(1924-2000)

(1)

Frans van Puijenbroek (1924-2000)

Ontstaan van de wijk Jeruzalem Over losse handen, blote messen

en enkele lijken

Van de hoed en de rand

Tilburg kort

(2)

Tilburg,

tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur

Verschijnt driemaal per jaar

Jaargang 18, nr. 3 december 2000

Uitgave

Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: S 41096029 • ISSN: 0168-8936

Redactie Henk van Doremalen

Ronald Peeters Vormgeving Ronald Peeters Bart Gladdines Stukken voor de redactie

te zenden aan redactiesecretariaat

t.a.v.

Ronald Peeters Montfortanenlaan 96

5042 CX Tilburg Abonnementen Jaarabonnement

£27,50

instellingen en bedrijven

£32,50 Losse nummers verkrijgbaar i n de boekhandel (£8,50).

Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting

tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed

te Tilburg Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343

onder vermelding van 'abonnement 2001'

Foto's

Indien niet anders vermeld:

Fotocollectie van het Gemeentearchief Tilburg.

Omslagfoto:

Speelterrein Westlandstraat, 1959 Opmaak en druk

Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B. V., Tilburg

Ten geleide

I n het derde n u m m e r v a n de IS'^ jaargang v a n Tilburg, tijdschrift voor ge- schiedenis, monumenten en cultuur, staan twee korte en twee lange artike- len.

Naar aanleiding van het overlijden v a n Frans v a n Puijenbroek schreef H e n k van Doremalen namens de redactie en het stichtingsbestuur een kort artikel over deze Tilburgse historicus en publicist, die oprichter was v a n de Stichting tot de Behoud v a n Tilburgs Cultuurgoed, de uit- gever van d i t tijdschrift.

Gerard Steijns deed ten behoeve v a n een w o r k s h o p van de B N A in T i l b u r g onderzoek naar het ontstaan v a n de w i j k Jeruzalem. H i j plaatst het ontstaan v a n de w i j k tegen de achtergrond v a n de stadsplanning i n de eerste helft v a n de twintigste eeuw, de morele principes over wonen die golden tot i n de jaren zestig en de w o n i n g n o o d direct na de Tweede Wereldoorlog.

W i m v a n Hest, zeer actief i n het genealogisch onderzoek, heeft al eerder kleurrijke verhalen over zijn voorvaderen opgediept. D i t keer houdt hij zich bezig met een aantal u i t de h a n d gelopen voorvallen i n de tweede helft 17'^ en eerste helft 18"^ eeuw, die zijn voorvaderen i n aanraking brachten met het gerecht.

M e t een repliek en d u p l i e k w o r d t de discussie tussen Cor v a n der Heijden en Barend Jan v a n Spaendonck, naar aanleding van het proefschrift van laatstgenoemde, afgerond.

In T i l b u r g K o r t w o r d t , zoals gebruikelijk, ingegaan op recent verschenen boeken en artikelen over T i l b u r g .

De redactie

Inhoud

75 H e n k van Doremalen:

Sociaal-historicus Frans van Puijenbroek (1924-2000) 77 Gerard Steijns:

Achtergronden bij het ontstaan van de wijk Jeruzalem 86 W i m van Hest:

/)( de hoek waar de klappen vallen

Over losse handen, blote messen en enkele lijken 98 B.J. van Spaendonck:

Van de hoed en de rand, een repliek 99 Cor G.W.P. van der Heij den:

Van de hoed en de rand, een dupliek 100 T i l b u r g kort

Tilburg signalement XLIV

De geboorte van het eerste Regionaal Historisch Centrum in Noord- Brabant

Architectuurgids De Reeshof Tilburg, 'n beeld van een stad Sinterklaas is jarig

Tilburgs bijnamenboek

(3)

Sociaal-historicus Frans van Puijenbroek (1924-2000)

H e n k v a n D o r e m a l e n

Alweer een aantal jaren geleden ont- moette ik Frans van Puijenbroek tijdens

een bijeenkomst op het gemeentehuis.

Het was aardig dat ik zo al wat geschre- ven had over de historie van Tilburg, maar ik moest maar eens beginnen aan een alomvattende studie over de geschie-

denis van de textielindustrie, zo wist hij te vertellen. Het leek alsof daar al heel wat over was geschreven, maar volgens hem was er behoefte aan een totaalstudie.

D

ie bouwsteen was zijns inziens ook absoluut nodig o m te komen tot een seri- euze geschiedschrijving over Tilburg.

Enig tegengesputter over tijd, geld en priori- teit(en) w e r d resoluut v a n de hand gewezen.

Er moest gewoon een flinke subsidie of garan- tie bij de gemeente w o r d e n losgepeuterd en dan k o n het w e r k beginnen. I k moest aan d i t voorval denken toen het bekend w e r d dat de sociaal-historicus Frans v a n Puijenbroek was overleden.

Frans v a n Puijenbroek had hart voor Tilburgs verleden. H e t blijkt u i t bovenstaand voorval, maar het blijkt ook u i t de o p s o m m i n g die hier- onder volgt. Frans v a n Puijenbroek h a d natuurlijk iets met Tilburg, ook al is hij gestorven in zijn laatste woonplaats Eindhoven en is hij werkzaam geweest als directeur v a n het Ne- derlands Openlucht M u s e u m i n A r n h e m . Zijn 'roots' lagen i n T i l b u r g waar hij op 9 april 1924 geboren was en zeker voor iemand die met historie bezig is, is T i l b u r g door het complexe karakter v a n zijn geschiedenis een stad die je moeilijk loslaat.

Frans v a n Puijenbroek k w a m u i t een negen k o p p e n tellend gezin v a n een textielarbeider.

Een van zijn zusters was v o o r m a l i g vakbonds- v r o u w , raadslid en wethouder Miet v a n Puij- enbroek. Behalve i n familieverband kruisten h u n wegen zich ook i n de belangstelling voor de sociaal-economische geschiedenis, culmi- nerend i n het streven o m te komen tot een voor T i l b u r g representatief textielmuseum waar het leven en werken i n de textiel een plaats k o n krijgen. Dat beide direct of indirect een rol speelden i n de totstandkoming van de huisvesting v a n het Nederlands Textielmu- seum i n het Mommerscomplex is d a n ook geen toeval.

Frans v a n Puijenbroek volgde de M u l o en de avond-HBS en zat i n de oorlog i n het Tilburgs verzet. N a de oorlogsjaren w e r d hij directeur van het arbeidsbureau i n Boxtel en ging hij sociaal-culturele wetenschappen studeren aan de Katholieke Hogeschool i n Tilburg waar hij i n 1964 slaagde voor zijn doctoraal examen.

(4)

Z i j n belangstelling ging toen - mede door zijn w e r k k r i n g - al u i t naar de verdwijnende be- drijfstak de klompenmakerij i n zijn werkge- bied. Vanaf 1966 was hij als wetenschappelijk medewerker sociaal-economische geschiedenis verbonden aan de Katholiek Hogeschool Tilburg. O o k was hij toen docent aan de A k a - demie van B o u w k u n s t en de Bibliotheek- en Documentatieschool i n T i l b u r g . Z i j n studie over de klompenmakerij werkte hij u i t tot een proefschrift getiteld Onder de voet gelopen. Het ontstaan en het verdwijnen van een kleinnijverheid in Nederland na 1800: de Brabantse klompenmake- rij. H i j promoveerde daarop i n 1969 tot doctor i n de sociale wetenschappen.

Over T i l b u r g had hij toen al Pronte Mensen, le- ven in Tilburg van toen (1968) geschreven i n samenwerking met H . van den Eerenbeemt.

Later volgde nog Eeuwen en Uren in de Hasselt- se kapel (redactie, 1972).

I n 1981 maakte hij de overstap van de weten- schap en het doceren naar de functie van d i - recteur van het Rijksmuseum voor V o l k s k u n - de ' H e t Nederlands O p e n l u c h t m u s e u m ' i n A r n h e m waar hij tot zijn pensioen i n 1989 werkzaam zou blijven. H i j was i n die periode ook voorzitter van de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek

Frans van Puijenbroek stond ook aan de w i e g van de Stichting tot Behoud v a n Tilburgs C u l - t u u r g o e d , de uitgeefster v a n d i t t i j d s c h r i f t . De oprichtingsvergadering dateert v a n 13 mei 1975. Notarieel heeft Van Puijenbroek de stichting vast laten leggen op 9 j u n i 1975. I n de akte w o r d t ondermeer m e l d i n g gemaakt v a n de noodzaak o m het Tilburgse cultuurgoed i n stand te houden 'voor de visuele herkenbaar- heid en karakteristiek van de stad en voor de overlevering aan het nageslacht'.

Er aan vooraf ging een roerige periode w a a r i n de bestuurderen van de stad i n h u n streven T i l b u r g te moderniseren w e i n i g oog hadden voor monumentale en karateristieke b o u w - werken i n de stad. Drie decennia tot een k w a r t eeuw geleden waren er plannen o m de Breda- seweg te verbreden en de karateristieke beel- denrij van het kerkhof te slopen. Daadwerke- lijk gesloopt was al het gemeentehuis u i t 1848- 1849 aan de M a r k t (1971) en het monumentale fabriekscomplex van Pieter van Dooren aan de Hilvarenbeekseweg (maart 1975). Tegen deze achtergrond moet de oprichting v a n de stichting gezien w o r d e n . De concrete aanleiding was de sloop van het complex Pieter van Doo- ren ten behoeve van de n i e u w b o u w v a n het St.

Elisabethziekenhuis. Tot 12 april 1982 was hij voorzitter van de stichting die daarna een sla- pend bestaan leed totdat ze n i e u w leven w e r d ingeblazen doordat het tijdschrift ' T i l b u r g ' i n leven w e r d geroepen.

Frans van Puijenbroek werkte mee aan de rap- portage van de 'werkcommissiede industriële gebouwen van de w o l n i j v e r h e i d i n T i l b u r g ' , dat gepubliceerd is i n De Lindeboom jaarboek JU- IV (1979-1980). Daarin zat ondermeer een be- knopt textielhistorisch overzicht vanaf 1800.

Als l i d van de Monumentencommissie stelde Van Puijenbroek drie fabriekspanden voor die het behouden meer dan w a a r d waren: het complex Eras aan de Goirkestraat, het complex Brouwers aan de Schoolstraat/Korte Schijf straat en het complex M o m m e r s / D r o g e aan de Goirkestraat. Zoals bekend is het laatste complex voor het nageslacht behouden en zijn de oudste delen (een stuk van de oorspronkelijke fabriek, de shed, de h o o g b o u w en de kantoorvilla) de huisvesting geworden van het Nederlands Textielmuseum

In hetzelfde n u m m e r van De Lindeboom ver- scheen een veelgebruikt artikel van W.J. Pou- welse waaraan hij als co-auteur had meege- w e r k t over de kranten i n Tilburg.

In 1994 publiceerde hij i n het tijdschrift Tilburg ' T i l b u r g achter de m u z i e k aan. 125 jaar gesubsidieerd muziekonderwijs i n T i l b u r g ' , terwijl later dat jaar onder de titel Tilburgse toonzettin- gen. 125 jaar gesubsidieerd muziekonderwijs. Een sociaal-culturele verkenning (Tilburgse Histori- sche Reeks deel 4) een gedenkboek u i t k w a m over 125 jaar m u z i e k o n d e r w i j s i n de stad.

O p historisch terrein publiceerde Frans van Puijenbroek vooral over T i l b u r g en (later) Eindhoven waar hij zitting had i n de redactie voor de geschiedschrijving van de stad (1982- 1987). Die ene keer dat i k h e m uitgebreider heb gesproken, begreep ik dat de belangstelling voor de geschiedenis en geschiedschrij- v i n g van T i l b u r g ook i n zijn Arnhemse en Eindhovense periode nooit was verdwenen.

O p het laatst v a n zijn leven werkte hij aan een boek over de kunstenaar Kees Bol u i t Heus- den.

(5)

Achtergronden bij het ontstaan van de wijk Jeruzalem

G e r a r d S t e i j n s

*Drs. Gerard Steijns was van 1980 tot 2998 gemeentearchivaris van Tilburg. Hij schreef diverse

bijdragen op historisch terrein. Deze tekst is een bezoerking van een lezing

gehouden tijdens een workshop voor de BNA in afdeling Tilburg op 26 mei 2000.

Panorama over de wijk Jeruzalem in aanbouw, 1952. De karakteristieke skyline van de stad iverd in die tijd nog gevormd door kerken en fabrieken (coll.

GAT).

Ingesloten tussen Wilhelminakanaal, Meijerijbaan, Ringbaan-Oost en zijtak Wilhelminakanaal vormt Jeruzalem, ook

door het uiterlijk van de woningen, een aparte wijk in Tilburg. Ruim vijftig jaar geleden, kort na de Tweede Wereldoorlog, zijn de eerste woningen in Jeruzalem gebouwd. Al voor de oorlog waren er plannen met dit gebied aan de oostkant van de stad. Hoe pasten die in

de bredere visie op de ruimtelijke ont- wikkeling in het zuidoostelijk deel van Tilburg dat oorspronkelijk grotendeels een agrarische bestemming had?

D

e plek waar n u Jeruzalem ligt, was vanouds een p u u r agrarisch gebied onder de 'herdgang' Loven. Gelegen tussen twee afsplitsingen van de oude w e g

naar Oisterwijk (Sint Josephstraat-Oisterwijk- sebaan):

- de Kommerstraat richting Moerenburg (sinds 1384 pastorie van T i l b u r g en Enschot, i n 1648 genaast door de Staatse overheid ten behoeve van de hervormde predikant, vanaf ca. 1664 w o n i n g van Staatse ambtenaren en officieren, in 1750 afgebroken). Die sloot bij de 'Pastoors- dijk' door het Leijdal aan op de baan over de hei naar Moergestel en verder naar Oirschot.

- een W e g vanaf de 'Hogendries' richting de 'Vijfhoeven' of 'Vijfhuizen' aan de Leij, i n de 19"^ eeuw de Hoevense dijk genoemd en vervolgens als Hoevenseweg i n het straatnamen- register opgenomen. I n de 18"^ eeuw heette die w e g nog ' H e r m a n Aertsdijk', naar Herman Aert Jan Pauwels alias de Roij, geboren rond 1556 en gestorven 31-12-1665, koopman en grondbezitter, die w o o n d e aan het ' H i n t - hamereind'; broer van Jan Aerten van het 'boompke'. I n 1924 bij de onthulling van het standbeeld voor W i l l e m I I w o r d t het stuk tussen de Sint Josephstraat en de gemeentegrens vernaamd i n 'Koningshoeven', i n 1960 het stuk tot aan de Ringbaan-Zuid i n 'Prinsen- hoeven'.

(6)

Verspreid lag daar i n de 19'^ eeuw een aantal grote hoeven: met name de zogenaamde 'Schouwse Hoef' en het ' H o o g h u i s ' bij de h u i - dige Koningshoeven, en meer naar het n o o r d - oosten, dichter bij het kanaal en op het tracé van de latere rijksweg naar Eindhoven, een zeer grote hoeve, de ' N i e u w e Hoef', die begin 17" eeuw nog grensde aan bezittingen van de familie Van Brederode, nazaten v a n de T i l - burgse familie Back. I n of kort voor 1623 was het bezit van de familie Back, beschreven als liggende aan de 'Backxdijck', verkocht en gesplitst, waarna een v a n de vier delen i n eigen- d o m k w a m van H e r m a n Aerts, w a t de boven- vermelde oude naam voor de Koningshoeven verklaart. U i t d i t alles valt te concluderen dat de 'Vijfhuizen' met de hei ten z u i d e n daarvan, de beemden langs de Leij en het akkergebied ten noorden i n de M i d d e l e e u w e n toebehoor- Het zuidoostelijk deel van

de stad met rechts het gebied Moerenburg en De Hoeven. Kaart ƒ. Hutten, 1835 (coll. GAT).

den aan de zeer aan de hertog van Brabant verknochte familie Back, die ook v a n diezelfde hertog het huis Broekhoven en het goed Enthoven nabij de huidige Tivolistraat i n leen bezat. De noordoostelijke ' N i e u w e Hoef', toen dicht aan het kanaal gelegen, met zich ver naar het noorden tot aan de Kommerstraat bij de i n - gang van de haven uitstrekkende akkers, w e r d i n 1934 door de gemeente " i n het belang der volkshuisvesting", zo staat i n de akte, gekocht van de toenmalige eigenaren, de erfgenamen v a n notaris Maas. Daarmee v e r w i e r f zij het grootste deel v a n de ondergrond voor de later aangelegde rijksweg en w i j k Jeruzalem.

Voor het voltooien van de w i j k kocht ze i n 1949 nog huisjes en akkers dicht bij de haven- m o n d v a n de boerenfamilies Vermelis, V a n der A a en Coolen.

De locatie van het h u i d i g e 'Jeruzalem' was dus een al vóór de 17'-' eeuw ontgonnen stuk open agrarisch gebied tussen het centrum v a n het d o r p Tilburg, de genoemde landwegen en de Leij. De akkers w a r e n grotendeels eigendom van de eigenaren v a n de genoemde hoeven i n het z u i d e n maar deels ook van de hoeven langs de Oisterwijksebaan, waaronder waarschijnlijk ook de zogenaamde ' A r m h o e f ' , eigendom v a n de Tafel v a n de H.Geest ofwel de armmeesters van de kerk van T i l b u r g .

V e r a n d e r i n g e n

Vanaf 1834 v e r w e r f t k r o o n p r i n s W i l l e m , later k o n i n g W i l l e m I I , op de ' H o e v e n ' en i n het grensgebied van T i l b u r g met Hilvarenbeek, Moergestel en Berkel-Enschot een heel complex onroerend goed. De stroom van aanko- pen is begonnen met de 'Schouwse Hoef', een hoeve met ' p l e z i e r t u i n ' v a n George Schouw (griffier en vrederechter), het ' H o o g h u i s ' en het 'Barrièrehuis' (zo genoemd naar het recht van tolheffing dat erop rustte i n r u i l voor de verplichting tot o n d e r h o u d van de b r u g over de Leij). I n 1835 kocht hij ook de ' N i e u w e Hoef'. Deze hoeven w a r e n zoals we boven hebben gezien waarschijnlijk voortgekomen uit het gesplitste bezit van Back/Van Brede- rode. Er volgt intensieve exploitatie van d i t bezit door W i l l e m en verdere o n t g i n n i n g en uit- b r e i d i n g naar het z u i d e n en oosten met nieu- w e hoeven waaronder de 'Schaapskooi'. Deze bezittingen zijn na de d o o d van de k o n i n g via de Tilburgse koopman/rentenier Corn.

Janssen(s) na 1849 grotendeels i n handen ge- k o m e n v a n de u i t het Limburgs/Duitse grensgebied afkomstige Gaspar H o u b e n . H i j vestig- de een ververij aan de Leij. Later k o m e n daar nog een ververij v a n Vincent v a n Spaendonck en de Coöperatieve Ververijen v a n Tilburgse fabrikanten. O p het eind v a n de 19*^ eeuw begint bij die bedrijven de b o u w v a n villa's en lusttuinen. Er ontstaat als het ware een

(7)

De Schaapskooi van de prins van Oranje met links op de achtergrond de in aanbouw zijnde Annahoeve en de kerk van 't Heike. Dit schilderij van de Tilburgse kunstschilder ].A. Knip (1777-1847) en zijn twee

kinderen Henri'étte en August is aan koning Willem I geschonken (part.

coll.).

' H o u b e n / V a n Spaendonck-siedlung'. I n 1881 v i n d t de stichting v a n de Trappistenabdij met brouwerij i n de 'Schaapskooi' (een schenking van Caspar Houben) plaats. Daar k o m t i n 1894 de n i e u w b o u w met kerk gereed. De familie H o u b e n b e v o r d e r t de stichting i n 1908 v a n retraitehuis ' H e t Cenakel' aan de Hoevense- weg. Eerste overste is een dochter van Caspar Houben.

Het verkeer naar Moergestel verplaatst zich i n de loop v a n de 19*^ eeuw naar de Hoevense- weg, nadat W i l l e m I I deze w e g en het vervolg daarvan langs zijn n i e u w gestichte hoeven tot aan zijn 'Schaapskooi' heeft laten verharden.

Er k o m t dan een verbinding via de h u i d i g e abdij ( k n i k i n de weg!) met de w e g over de hei die v a n oorsprong het vervolg v a n de K o m - merstraat was. Die Kommerstraat ' v e r k o m - mert' nog meer na de aanleg van het W i l h e l - minakanaal (KB i n 1905). Het beschreven gebied w o r d t dan i n het noorden van de rest van de stad afgesneden door de insteekhaven (gereed i n 1922).

Caspar Houben (1823- 1899) en zijn vrouw

Antonetta Leonora Verbunt (1826-1894). Hij stichtte in 1852 een roodververij voor meekrap bij de Buunders aan de Leij.

In 1881 schonk hij de Schaapskooi met de daarbij behorende hoeven en 50 hectaren grond ten behoeve van de stichting van de

abdij van de paters trappisten. In Jeruzalem werd een straatnaam naar hem genoemd (coll. GAT).

P l a n R ü c k e r t

I n 1902 w e r d de W o n i n g w e t van kracht. De gemeenten en vooral de grotere steden werden hierin verplicht o m p l a n m a t i g een einde te maken aan de vaak treurige woonsituatie van h u n inwoners. Er moesten b o u w v e r o r d e n i n - gen met een stelsel v a n bouwvoorschriften w o r d e n gemaakt (in T i l b u r g i n 1904) en de kwaliteit v a n de bestaande w o n i n g e n moest w o r d e n geïnventariseerd door een op g r o n d van de Gezondheidswet ingestelde gemeentelijke Gezondheidscommissie.

Grotere of sterk groeiende gemeenten w e r d e n verplicht een 'stratenplan' op te stellen. Ge- meenten van meer dan 10.000 inwoners dien- den nog verder te gaan. Daar moest de gemeenteraad een door Gedeputeerde Staten

goed te keuren 'uitbreidingsplan' vaststellen.

I n 1917 w o r d t op basis van een grootscheepse visie van de directeur van Gemeentewerken, ir. J.H.E. Rückert, op de toekomstige o n t w i k - keling T i l b u r g een 'Algemeen Uitbreidings- plan voor de gemeente T i l b u r g ' vastgesteld.

Rückert is de geestelijke vader van de ringbanen en hij o n t w i e r p daarbinnen een groot aantal inbreidingen tussen de oude 'herdgangen'.

Maar hij voorzag ook een krans van villawij- ken en ' t u i n d o r p e n ' daarbuiten, tussen die ringbanen en het kanaal en zelfs daarover- heen. Voorbeelden v a n deze laatste zijn de w i j k r o n d de Sacramentskerk en Zorgvlied, die inderdaad gerealiseerd zijn en een w i j k ter weerszijden v a n de Koningshoeven. De aansluiting van de Ringbaan-Oost met de Ring- baan-Zuid lag i n zijn visie toen nog bij de haven (die i n 1917 door RWS al o n t w o r p e n was maar nog niet gereed was). Precies op de plek van het latere Jeruzalem ligt op zijn ontwerptekening een ' t u i n w i j k ' . Ten westen van de Hoevenseweg voorziet hij een meer gewone arbeiderswijk met i n het centrum een kerk. In die periode w e r d ook door de planologen i n T i l b u r g al sterk parochiaal gedacht. Dat parochie-centrisch denken zou zo blijven tot i n de tijd dat het Z a n d en de Reit werden ontwor- pen. I n de latere uitbreidingen is dat idee los- gelaten. Maar het heeft bij de eerste concrete plannen voor Jeruzalem nog een rol gespeeld.

Het op het Algemeen Uitbreidingsplan geba- seerde Partieel Uitbreidingsplan voor het stadsdeel, w a a r i n de w i j k Jeruzalem pas veel later is gerealiseerd, w e r d onder de benaming 'De Hoeven' i n 1931 vastgesteld maar daarna nog vele malen gewijzigd.

(8)

Fragmentkaart van het Algemeen Uitbreidings- plan van ir. J.H.E. Rückert uit 1917. Precies op de plek van het latere Jeruzalem ligt op zijn ontwerptekening een 'tuinwijk' (coll. GAT).

Parochie, fabriek en park

De visie van Rückert op het gebied is niet gerealiseerd. Het op zijn Uitbreidingsplan geba- seerde partieel uitbreidingsplan Hoeven dat het gehele gebied vanaf de Broekhovenseweg en Piusstraat tot aan het Wilhelminakanaal en ten z u i d e n van de haven besloeg is vanuit het westen langzaam en schoksgewijs o n t w i k k e l d . Het eerst de zogenaamde Vogelwijk met sociale w o n i n g b o u w . Vervolgens de w i j k r o n d het Stuivesantplein, ten dele sociale w o n i n g b o u w en deels ook particuliere projecten (Merode en Van Hessen-Kasselstraate.o.).

Het idee van Rückert om de Ringbaan-Zuid met een boog o m deze gerealiseerde projecten naar de kruising van de Hoevenseweg met de haven te laten lopen, hem daar te laten over- steken, vervolgens langs de noordkant van de haven verder te laten lopen en pas daar op de Ringbaan-Oost aan te laten sluiten, w e r d ver- laten. I n plaats daarvan w e r d aan de heren V a n den Bergh de gelegenheid geboden o m op door hen v e r w o r v e n gronden tussen de Beekse Dijk en de Hoevenseweg een giganti- sche moderne textielfabriek te b o u w e n : de nog bestaande Aabe-fabrieken. Rückert had ook wel industrie langs de haven en het kanaal voorzien, maar niet i n die dimensies. Daarmee verviel ook de oorspronkelijke plek voor een parochiecentrum.

Inmiddels was die nieuwe parochie echter w e l gesticht. O p 22 november 1920 schrijft mgr.

Diepen immers aan de parochianen van de

Heuvel: "De toeneming der bevolking, welke op het grondgebied Uwer parochie heeft plaatsgehad en nog te wachten staat, maakt het noodzakelijk om in Uw aller godsdienstig en zedelijk belang een deel Uwer parochie van de Moederkerk af te scheiden en tot een zelfstandige parochie te verheffen." Die nieuwe parochie kreeg de naam: 'Parochie van O . L . V r o u w van Lourdes (De Hoeven)'. Met die toevoeging sluit de bisschop aan bij de naam van het plangebied. De bisschop heeft niet voorzien dat w e l d r a een groot deel van het grondgebied van de nieuwe stichting in beslag genomen zou w o r d e n door een reus- achtige textielfabriek, en dat bovendien dat gebied r u w doorsneden zou w o r d e n door een veranderde loop van de Ringbaan-Oost. Het t u i n d o r p ten oosten van de Hoevenseweg w e r d v o o r l o p i g niet gerealiseerd. Tot ver na de Tweede Wereldoorlog w e r d de bepaald niet talrijke k u d d e van bouwpastoor Aelen be- diend vanuit een tot noodkerk v e r b o u w d e voormalige verzinkerij! Zeker toen i n 1931 n o g een pas g e b o u w d deel van de w i j k r o n d het ziekenhuis van de parochie w e r d afgesplitst ten behoeve van de nieuwe parochie H.Sacra- ment (een bewijs dat men nog steeds redelijk hoge verwachtingen had van groei naar het zuiden) bleef de parochie klein. Pas i n 1939 k o m t er een kapelaan omdat er toch "een over- vloed aan jonge priesters" was, aldus de bis- schop. N a de oorlog w e r d de nog open r u i m t e tussen Broekhoven en de Aabe-fabriek opge- v u l d en ontstond daar een nieuwe parochie.

Zo w e r d Onze Lieve V r o u w van Fatima ook i n

(9)

T i l b u r g een concurrente van Onze Lieve V r o u w van Lourdes.

Inmiddels, i n 1934, had de tuinarchitect Leo- n a r d Springer i n opdracht v a n de gemeente een o n t w e r p gemaakt voor een park ten z u i - den van de Ringbaan-Zuid. D i t Leijpark, be- doeld als werkverschaffingsproject, w e r d overigens pas in 1939 aangelegd en w e r d veel groter dan Rückert i n zijn plan had voorzien. Het sloot daarmee elke uitbreiding van b e b o u w i n g in die richting uit. Een andere opsluitende w e r k i n g had de weliswaar voorziene, maar, zo lijkt het, toch tamelijk autonome o n t w i k k e - ling van een industriezone langs het W i l - helminakanaal, met daarop de bepaald niet woonwijkvriendelijke aniline-kleurstoffenfa- briek van Franken-Donders.

Eiiidhoivn. Als gevolg daarvan is het verloop van het gedeelte Koningshoeven ten zuiden van deze rijksweg meer in overeenstemming met het be- staande wegtracé en de bestaande bebouwing ge- bracht, omdat deze weg in de toekomst geen deel meer zal uitmaken van de hoofdverkeersweg naar Eindhoven. Door de bouw van de nieuwe brug over het zijkanaal in de Ringbaan Oost is de betekenis van het gedeelte van de Koningshoeven ten noorden van de Voetbalweg (= Fatimastraat, S.) voor het verkeer verminderd, waarom de vroeger ontioorpen verbreding van dat weggedeelte niet meer noodza- kelijk wordt geacht..."

Ziehier het kader waarbinnen opnieuw gedacht moest w o r d e n over de o p v u l l i n g van het gebied dat later de w i j k Jeruzalem zou worden.

Door al deze veranderingen i n de visie op het gebied w a r e n i n 1931 en 1936 herzieningen no- d i g geweest van het Partieel Uitbreidingsplan 'De Hoeven'. En i n 1939 begint m e n aan een nieuwe herziening, overigens alleen voor het nog niet gerealiseerde gedeelte ten oosten van de Beekse Dijk en zonder het Leijpark. I n 1942 is die klaar en door de oorlogsomstandighe- den w o r d t het herziene plan pas op 1 juni 1944 vastgesteld door de burgemeester van T i l b u r g

"waarnemende de taak van de Raad dier gemeente" (die was door de bezetter buitenspel gezet). Gedeputeerde Staten onthielden er h u n goedkeuring aan, zodat de zaak na de bevrij- d i n g o p n i e u w i n procedure moest. Dat gaf mogelijkheid tot verdere aanpassingen, maar de toelichting over de reden van de herziening was bij de uiteindelijke vaststelling op 25 april 1952 nog hetzelfde: "De herziening... is mede een gevolg van een xoijziging in het tracé van de Rijkszueg om de bebouwde kom van Tilburg naar

N i e u w e p l a n n e n voor een w o o n w i j k N o g voor de oorlog w o r d t het zandlichaam van de Ringbaan Z u i d aangelegd, de afbouw met aansluiting op de Ringbaan-Oost en de voortzetting met een brug over het kanaal als rijksweg naar Eindhoven zou pas na de oorlog geschieden.

Die wegen w e r d e n blijkens de eerste tekenin- gen van de w i j k nog niet als een grote barrière gezien. De plannenmakers voorzagen toen zelfs nog de mogelijkheid om ook ten zuiden van de Meierijbaan w o n i n g e n te b o u w e n in een subwijkje dat op het latere Jeruzalem aan- sloot. Er is dan nog een heel eenvoudig stratenplan, maar duidelijk is wel dat wat n u de Caspar Houbenstraat is, in de visie van de ont- werpers met een soort pleintje in de Ringbaan- Oost, onderdeel moest w o r d e n van een brede oost-westverbinding van Broekhoven tot aan het kanaal. N o g i n een toelichtende brief van

In 1920 werd de nieuwe parochie van O.L. Vrouiv van Lourdes (De Hoeven) gesticht. Aan de Havendijk werd de voormalige verzinkerij van Jéróme van

Dun & Co tot noodkerk ingericht. Rechts de pastorie (coll. GAT).

(10)

82

De fabriek van chemicaliën ' Aniline' van de fa.

Franken-Donders aan de Twentestraat, 1952 (coll.

GAT).

de directeur Publieke W e r k e n van februari 1940 w o r d t rekening gehouden met de mogelijkheid, dat een n i e u w parochiecentrum kan w o r d e n gerealiseerd aan weerskanten van de Caspar Houbenstraat. Dat geeft aan, dat men toen absoluut nog geen geïsoleerde l i g g i n g van de w i j k voorzag. Juist de verkeersontwik- keling heeft echter dat effect w e l bewerkstel- l i g d en bovendien is i n een later stadium een nieuwe i n v u l l i n g v a n het gebiedje r o n d het Lourdesplein gevolgd, waardoor het hart van de parochie, die na 1954 het merendeel van zijn parochianen ten oosten van de Ringbaan had wonen, ten westen daarvan bleef en w e l i n de achtertuin van de noodkerk.

Een tekening bij een brief van de directeur P.W. aan B.en W. van 8 j u n i 1948 geeft i n feite de situatie weer zoals ze is gerealiseerd. Er is geen sprake meer van een sprong over de Meierijbaan, het stratenplan ziet er uit zoals het i n werkelijkheid is geworden, en een bijna doorlopende m i d d e n b e r m op de Ringbaan- Oost geeft aan dat men i n een aansluiten van de Caspar Houbenstraat op de Fatimastraat niet meer gelooft. Wat n u Lourdesstraat heet w o r d t dan bovendien Schutsboomstraat genoemd, een naam die duidelijk aansluit bij de naamgeving i n de w i j k Broekhoven/Fatima.

D a n w o r d e n ook de wijzigingen i n het plan voorgesteld o m de b o u w v a n een n i e u w parochiecentrum aan het Lourdesplein mogelijk te maken.

W o n i n g n o o d en w o n i n g b o u w Door de sterk groeiende bevolking en door de slechte kwaliteit van een groot deel van de volkswoningen was er r o n d 1900 ook i n T i l - b u r g grote behoefte aan goede en goedkope nieuwe w o n i n g e n . De slechte toestand w e r d in 1910 door de gemeentelijke Gezondheids- commissie op basis van haar door de W o n i n g - wet verplichte onderzoek nog gebagatelli- seerd, maar i n 1913 w e r d deze door Rückert

toch aan de kaak gesteld. H i j hield toen tijdens een op zijn instigatie gehouden ' w o n i n g t e n - toonstelling' i n een causerie met dia's een pleidooi voor v o l k s w o n i n g b o u w , w a t aanlei- d i n g is geweest voor de oprichting van w o - ningbouwverenigingen (de eerste uitgaande van de werkliedenverenigingen: Sint Joseph en de 'Tilburgsche Bouwvereeniging'). Tussen de oorspronkelijke l i n t b e b o u w i n g en de fa- brieksterreinen was voor de activiteiten van deze corporaties voldoende plaats. Speculatie met b o u w g r o n d k o n w o r d e n voorkomen, door de stichting i n 1913, ook al op aandringen van Rückert, van een Gemeentelijk G r o n d - bedrijf.

Kort voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog waren er bij de gemeente ook al plannen o m i n eigen beheer w o n i n g e n te gaan b o u w e n . I n 1919 w e r d een gemeentelijke Dienst W o n i n g - b o u w g e v o r m d , maar die w e r d , nadat de rege- ring onder invloed v a n de bestedingsbeper- k i n g n.a.v. de economische recessie, eigen activiteiten van gemeenten op d i t vlak verboden had, i n 1925 weer opgeheven. De op dat mo- ment al gebouwde w o n i n g e n (bij de T r o u w - laan en Veestraat) waren inmiddels onderge- bracht i n een Stichting Woningbeheer. Daar- naast bleven n u vooral de W o n i n g b o u w v e r e - nigingen en particuliere ondernemers actief.

Aannemers gingen veel voor eigen rekening b o u w e n en vervolgens verkopen of verhuren.

Dat w a r e n over het algemeen echter geen w o - n i n g e n v o o r de m i n d e r b e d e e l d e n . A l s w e daarom zien dat er i n 1935 (zie tabel en gra- fiek) een woningoverschot is, dan zit h e m dat vooral i n de duurdere sector. De eerste w o n i n - gen i n Z o r g v l i e d (een beleggingsproject van de Levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht) k o n men omstreeks die tijd aan de straatstenen niet k w i j t en moest men voor lage prijzen te h u u r aanbieden.

Desondanks kan toch gezegd w o r d e n dat er i n de late jaren '30 i n louter kwantitatieve z i n geen sprake meer was van w o n i n g n o o d . De kwaliteit liet echter i n de oudere w i j k e n w e l vaak te wensen over. En de bevolking groeide maar door, ook toen i n 1940 de oorlog uitbrak en de b o u w van w o n i n g e n i n de uitbreidings- w i j k e n stil k w a m liggen (voorbeeld Jan de Rijpstraat e.o.). Zeker met daarbij het stijgend aantal h u w e l i j k e n en dus gezinnen vlak na de oorlog, een inhaaleffect gepaard gaande met de bekende 'baby-boom', leidde dat tot een zeer problematische situatie. Herziene uitbrei- dingsplannen, die tijdens de bezetting i n de kast waren blijven liggen, moesten versneld w o r d e n uitgevoerd. En daar was 'De Hoeven' er een van.

De w e d e r o p b o u w k w a m natuurlijk ook door materiaalschaarste en een verwoeste infrast- ructuur niet zo erg snel op gang. Maar n u ging

(11)

Jeruzalem in 1954. rechts café Jeruzalem aan de Caspar Houbenstraat, op de achtegrond de Aniline-

fabriek (coll. GAT).

de gemeente naast de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n - gen weer zelf aan de slag, geholpen door maatregelen zoals rijkssubsidies gepaard gaande met strenge contingentering. I n 1949 w e r d e n door de gemeente en voorgefinan- cierd door het Rijk 168 w o n i n g e n volgens het Airey-systeem g e b o u w d aan de Koningshoe- ven (de bijnaam Jeruzalem k o n uiteraard daarna pas i n de v o l k s m o n d ontstaan)op het terrein omsloten door de Ringbaan-Oost, de Meierijbaan, het Wilhelminakanaal en de al voor 1941 (dan w o r d t de naam gegeven) ge- projecteerde Caspar Houbenstraat. Het terrein was opgehoogd met zand dat beschikbaar ge- k o m e n was door de uitdieping v a n het kanaal.

Let wel, de realisatie had plaats nog voor, dat het herziene partieel uitbreidingsplan formeel was vastgesteld!

Geboorteakte J e r u z a l e m

Het is misschien w e l aardig o m het Raads- voorstel " t o t het b o u w e n v a n een complex v a n ongeveer 180 geprefabriceerde w o n i n g e n en enkele w i n k e l h u i z e n " van 19 augustus 1947, in feite de geboorteakte v a n 'Jeruzalem' hier uitvoerig te citeren. Temeer omdat er i n kort bestek alle motieven voor de snelle besluitvor- m i n g en de beoogde b o u w w i j z e w o r d e n opge- somd:

"Aan de Gemeenteraad,

De omvang van het woinngtekort in ons land is van dien aard, dat het nodig is per jaar 70.000 loo- ningen te produceren, wil de achterstand in een tijdsverloop van 10 jaren kunnen worden inge- haald. Een dergelijke productie kan niet worden be- reikt, indien men niet zijn toevlucht neemt tot an- dere bouwmethoden dan de normale, die tevens een belangrijke arbeidsbesparing met zich brengen.

Men is zich dan ook gaan toeleggen op de bouw van woningen, waarvan de samenstellende delen uit be- tonelementen bestaan, die fabrieksmatig worden

gereed gemaakt. De voordelen van deze bouwsyste- men kunnen alleen dan voldoende zmrden uitge- buit , wanneer grotere complexen woningen ineens worden gebouwd. Alleen de steden komen daarom voor de toepassing van een dergelijk systeem in aanmerking. Voor het opvoeren van het tempo van de woningbouiv achten wij het noodzakelijk ook in deze gemeente tot de bouw van dergelijke zvoningen over te gaan. Wij zijn dan ook terzake met het Ministerie van Openbare Werken en Wederop- bouw in overleg getreden, met het resultaat, dat de gemeente de beschikking kan verkrijgen over wo- ningen van het systeem Airey. Deze woningen zijn van overeenkomstige indeling als de permanente (sic !) woningen, die hier thans in aanbouw zijn.

De kostprijs loordt nader door het Ministerie vast- gesteld en wel in overeenstemming met de prijs van woningen van het normale bouwsysteem.

Als plaats voor deze woningen is gedacht het ter- rein van de gemeente in het partieel uitbreidings- plan "De Hoeven " gelegen tussen de Meierijbaan, de Ringbaan-Oost, het Zijkanaal en het industrie- terrein langs het Wilhelminakanaal. Op het gedeel- te van die terreinen ten Zuiden van de ontzoorpen Caspar Houbenstraat kunnen ongeveer 180 van die woningen en enkele zvinkelhuizen zmrden opge- richt. Op toewijzing zmn dit aantal kan zmrden ge- rekend. Indien de productie van deze zuoningen vol- gens de plannen verloopt zal het mogelijk zijn, dat met de montage nog in het a.s. najaar zoordt begon- nen en dat deze dan vóór het einde zmn het jaar voor een deel zal zijn voltooid, al kan dit uiteraard niet met zekerheid zvorden gezegd, omdat de mogelijkhe- den van dit niemve bouzvsysteem van verschillen- de, nog onzekere omstandigheden, afliankelijk zijn.

Zoivel ter verkrijgitig van een goede esthetische op- lossing, als om stedebouzokundige redenen, is het gezoenst, dat deze zvoningen in een passende omge- ving zvorden gebouzvd. Met name zal er door een voldoende groen-voorziening tiaar behoren te zvor- den gestreefd, deze tussen verkeerszvegen te land en te zvater ingesloten zvijk een eigen karakter te ge- ven. Daarom is een herzietting van het uitbrei- dingsplan voor het betreffende terrein in voorberei- ding. Zodra deze is uitgezuerkt, zal het juiste aantal zvoningen zvorden vastgesteld, dat ter plaatse kan zvorden gebouzvd. Intussen is het gewenst, dat reeds thans een besluit terzake door Uzv Raad zvordt genomen, om iedere stagnatie in de uitvoe- ring van de plannen te voorkomen..."

Het besluit w o r d t op 29 augustus 1947 genomen en de raad voteert voor de b o u w van de 180 w o n i n g e n en enige winkelhuizen 2 m i l - joen gulden. Opgemerkt m a g w o r d e n dat u i t het bovenstaande blijkt dat het gemeentebestuur impliciet v a n de veronderstelling uit- ging dat de te b o u w e n w o n i n g e n i n tegenstel- ling tot die i n andere projecten géén perma- nent karakter zouden hebben. De praktijk is anders gebleken!

(12)

De Maaslandsiraat hoek Ringbaan-Oost (voorgrond) in 1952 (coll.

GAT).

De Caspar Houbenstraat in 1959. Links café Jeruzalem (coll. GAT).

Ondanks de positieve verwachtingen en de ferme taal stagneerde de uitvoering toch nog vanwege een discussie met het ministerie over de vraag ten laste van het contingent van w e l k jaar de w o n i n g e n konden w o r d e n gebracht.

De b o u w k o n namelijk niet meer i n 1947 w o r - den aangevangen en de vraag was of men b i n - nen de geldende subsidievoorwaarden het voor dat jaar toegestane v o l u m e mocht meene- men naar het volgend jaar. Uiteindelijk is dat toegestaan. De eerste w o n i n g e n konden i n juli 1949 w o r d e n v e r h u u r d .

D i s c u s s i e over tweede deel w i j k N a de b o u w van dit eerste, zuidelijk, deel van de w i j k gebeurde er een aantal jaren niets.

V o o r l o p i g concentreerden zich de b o u w a c t i v i - teiten op andere delen van de stad en m . n . i n het ambitieuze p l a n Oerle en het plan Berk- dijk. Pas i n 1954 w o r d t het noordelijk deel van de w i j k g e b o u w d , overigens volgens hetzelfde systeem. De redenen w a a r o m d i t zo gegaan is, zijn niet helder en eenduidig uit de bewaarde stukken te putten. Misschien onvolkomenhe-

den die al heel snel, niet alleen i n T i l b u r g maar ook i n Eindhoven en Roosendaal, waar v o l - gens hetzelfde Airey-systeem was gebouwd, in de huizen optraden. Het heeft enige tijd ge- d u u r d voordat men die problemen onder de knie had. Wellicht heeft ook het feit dat nog niet alle g r o n d onteigend was, het gat van r u i m vijfjaar veroorzaakt.*)

Maar zeker is dat i n verband met de economische recessie door de Korea-crisis de inflatie toesloeg, de bouwkosten aanzienlijk stegen en bovendien de subsidiekraan van de rijksover- heid drastisch w e r d aangedraaid waardoor de mogelijkheden van corporaties en gemeenten zeer w e r d e n beperkt. Dat leidde er i n de wereld van de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g e n toe dat er een hernieuwde discussie op gang k w a m over de vraag waar de prioriteiten lagen. Een aantal argumenten die i n d i t verband i n het maart-nummer van 1951 van het blad Volks- huisvesting van de Nationale Centrale van Katholieke W o n i n g b o u w v e r e n i g i n g e n w o r - den gewisseld, w i l i k u tot slot niet onthouden, vooral omdat zij i n onze toen nog monolit- hisch roomse stad zeker i n de besluitvorming r o n d Jeruzalem hebben meegespeeld.

Ir H.B.J. Witte, een jaar later minister v a n W e d e r o p b o u w en Volkshuisvesting en i n 1957 burgemeester van Eindhoven, pleit i n zijn arti- kel voor soberheid. "]uist wij als Katholieken die- nen ervan doordrongen te zijn, dat de huidige wo- ningnood een funeste invloed heeft op de geestelijke en morele gezondheid van ons volk. Deze primaire waarden xvorden niet belaagd door de kwaliteit van de naoorlogse woningen, maar eenvoudig door het getal. ... Het is belangrijker dat er véél woningen gebouwd worden, dan dat er woningen tot stand komen die voorzien zijn van douchecellen, van er- kers, van een tweede woonvertrek, van kasten in elke kamer, van tegels in de gang en boven het aan- recht, van geplamuurd verfiverk enz. enz.". En als er d a n toch w a t meer luxe i n moet, d a n mag de h u u r ook w e l w a t omhoog: "Indien wij ... even- veel zuaarde hechten aan goede woningen dan aan snoepgoed, gebak, oude klare en sigaren, zou dan een groter offer voor meer woongenot niet volledig op zijn plaats zijn?"

Bij zo'n politieke opvatting passen systeem- b o u w en paternalistisch dirigisme wanneer het o m v o r m g e v i n g v a n de w o o n o m g e v i n g en regulering van de kwaliteitseisen gaat. En die kwaliteit en de prioriteitstelling w o r d e n i n een land waar de katholieke z u i l na de oorlog grote macht heeft gekregen, bepaald door haar moraal.

I n hetzelfde n u m m e r pleit de Nijmeegse m o - raaltheoloog prof. dr. L . H . Cornelissen O.P.

voor voorrang in de schaarste voor de b o u w van voldoende r u i m e w o n i n g e n voor de star-

(13)

tende kleine gezinnen, zodat de groei daarvan niet gestagneerd w o r d t . Het is moreel niet i n den haak o m ze zodanig b e n a u w d te huisves- ten dat op onnatuurlijke wijze het kindertal beperkt zou w o r d e n . En de grotere gezinnen moeten over zoveel slaapkamers k u n n e n beschikken dat de kinderen van beiderlei kunne en de ouders gescheiden k u n n e n slapen, want:

"Gebrek aan ruimte zal de ontzuikkeling van een ge- zonde terughoudendheid tegenover het andere ge- slacht schadelijk beïnvloeden en kan de ouders er toe brengen het huwelijk te beleven op een wijze, die vloekt met de natuur en de straf afroept zowel van de kant der natuur als van de Schepper." Voor vrijgezellen moest niet g e b o u w d w o r d e n . "Een vrijgezel, die van eenzaamheid houdt, zal zich heel knus en goed kunnen inrichten op een klein kamer- tje, waar voldoende plaats is voor tafel stoel en bed, maar een gezin met kinderen raakt spoedig in het nauw. Het grootste gezin zal daarom steeds de aan- dacht mogen opeisen van allen, die iets te zeggen hebben in het bouiobeleid."

A l d u s o m i n bijbelse termen te spreken: de op- gang naar het kinderrijke Jeruzalem (waar de huizen drie slaapkamers telden) v a n de vijfti- gerjaren!

*) Opmerkelijk is dat de b o u w v a n systeemwo- ningen i n Noord-Brabant aanvankelijk zeer achterliep bij de rest van het land. Tot 1955 w e r d e n hier, en dan met name i n Eindhoven, T i l b u r g en Roosendaal, maar 2.200 (4,5%) v a n de 48.500 i n Nederland gebouwde systeem- w o n i n g e n gerealiseerd. Pas i n 1956 w o r d e n er tussen Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Breda en T i l b u r g onderhandelingen gestart over sa- m e n w e r k i n g o p d i t p u n t . Gevolg daarvan is

dat een Rotterdamse aannemer in Tilburg een fabriek voor systeemelementen sticht. H i j doet dit op basis v a n de toezegging van de b o u w van 1.250 w o n i n g e n per gemeente. In 1958 sluiten meer gemeenten zich bij het samen- werkingsverband aan..

Voornaamste b r o n n e n en literatuur

- Dossier aankoop Nieuwe Hoef van de erven Marlens door de gemeente Tilburg, 1934. (Serie akten en contracten in het archief van het Gemeentebestuur, Gemeentearchief Tilburg (GAT).

- Legger bezittingen Willem II (GAT).

Kadastrale leggers (GAT).

Dossiers Partieel Uitbreidingsplan de Hoeven en bouw wo- ningen Jerusalem (Archief van het Gemeentebestuur 1938- 1985, -1.778.532 en -1.777.811 (GAT).

- Gemeenteverslagen 1946-1955 (GAT).

- De bevolking van Tilburg en linnr huisvesling, uitgegeven door het bureau voor de statistiek van de gemeente Titl)urg (1946).

Volkshuisvesting, maandblad van het Katholiek Instituut voor Volkshuisvesting, Nationale Centrale van Katholieke Woningbouwverenigingen, jrg. 3 (1951) nr. 3 ('Jaarbeursnummer').

Doevendans, K., J. Luiten, 1. Mekel en R. Rutgers, StadsvorniTilburg, historische ontioikkelifig: Een methodisch morfologisch onderzoek (Eindhoven/Tilburg, 1993).

Eijkens, A.M., Kroniek van de Parochie O.L. Vrouw Ï'(7H Lourdes (Koningshoeven) Tilburg (1990).

- Janssen, G.B., "Fluctuaties in beleid en uitvoering van de bouw" in: H.F.J.M. van den Eerenbeemt (red.), Geschiedenis van Noord-Brabant, deel ///, Dynamieken expansie 1945-1996 (Amsterdam/Meppel, 1997).

- Peeters, R., De straten van Tilburg (Tilburg, 1987).

Peeters, R. en E. Schilders, Katholiek Tilburg in beeld (Tilburg, 1990).

Peeters, Ronald, Koning Willem U, opperbevelhebber van het le- ger, ondernemer en grootgrondbezitter (Tilburg, 1999).

- Rossen, M.J.J.G., Het gemeentelijk huisvestingsbeleid in Nederland; Een comparatief onderzoek in Tilburg en Enschede

(3900-1925)

(Tilburg, 1988).

Rückert, J.H.E., Het uitbreidingsplan van de gemeente Tilburg (met kaarten) (1917).

(14)

'Wim van Hest (1944) publiceerde diverse artikelen in 'Actum Tilliburgis'en 'De Lindeboom' naar aanleiding van vondsten in het criminele Oud Rechterlijk Archief van Tilburg. In 1987 en in 1999

verschenen van zijn hand tzvee artikelen in het tijdschrift 'Tilburg'.

In de hoek waar de klappen vallen

Over losse handen, blote messen en enkele lijken

W i m van H e s t *

Geweld is van alle tijden. Al lijkt het er soms op dat het typisch een fenomeen van onze tijd is, wie een blik werpt in de oude criminele archieven zal al snel tot de conclusie komen dat er op dit terrein weinig nieuws onder de zon is. Al eeu- wenlang worden mensen geconfronteerd met uitingen van agressie en het lijkt wel

of de neiging tot geweld er bij de mens ingebakken zit.

N

' a t u u r l i j k kan de een met d i t ongerief wat beter overweg dan de ander. Ter- w i j l de meesten erin slagen i n het leven van alledag h u n neiging tot agressie i n vreedza- mer banen te leiden, blijft er ook een categorie medemensen bij w i e regelmatig de zaken u i t de hand lopen. Allerlei uitingen v a n lichame- lijk geweld - of w e daar n u het modieuze pre- dikaat "zinloos" aan toevoegen of niet - zijn maar moeilijk w e g te denken u i t onze wereld;

evenzo u i t de w e r e l d van onze voorouders.

Het zal dan ook niemand verbazen dat w e bij een onderzoek naar het w e l en wee van de Tilburgse familie Van Heijst/Van Hest van tijd tot tijd een aantal familieleden op ons p a d ontmoeten die blijkbaar horen bij die groep mensen bij w i e gemakkelijk de v l a m i n de pan slaat. Waar ze ook komen, zij raken steeeds o p n i e u w verzeild i n ruzies en vechtpartijen en soms lijkt het of ze als een magneet het geweld naar zich toe trekken. Vaak menen ze het niet zo k w a a d en diep i n h u n hart zijn het geen be- roerlingen, maar zij beschikken blijkbaar niet over de vaardigheid o m zichzelf i n zulke situ- aties i n de hand te houden. Ze zijn licht ont- vlambaar, heetgebakerd, h u n handen zitten wat los, of, i n goed Tilburgs: "ut zen hêête du-

vels". Soms blijft de agressie beperkt tot "enig- he harde ivoorden ", maar als de strijd alleen met w o o r d e n niet valt te w i n n e n , schakelt men over op andere middelen. Niet zelden moeten voet of vuist voor sterkere argumenten zorgen en als dat niet helpt w o r d t er gegrepen naar stok of "clippel", maar ook een bierpint of een

"bloot mes" is geen zeldzaamheid. Dan kan de zaak weieens behoorlijk escaleren en k u n n e n de gevolgen ernstig zijn: "sxvare quetsueren, grouwelijcke sneeden" en ... v a n tijd tot tijd een lijk. Want ook i n vroeger eeuwen k o n agressie een zware tol eisen en meer dan eens vallen er dan ook dodelijke slachtoffers te betreuren.

O p v a l l e n d is dat i n één tak van de familie zo vaak iemand betrokken was bij uitingen v a n geweld dat je met recht k u n t spreken van "de hoek waar de klappen vielen". A l blijken er i n deze familietak d a n heel w a t rake klappen te zijn gevallen, je k u n t er niet zomaar de conclusie u i t trekken dat het hier alleen de slachtoffers van geweldsdelicten betreft. Dezelfde personen die de slagen moesten incasseren hebben d i k w i j l s ook zelf de nodige klappen uitgedeeld of anders toch meer dan eens door h u n gedrag of h u n uitlatingen de g e w e l d d a d i - ge reactie v a n de tegenpartij opgeroepen of uitgelokt. Bij menig treffen is er sprake v a n een hoog eigen-schuld-dikke-bult-gehalte. En zo belanden w e te m i d d e n van een verzameling lichtgeraakte heethoofden aan de ene kant en een aantal machteloze slachtoffers aan de andere kant; tussen ruziezoekende herrieschop- pers enerzijds en hulpeloze underdogs ter andere zijde. Een ware m i x v a n opvliegende f i - guren die nogal eens v l u g het recht i n eigen h a n d nemen en h u n m i n d e r assertieve dorps- genoten die v a n dat agressieve optreden de dupe zijn geworden. O n n o d i g te vermelden dat i n niet w e i n i g gevallen naast het licht ont- vlambare karakter van de betrokkenen ook het drankgebruik een niet te verwaarlozen r o l heeft gespeeld.

(15)

Voordat w e u met enkele v a n deze familieleden-met-losse-handen - en mogelijk ook w e l met-lange-tenen - laten kennismaken, geven w e hier een genealogisch overzicht, waarin een gedeelte v a n de betreffende familietak schematisch is weergegeven. De namen v a n

de direct betrokkenen zijn vet afgedrukt. De nummers verwijzen naar de acht hiernavol- gende bijdragen waarin h u n " w a n d a d e n " nader u i t de doeken w o r d e n gedaan of waarin zij de rol van lijdend v o o r w e r p vervullen.

A d r i a e n Gerit Huijben (van Heijst)

X 01.03.1612

Marie A d r i a e n A d r i a e n Somers

1. A d r i a e n 2. A n t h o n i s Daniël Jan

* 06.12.1615 (de lazarus) * 27.11.1618 * 12.09.1620 X 05.06.1639 X 07.02.1639 X X 09.01.1646 Jenneken Buermans Lijntje Jans Neeltje de Wijs Geritken van Heijst

3. A d r i a e n de O u d e X 16.02.1681 Heijlken de Gruijter

4. A d r i a e n de Jonge X 26.08.1679 Peterken Wijten XX 06.11.1695 Soetje van Gils

5. Jan X 27.11.1667 Eva Driessen

Peter Somers X 23.01.1689 Berbel Ramaeckers

6. A d r i a e n X 19.05.1737 Christien Coijen XX 01.12.1748 Marjan van den Oever

7. A n t h o n i s Jan

X 10.05.1711

8. Marij van Geloven

1. A d r i a e n A d r i a e n Gerit H u i j b e n : Zonder een teken van leedwezen 2. A n t h o n i s A d r i a e n Gerit H u i j b e n : O p blote knieën

3. A d r i a e n A n t h o n i s de O u d e : Met een v o r k of riek

4. A d r i a e n A n t h o n i s de Jonge: Gesneden, geslagen, gestoken en geschopt 5. Jan Daniël A d r i a e n Gerit H u i j b e n : Fameuze liedekens

6. A d r i a e n A d r i a e n de Jonge: Een kruidje-roer-mij-niet 7. A n t h o n i s A d r i a e n de Jonge: Rondom de meiboom 8. M a r i j van Geloven, de h u i s v r o u w van Jan Somers: Een pijnlijk einde

(16)

'Met de hierpot die liij in zijn handen lieeft, -anl liij

jan te lijf.' Deze bierpul uit omstreel<s

1700, een zogenaamde Humpen, is gemaakt in het Westerivald en werd in

1978 gevonden bij de opgraving van liet kasteel van Tilburg in de Hasselt.

1. Z o n d e r een teken v a n l e e d w e z e n Een van de zonen van A d r i a e n Gerit Huijben en Maeijcken Somers is A d r i a e n . I n 1639 is hij g e t r o u w d met Jenneken Cornelis Jan Buer- mans en als w e h e m i n 1646 ontmoeten is hij inmiddels zo'n dertig jaar en vader van drie jonge kinderen. Maar denk n u niet dat leeftijd en vaderschap hem tot een kalme en bedaarde m a n hebben gemaakt. A d r i a e n heeft i n zijn omgeving niet ten onrechte de naam een opvliegende figuur te zijn en w e i n i g w o o r d e n k u n n e n al genoeg zijn o m h e m te laten explo- deren. En dat is ook precies w a t er i n 1646 ge- beurt als A d r i a e n "enige woorden" krijgt met Jan Jan A d r i a e n Stevens. Kennelijk is Stevens net zo heetgebakerd als A d r i a e n : i n het v u u r van de discussie w i n d e n beiden zich zo op dat ze al snel met elkaar op de vuist gaan. Het gaat er zo hard toe dat Stevens op een k w a a d mo- ment A d r i a e n "met sijn hooft gevat heeft ende tnet vuijsten geslaegen ".

Zoiets moet je bij die man n o u juist niet doen;

dat is vragen o m moeilijkheden. De reactie van A d r i a e n is dan ook niet mis. Met de bier- pot die hij i n zijn handen heeft, w i l hij Jan te lijf. A d r i a e n haalt uit, maar de slag w o r d t ge- stuit door "het maritelbilt" (de schoorsteenman- tel?), waardoor de voet van de pot eraf springt.

Eerst staat A d r i a e n enigszins verbouwereerd met het overblijvende deel v a n de pot i n zijn hand. Lang d u u r t zijn verbijstering echter niet:

met het restant van de pot slaat hij verscheide- ne keren krachtig op het h o o f d v a n Stevens, waarbij de scherpe randen van de afgebroken potdelen een ware ravage aanrichten: Stevens heeft door de slag maar liefst "thien sware quet-

sueren in sijn hooft ontvangen"; en dat zijn alleen nog maar de open w o n d e n . Daarnaast heeft de klap h e m "oock meer andere butsen" opgeleverd

"die noch op sijn hooft niet geopent waren". De toegebrachte v e r w o n d i n g e n zijn "soo swaer ende periculeux datmen in grote vrese is geweest dat Jan daeraff soude sijn gestorven". Achteraf is die vrees g e l u k k i g ongegrond gebleken. A l blijken de v e r w o n d i n g e n dan minder levens- bedreigend dan het zich aanvankelijk liet aan- zien, zijn onbesuisde optreden levert A d r i a a n t o c h een v e r o o r d e l i n g o p t o t b e t a l i n g v a n smartengeld: tien g u l d e n en tien stuivers voor elke "bendige" w o n d e die hij Stevens heeft toe- gebracht. Z i j n losse handjes kosten A d r i a e n i n totaal dus 105 gulden, wat je i n die tijd beslist geen kleinigheid k u n t noemen. Of hij hiermee n u ook zijn lesje geleerd heeft, is nog maar de vraag.'

Het jaar daarop w o r d t al meteen duidelijk dat dat inderdaad niet het geval is. O p 15 april 1647 zit A d r i a e n Huijbert Broek met enkele anderen te d r i n k e n ten huize v a n Jan v a n de Sande, als A d r i a e n A d r i a e n Gerit H u i j b e n samen met Nicolaes Jan Wouters binnenkomt.

Als A d r i a e n ergens op het toneel verschijnt, is ruzie nooit ver u i t de buurt, zo ook n u . Het drinkende gezelschap stelt de aanwezigheid van de n i e u w k o m e r s niet erg op prijs en met name A d r i a e n Broek begint al snel tegen onze A d r i a e n "te murmureeren en twistige woorden aen te nemen". Zoals te verwachten, d u u r t het niet lang of bij A d r i a e n slaat de v l a m weer eens i n de pan. M e t vereende krachten weten de aanwezigen de d r i f t k i k k e r de deur "uijt te stooten", waarna die snel v a n binnen afgeslo- ten w o r d t , zodat de rust k a n weerkeren i n h u i - ze V a n de Sande. "Eride alhoewel alle ongeluck daermede tot daertoe ware voorcomen", gaat het toch mis en krijgt het v o o r v a l nog een verve- lend staartje.

Kort na zijn buitensluiting verschijnt een ge- tergde A d r i a e n "voor het venster neffens de deur"

en maakt met heftige gebaren duidelijk dat hij binnengelaten w i l w o r d e n . A l s hier niet op w o r d t gereageerd, t i m m e r t hij v e r w o e d op de ruiten en begint te roepen en te dreigen. Broek is het hele gedoe beu en w i l er een einde aan maken: hij stapt resoluut naar het raam toe o m de lawaaischopper w e g te jagen. A l s A d r i a e n niet snel genoeg naar Brocks z i n verdwijnt, opent deze het raam en "door het venster" heeft hij de druktemaker " recht onder den hals voor inde slincker borst met een mes gestoocken", waar- door A d r i a e n "achterwaerts was bottende". Ver- volgens heeft het slachtoffer zich omgekeerd naar het huis v a n vorster Couwenberch; hij heeft "zijn wambas opgetrocken, roepende: Cou- wenberch, Couwenberch, den soon van Huijbken

(17)

Op 29 maari 1658 is Antlionis 'dc Lazarus' met zijn zwager Pater Joost Pauwels (van Heijst) en enkele andere 'in gelag bijeen' in de herberg van Cornelis Peter Donders, aan de Heikant.

Foto omstreeks 1918 van de Heikant (De Schans).

Rechts de brouwerij van Witlokx (coll. GAT).

Broeken vermoordt mij daer". V a n u i t het huis van de vorster k o m t geen reactie. De zwaarge- w o n d e A d r i a e n probeert nog enkele stappen te gaan maar hij k o m t niet ver: "Ontrent de lin- deboomen voor het huijs vande vorster is hij ter aer- de nedergevallen ende soo datelijckgestorven." En wat misschien nog w e l het ergste is: gestorven

"sonder een vuijtivendich teecken van leetwesen over sijn sotiden te hebben betoont."

De dader, A d r i a e n Broek, is hierna op de vlucht geslagen, en hoewel de vorster w e l vijf- maal de huizen van Jan Matthijs Peter Wijtens en A d r i a e n Peter Vrancken heeft laten door- zoeken, "mitsgaders alle henne schueren, schop- pen, stallingen, solders, schelften ende alomme daer sij presumptie hadden den voornoemden Broek te vinden ende t' apprehendeeren", lukt het niet de bedrijver v a n de doodslag te v i n d e n . Of de zoon v a n H u i j b k e n Broeken later nog is opge- spoord, vermelden de stukken niet. Voor onze A d r i a e n maakt het natuurlijk niets meer u i t ; slechts 31 jaar is hij geworden. Z i j n w e d u w e , Jenneken Buermans, blijft verslagen achter met haar drie kleine kinderen. Zeven jaren later, in 1654, is ze h e r t r o u w d met de w e d u w - naar A d r i a e n Denis Daniël van Heijst.^

2. O p blote k n i e ë n

Een andere zoon van A d r i a e n Gerit Huijben en Marie Somers, Anthonis, gaat vanwege zijn huidziekte met de bijnaam "de Lazarus" door het leven. Bij onze eerste ontmoeting met A n t h o n i s laat hij zich niet meteen v a n zijn fraaiste kant kennen. O p 29 maart 1658 is hij samen met zijn zwager Peter Joost Pauwels (van Heijst) en enkele anderen "in gelag bijeen "

in de herberg van Cornelis Peter Donders, aan de Heikant. Daar bevindt zich ook A n t h o n i s Peter Donders, die kort tevoren u i t de nalaten-

schap van Peter Peter Somers een huis heeft gekocht. N u zijn "de Lazarus" en zijn zwager allebei erfgenamen van diezelfde Peter So- mers. Donders k o m t bij de beide mannen aan tafel zitten o m h u n te vertellen "dat hij vuijt de vercoop van dat huijs nog seeckere somme van pen- ningen schuldig was ", waarbij hij h u n een aantal geldstukken laat zien. Rechthebbend op een deel van dat geld is Anthonis zo vrij dat hij

"van die penningen affnamp drij ducatons in spe- cie, ivaermede hij in een andere camer liep". Dat was niet Donders' bedoeling. H i j loopt A n t h o - nis achterna en vraagt de ducatons weer terug

"onder belofte hem te geven ende te laten volgens dat bevonden soude werden hem te competeren".

Anthonis is niet v a n plan aan dat verzoek te voldoen; ook na herhaald aandringen van Donders "heeft hij niet willen luijsteren". Het k o m t zelfs zo ver dat Anthonis "sijn mesch vuijt sijn schede heeft getrocken ende daermede onder attdere deselve soo danige snede over sijn aangesigt gegeven (heeft) dat sijn voorhooft, neuse, coon ende lippen geheel waren open ende gesplitst soo dat den chirurgijn die weeder aen malcanderen heeft moeten hechten dat seer deerlijck was om sien ende hij daervan noch seer sober is". Enkele o m - standers hebben de twee van elkaar weten te scheiden terwijl enkele anderen vervolgens Anthonis tot voor de deur van zijn huis "gestu- welt" hebben, "daer hij noch op den gequetsten ende andere was fulmineerende". Over de drie ducatons spreekt niemand meer.^

Ook bij het volgende voorval treffen we A n - thonis aanvankelijk i n een kroeg aan, deze keer betreft het de herberg van Cornelis Peter Adriaen Goijaerts. De avond van die laatste zondag van juni 1664 heeft hij doorgebracht i n het gezelschap van twee goede vrienden. Jan Jan van Hemert en Marten Gerit Martens. De maten gaan die avond laat naar huis. Als het drietal bij de w o n i n g van Jacob Matthijssen is aangekomen, nemen zij afscheid van elkaar en gaat ieder zijns weegs.

"Corts daernae" ziet Van Hemert dat "eenige persoonen in het hemde stonden opde straete". Het is duidelijk dat er iets aan de hand moet zijn, en daar w i l Van Hemert het zijne van weten.

Naderbij gekomen bemerkt hij dat het de v r o u w van Matthijssen is met haar kinderen.

En w a t die op d i t late u u r i n nachtkledij op straat moeten, is ook snel duidelijk: zij staan geschaard r o n d een "manspersoon die daer ge- quetst ter aerde nederlach". Van Hemert herkent in de gewonde meteen Anthonis "de Lazarus ", zijn makker met w i e hij kortgeleden nog uit de herberg is gekomen. Voorzichtig helpt hij zijn gewonde kameraad overeind en voert hem zo goed en zo k w a a d als het gaat naar het huis van Marten Gerit Martens, dat daar niet ver vandaan is.