huid onder 't eeuwig schurend zadeldek.

En mijn hoeven maken geen geluid, waar ik smal langs smalle paden trek.

Want er is zoveel, dat ik moet vragen, - alles wat ik nog begrijpen wil -.

Want er is zoveel, dat ik moet dragen, en het drukt mij, maar ik draag het stil.

Eén heeft wel mijn nederig bestaan tot een zoet en hoger heil geadeld, - soms zie ik opeens de palmen staan en Zijn ogen zien mij dieper aan - maar ik kan niet van mijn plaats vandaan:

links en rechts ben ik met leed gezadeld.

* * *

De na-oorlogse dichters die wij hier bespraken zijn, op een enkele uitzondering na, de generatie, die tijdens of na de oorlog haar gedichten begon te publiceren. Uit den aard der zaak konden er slechts een beperkt aantal, ik geloof echter de voornaamsten, ter sprake komen. De luidruchtigsten en de enigen, die een soort school vormen, zijn de Atonalen, die, naar wij menen, in een, niet eens poëtisch slop beland zijn. Op hen is het vers van H.J. van Tienhoven, zelf geen experimenteel, van toepassing uit When the Saints go marching in (Uitg. U.M. Holland, 1952):

Lopen te zingen onder bomen waar

de woorden hun betekenis verliezen,

het bos niet meer te zien is door de vliezen

van zachtgroen licht waar ik verbaasd in staar.

Lopen te zingen, lopen, zingen, enkel maar beweging, klank, enkel dit voelen

van wat het onderlijf loopt te bedoelen, fanerogaam en zomers, zonneklaar!

of wat Hans Andreus als inleiding op zijn bundel Italië schrijft:

ik wil begoochelen

levende planten en dieren en mensen ik wil een spelling zijn

en een ademend stelsel klank

Algemeen is bij deze na-oorlogse dichters het gevoel van onzekerheid, van misplaatst te zijn in een verbijsterende, onbetrouwbare wereld, een gevoel van achterdocht en wantrouwen, een ironisch en gedistantieerd neerzien op dingen en gebeurtenissen.

Het is, zoals Anthonie Donker het noemde, niet meer een strijd óm, maar een strijd mét het bestaan. Inzoverre zou men van existentialisme kunnen spreken. Bij de meesten, ook de niet-experimentelen, is vaak een drang naar nieuwe vormen en verbeeldingen merkbaar, een surréalistisch streven naar klank- en rythmencombinaties, die buiten alle redelijke contrôle vallen. Van de voorgangers staan daarom Gorter, van Ostayen en Achterberg bijzonder in de gunst.

Wat de uiterlijke vorm betreft, men staat daar veel vrijer tegenover dan vroeger.

Het losse, vrije vers is zeer in trek en wie de oude maaten rijmtradities nog volgt, veroorlooft zich telkens vrijheden. Een naar rijm en maat volmaakt sonnet, in de oude trant, wordt nauwelijks meer geschreven. Assonantie-rijmen en verre klankgelijkenissen als rijm komen voortdurend voor. Hetzelfde geldt van wat de oude prosodie onder maat verstond. Alles is verlegd naar het innerlijke rythme.

Rythme en klank domineren in het vers. Ook de beeldspraak is gewijzigd. Op dit gebied is de vernieuwing wellicht het grootst. Het gevoelsbeeld heeft dikwijls zijn plaats ingeruimd voor het visuele of auditieve beeld en wel zo, dat het beeld niet uit ontroering geboren schijnt, maar uit een bepaalde houding tegenover de werkelijkheid.

Als Bert Voeten zegt:

De dag is een witkiel

die een koffer verdriet voor mij draagt

dan is, lijkt het mij toe, deze beeldspraak niet uit wat men vroeger het poëtisch gevoel noemde ontstaan, maar uit een gereserveerde, ironische, bedachte levenshouding.

En deze houding tekent vrijwel de gehele dichtergeneratie.

Dat de toekomst geheel en al aan de experimentelen zal zijn, is niet waarschijnlijk.

Daarvoor zijn dezen te wild en ongebreideld. Vermoedelijk zal de komende poëzie

staan in het teken van een gematigd en ‘gezuiverd’ experimentalisme.

28

De Europese Defensiegemeenschap door J. Mertens de Wilmars

Lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers

HET verdrag houdende oprichting van een Europese Defensie Gemeenschap dat te Parijs, na ongeveer achttien maanden onderhandelingen op 9 Mei 1952 werd ondertekend en dat thans in de zes verdragsluitende landen de moeizame procedure van de parlementaire goedkeuring doormaakt, staat niet alleen en op zich zelf.

Verscheidene wegen van de internationale politiek lopen er door elkaar. Op het gebied van de militaire verdediging van de vrije wereld ligt het in de lijn van het op 4 April 1949 te Washington gesloten Noord-Atlantisch Verdrag.

Op het gebied der Europese integratie ligt het in de ontwikkelingslijn van het verdrag aangaande de oprichting van de Kolen en Staal Gemeenschap wijl het bestemd is om uit te monden in de Europese Politieke Gemeenschap, waarvan het voorontwerp door de vergadering Ad Hoc werd opgesteld. Op het gebied van het herstel der normale betrekkingen tussen de geallieerden en Duitsland is het nauw verbonden met het vredesverdrag dat onder de nietszeggende benaming van ‘contractuele accoorden van Bonn’ werd gesloten. Het probleem van het kleine of het grote Europa, de aard van de banden tussen het oude continent en de V.S.A., de bijzondere positie van Groot Brittannië tegenover het vasteland zijn er bij betrokken en vormen evenveel gegevens van het wellicht moeilijkste en belangrijkste probleem van de na-oorlogse politiek.

Het Defensie Verdrag en de Europese Eenheid

Logischer wijze had de oprichting van een Europese politieke structuur de Defensie Gemeenschap moeten voorafgaan. De opbouw van Europa langs de weg van gespecialiseerde autoriteiten - de z.g. functionnalistische oplossing - waarvoor de Raad van Europa zich in 1949 uitsprak, is een methode van geleidelijkheid die met het Schumanplan haar nut en bruikbaarheid heeft bewezen waar het er op aankomt wel omschreven sectoren van 't sociaal-economisch leven te europeaniseren.

Waar het er echter om gaat de landsverdediging - een souvereiniteitstaak die zo

innig verband houdt met het wezen zelf van de nationale staat - gemeenschappelijk

ter hand te nemen, krijgt de zaak toch wel een heel ander aspect.