Vlaardingse Lucht

H. Versloot

Vlaardingse Lucht

Toen Graaf Floris V in 1273 Vlaardingen stadsrecht verleende, gold ook voor de Vlaardingers de oude spreuk: 'stadslucht maakt vrij'. Als een moderne Vlaardinger dat hoort, trekt hij zijn neus op.

Bij de meestal zuidelijke of westelijke winden in ons land ligt

\laardingcn namelijk onder de rook van Rotterdams snel groeien- de rijkdom: Pernis, Botlek, Europoort. Wie over het gebied van de

~ieuwe Waterweg spreekt, spreekt over chemische en petro- chemische industrie. De afval en de verliezen van die industrie stromen weg, voor een deel in grond of water, maar grotendeels in de lucht uit onbedoelde lekken of door de schoorstenen die eigen- lijk optreden als open riolen. Een groot deel van die pijpen voert ook warmte af, zoveel, dat het Waterweggebied een eigen klimaat heeft, afwijkend van de omgeving. Een van de dikwijls optreden- de verschijnselen daarvan is het ontstaan van een regionale warm- tedeken, een laag warmere lucht boven de koelere bodemlucht, op hoogten, variërend van 50 tot 100 meter boven het 'maaiveld' (te maaien is er overigens weinig meer). De deken heeft waarschijnlijk een tentvorm: hoog boven de plaats waar de meeste warmte wordt toegevoerd, lager naar de randen, naarmate grotere afkoeling op- treedt.

De onder die deken gevangen afvoergassen stijgen niet op, en worden zelfs steeds meer omlaaggedrukt: zij blijven zo een op- merkelijk bestanddeel van de gasvormige soep, die ter beschikking staat voor de ademhaling van mens, dier en plant. Waaruit die afvoergassen bestaan weet niemand precies: zwaveldioxyde, fluor- houdende bestanddelen, koolmonoxyde, stikstofdioxyde zijn aan- toonbaar en vrij eenvoudig meetbaar, andere verontreinigingen zijn wel duidelijk merkbaar aan hun geur, maar bijna niet analy- leerbaar of meetbaar. Stof en roet leveren hun bijdrage; het meng- sel varieert van dag tot dag en van plaats tot plaats. Het is duidelijk dat nu de samenstelling niet nauwkeurig bekend kan zijn, er ook niets met zekerheid te zeggen is over de onderlinge in- werking der verontreinigingen of over hun gecombineerde uit- werking. Een aantal oxyden lost in de regen op en maakt haar

739

zuur; dat tast weer neergeslagen stof aan. Ook kan rondom een stofkern zure druppelvorming ontstaan: er zijn tientallen mogelijk·

heden. Wat de gevolgen zijn voor het leven van mensen, dieren en planten is niet nauwkeurig na te gaan, en niet goed te voorspellen.

Korstmossen en een aantal hogere planten sterven af in deze om·

geving, andere planten tonen duidelijke schade. Maar dat zijn zeer gespecialiseerde, aan hun vaste plaats gebonden wezens, mens en dier hebben betere afweermechanismen en verplaatsen zich.

Hoe lang het duurt eer hun fysiologische afweer versleten raakt weet men niet; experimenten zijn niet goed mogelijk. De kans bestaat dat sommige verontreinigingen telkens een kleine, bijna onmeetbare maar blijvende schade oproepen: hun som over de vele jaren waarin een kind opgroeit kan groot zijn.

Het is onvermijdelijk geworden om een antwoord te geven op de vraag: mogen wij wachten met ingrijpen totdat alles nauwkeurig vaststaat en betrouwbare grenzen zijn aangegeven waarboven verontreiniging niet mag uitgaan? Zij die deze vraag met klem ont·

kennend beantwoorden, schuiven het onderzoek daarom nog niet als onbelangrijk terzijde, en zeker ook niet het dispuut over de vraag welke beginselen bij het opstellen van maximumwaarden moeten gelden.

Bij dit laatste gaat het om twee denkrichtingen: de theoretische (Russische) die als streefdoel de grenzen wil leggen bij de laagste concentratie die merkbare veranderingen oproept in welke levens·

verrichtingen ook, en de praktische (Amerikaanse) die, zolang niet van gevaar voor de gezondheid blijkt, de grenzen daar wil leggen waar de kosten van het verhinderen van verontreiniging groter worden dan de economische schade, die de verontreiniging aan·

richt.

Voorlopig zijn WlJ m Nederland zelfs tot de toepassing van Amerikaanse maximumwaarden nog niet gevorderd; er is trouwens geen exacte methode denkbaar om de economische schade van luchtverontreiniging te berekenen, want daarin telt ook de schade mee, niet alleen aan bedrijven en particulieren toegebracht in hun (roestende en vervuilde) bezittingen, maar ook de schade die ont- staat door algemene gevoelens van onlust, onvrijheid, onveiligheid.

De economische waarde van vrije lucht kan in een gematigd- kapitalistische maatschappij alleen maar gevonden worden door druk en tegendruk.

740

Uitgaande van die gedachte poogt men nu in het Waterweggebied een oplossing te vinden in de vorm van een 'bond van luchtconsu- menten' die wil optreden als drukgroep. Haar wapens zullen moeten bestaan uit een zo groot mogelijke opeenhoping van technologische gegevens over stof- en stankbestrijding in allerlei produktie- processen, uit een zo groot mogelijk beroep op de publieke opinie en een zo groot mogelijke druk op de afzonderlijke bedrijven en instellingen die hun afval deponeren in andermans ademlucht.

Haar strijdtoneel zal in de eerste plaats de onderhandelingstafel moeten zijn waar druk en tegendruk kunnen leiden tot de nood- zakelijke directiebeslissingen over te maken kosten voor afval- beheersing; en uiteindelijk zal dat strijdtoneel moeten liggen in de raadkamers van de overheidsinstanties die de hinderwet toepassen.

De hinderwet is een logge, verouderde zaak; noch overheid noch bezwaarden geeft zij recht op de noodzakelijke informatie over de werkwijze van enig bedrijf. Slechts plattegronden en opstelling van elektromotoren (of andere krachtbronnen) behoeft de aanvrager van een hinderwetvergunning mee te delen. Voor de op te leggen voorwaarden laat de wet weinig praktische mogelijkheden; ten slotte wordt een eenmaal verkregen vergunning nog jarenlang min of meer als een verkregen recht beschouwd. Het is een absurde, stroeve machinerie, maar zelfs die machine kan, onder hoge druk gebracht, toch meer presteren dan zij nu levert.

De gebruikers van Vlaardingse lucht achten de tijd gekomen om niet langer te wachten op perfectie van wetenschappelijke kennis of van wettelijke procedures; zij willen alle gewicht, dat zij vinden en bewegen kunnen, op de schaal werpen die afweegt hoeveel kosten reine lucht waard is. De brand is een kunstmestfabriek, die ternauwernood geen ramp werd, is slechts een incident in deze geschiedenis, een onverwachte en dramatische toelichting op de stelling, dat de industrie, waardevol en noodzakelijk als zij is, ondergeschikt moet blijven aan, beheerst moet worden door het belang van de gemeenschap waartoe zij behoort, en niet vrij met vuur mag spelen.

741

W. Hessel

Het actieprogram KAB-NVV

Aan het feit dat KAB en NVV tot een vrij omvangrijk gezamen- lijk actieprogramma konden komen, ontbrak niet het element van de verrassing. Een verrassing maakt altijd indruk. Uiteraard heb- ben de organisaties zich dit effect vooraf gerealiseerd. Ze kun- nen zelfs geacht worden erop te hebben gespeculeerd, omdat ver- wacht mocht worden dat door de verrassing de geformuleerde wenselijkheden meer aandacht zouden krijgen. De verrassing lag daarin, dat het gezamenlijk programma niet direct pas't op de verzuiling. Dat het desondanks niet zo verwonderlijk is, blijkt ech- ter wel bij nadere overweging.

Nabij liggende achtergrond.

Men kan het actieprogramma tegen de achtergrond van een aantal feiten plaatsen, waardoor het meer reliëf krijgt. Daarbij zouden we ons willen hoeden voor al te speculatieve 'interpreta- ties.

Relevante feiten zijn naar ons oordeel de volgende:

1. Binnen het kader van onze maatschappelijke structuur, in dit verband vooral gekenmerkt door de SER, de Stichting van de Arbeid en het Overlegorgaan, worden de vakcentrales op zo- danige wijze tegenover gemeenschappelijke problemen geplaatst, dat een gemeenschappelijke oplossing grote urgentie heeft.

Dat heeft uitwisseling van gedachten en opvattingen tot gevolg.

De praktijk heeft laten zien, dat men op verscheidene punten samen kan gaan.

Zo heeft men elkaar bij voorbeeld kunnen vinden op het ge- bied van de ouderdomsverzekering, de loonpolitiek en de woning- bouw- annex huurpolitiek. Het ligt dan voor de hand, dat men zich afvraagt: 'Op welke andere punten zijn we het ook eens of kunnen de verschillen worden overbrugd? Kunnen we niet eens een inventarisatie maken van dat wat we gemeenschappelijk heb- ben aan inzichten en verlangens?'

2. Van verschillende zijden is de vakbeweging op kritische wijze onder de loep genomen. Bij de vakcentrales was er geen verschil

van mening over, dat die kriUek nogal eens doorsloeg en ten dele berustte op te weinig begrip voor de plaats en de rol van de vakbeweging in de huidige maatschappij. In het bijzonder heeft het verbazing gewekt, dat een enkeling nog maar weinig taken voor de vakbeweging zag weggelegd. Het actieprogramma }Qan men daarom ook zien als een inventarisatie van doeleinden der vakbeweging, ,ten overstaan van het publiek.

3. Gedurende de afgelopen regeringsperiooe is enigermate een gemeenschappelijk besef van onbehagen opgekomen, gebaseerd op het feit, dat in het regeringsbeleid de belangen van de werk- nemers in het geheel der afwegingen te weinig gewicht kregen.

Het actieprogramma kan men nu voorts zien als een gemeen- schappelijk oordeel over wat een sociaal evenwichtige politiek zou dienen in te houden.

Aannemende, dat het in de eerste plaats de nieuwe regering is die kennis dient ,te hebben van wat in de vakbeweging leeft, is als moment van publikatie gekozen, dat moment dat tussen de verkiezingen en de formatie van een nieuwe regering in ligt.

4. In de concrete situatie van vandaag ligt een aantal pro- blemen voor de hand die een ex!tra gewicht of een nieuw gezicht hebben gekregen en waarvoor de vakbeweging oplossingen moet vinden die niet zonder meer met reeds verworven opvat- tingen gegeven zijn. Een gezamenlijk beraad is dan effectief.

Verder liggende achtergrond

Het spreekt vanzelf dat men een verder liggende achtergrond zoekt en daarbij dan denkt aan het vraagstuk van één of een ge- deelde vakbeweging. Het was het CNV dat met de argumentatie welke het gaf voor het feit, dat het zich aan de opstelling van het gemeenschappelijk actieprogramma onttrok, nog eens extra de aandacht voor deze problematiek vroeg.

Zo op het eerste gezicht zou het kunnen lijken dat de ontwikke- ling voor het NVV een stukje winst heeft geboekt. De optimisten in dezen zijn dan geneigd op de verwikkelingen in de Franse vak- beweging en nieuwe tendenties naar een grotere openheid in het rooms-katholieke denken te wijzen.

Men vergeet dan gemakkelijk andere fe~ten: de ontwikkeling van de christelijke vakbeweging buiten Europa en tendenties in het rooms-katholieke denken om in een veranderde wereld een nieu- we eigen plaats te scheppen, van waaruit geestelijk leiding kan worden gegeven, ook via het kanaal der openheid en de dialoog met anderen.

743

Waarop de historische ontwikkeling uitloopt, valt moeilijk te zeggen. Elke poging daartoe is bij voorbaat gedoemd een vrijblij- vende speculatie te zijn. Men kan immers onderscheiden de we- derzijdse openheid en de organisatorische eenheid. Voor wat de openheid bertreft, merken we een toenemende bereidheid op.

In Pacem in Terris wordt in dit verband een aantal belangrij- ke onderscheidingen gemaakt die het kader aangeven waarin naar katholiek inzicht de samenwerking zich kan voltrekken en waar- aan het zijn zin ontleent: namelijk tussen de dwalingen zélf, de mens die dwaalt en de initiatieven die die mens ontplooit. Zo kunnen in de opvattingen en initiatieven van niet-btholieken elementen voorkomen die 'in zich goed zijn of waaruit het goede kan voortkomen.' Daarnaast kan het contact met niet-katholieken 'voor hen de gelegenheid of een aansporing zijn om tot de waar- heid te geraken.' Ons wagend aan een korte formulering: om- dat de niet-katholiek goede elementen in zijn gedrag en den- ken kan hebben en alsnog tot volle waarheid kan geraken, heeft samenwerking zin. De Katholieke Kerk stelt zich open voor het katholieke - hetzij actueel, hetzij potentieel - van de niet-katho- lieken. Daarmede is tevens aan die openheid een grens gesteld.

Bezien we vervolgens welke sociale desiderata in deze encycliek ten principale worden geformuleer'd, dan wordt er metterdaad blijk van gegeven dat bij niet-katholieken goede elementen leven, die met volle liefde wor,den geadopteerd.

De houding van het CNV

Het CNV heeft herinnerd aan het mandement en de fusievoorstel- len aan het NVV direct na de oorlog. Het gemeenschappelijk ac- tieprogramma zou niet in de lijn van het mandement, doch wel in die van de fusievoorstellen liggen. Een discussie daarover heeft weinig zin. We mogen echter constateren dat de KAB nóch het mandement met gejuich heeft begroet, nóch dat rechtlijnig ver- band met het verleden wil leggen. Overigens schijnt het hoofd- bezwaar van het CNV te zijn, dat in het gezamenlijk actieprogram- ma geen bijbels getuigenis mogelijk was. Nu komt het ons voor dat een handtekening van het CNV onder het aetieprogramma juist een zeer duidelijke getuigenis zou zijn geweest.

Daarnaast zou in de preambule van het actieprogramma elke vakcentrale haar eigen achtergrond van de voorstellen hebben kunnen geven. Het is overigens opmerkelijk dat de inhoud van het actieprogramma blijkbaar op geen enkel punt in strijd is met het bijbels uitgangspunt van het CNV. Er is geen enkele behoefte

744

gebleken tegen de inhoud te getuigen. Terwijl men zou verwach- ten dal!: het CNV daarover verheugd zou zijn, .gaf dit feit het CNV daarentegen de gedachte in, dat wanneer twee mensen het- zelfde doen, beide daden nog niet hetzelfde zijn, althans woorden van gelijke strekking. In dit argument komt de geslotenheid van het CNV wel bijzonder duidelijk tot uitdrukking. Hoe anders is de geest waarinPacemin Terris werd geschreven.

Het feit dat een beS>tuurder van het CNV aanvankelijk voor- zitter was van de commissie die het •actieprogramma in ontwerp opstelde, wij~t er wel op dat de mogelijkheid van een gezamen- lijk actieprogramma niet zo uitgesloten is geweest als het nu lijkt.

Het wijst er ook op hoe gemakkelijk men uit elkaar drijft. Het belangrijkste is echter misschien daJt het CNV kennelijk een zekere beleidszwakte moet overwinnen, opdat het voor zich zelf een dui- delijker en vastere koers kan uitstippelen, ongeacht of deze koers parallelloopt met die van NVV of KAB.

Enkele hoofdzaken

lnhJssen dreigen beschouwingen over de betekenis van het ge- zamenlijk karakter van het actieprogramma, de aandacht van de inbond af te leiden. In de inhoud ligt namelijk een aantal maatschappelijke ontwikkelingen uitgestippeld die niet van be- tekenis zijn ontbloot. Zij betreffen vooral de planning, de loonpo- litiek, de arbeidsma·rktpolitiek, de bezitsvorming en de medezeg- genschap, waarbij een zekere samenhang niet te ontkennen l'alt.

Met betrekking tot planning wordt de indicatieve programme- ring voor de afzonderlijke sectoren bepleit. Deze houdt progno- ses van de ontwikkeling der sectoren in als basis voor de loon- politiek, de arbeidsmarktpolitiek en de politiek van bevordering der investeringen. Hoofdpunt is het doorzichtig maken van de verschillende sectoren. Dit bedrijfsbaksgewijze doorlichten wordt mede gezien als een gezamenlijke taak der beddjfstaksgewijze werknemers- en werkgeversorganisaties. Daardoor kan allereerst de bedrijfstaksgewijze loonvorming meer ruggegraat krijgen.

Daar de vraag- en aanbodsverhoudingen op de deelmarkten en arbeidsmarkten in de loonvorming een apa1't krachtenveld ere- eren met als consequentie enerzijds een maximumbegrenzing der loonsverhogingen per onderneming door de c.a.o. en anderzijds het optreden van zwarte lonen - te zamen een sociaal onhoud- baar spanningsveld - dient de loonpolitiek aangevuld te worden met een arbeidsmarktpolitiek die de spanningsverschillen tussen

745

de deelmarkten door arbeidsmobiliteit bevorderende maatrege- den zoveel mogelijk elimineert.

De verlangde mogelijkheid om per onderneming afwijkingen van de c.a.o.- of regelingslonen overeen te komen, kan door zulk een arbeidsmaJrktpolitiek meer reliëf krijgen. Op deze wijze vor- men de arbeidspolitiek en de loonpolitiek als 't ware de twee bla- den van een schaar.

Wie optimale allocatie van arbeidskrachten op basis van indi- catieve programmering bepleit, wordt vanzelf geconfronteerd met de tegenpool in het proces van economische groei: een doel- mU!tige kapitaalvoorziening.

Men kan in de indicatieve programmering dan ook ·een aanloop voor een kapitaalmarktpolitiek zien.

In dit verband kan worden gedacht aan een doelmatiger op- zet van de fiscale investeringsfaciliteiten. De interne financiering dient daarbij ook de juiste plaats te krijgen, waarbij dan een verdelingspolitiekprobleem meer accent krijgt, namelijk dat van de wijze waarop de werknemers in de ingehouden winsten zou- den kunnen delen zonder dat uit een oogpunt van produktie en groei storingen optreden.

Er is opnieuw afstand genomen van loonronden. Dit kan weer in samenhang gezien worden met de loontechnische ontwikkeling.

Werkclassificatie en tariefbeloning, dietezamen met de loonron- de een loonpoHtieke trias vormden, werden ten dele achterhaald door nieuwe denkwijzen en ervaringen over de samenhang tussen beloning en werkorganisatie in de onderneming. Op dit punt teke-

nen zich nieuwe ontwikkelingen af die de volle aandacht van de vakbeweging vragen. Het is niet denkbeeldig dat vooral op het niveau van de afzonderlijke onderneming de activiteit van de vll!kbeweging nieuwe stimulansen krijgt.

In dit verband passen dan weer nieuwe vormen van medezeg- genschap, op het niveau van de onderneming, waarover KAB en NVV eveneens tot gemeenschappelijke uitspraken zijn kunnen ko- men.

We volstaan slechts met een ruwe schets, omdat niet alle onder- delen van deze nieuwe richtingen even klaar voor ogen staan.

Perspectief

Wanneer we ons onthouden van rechtlijnige speculaties, blijven er perspectieven voor doel en werkwijze der vakbeweging open die reë1e inhouden hebben. Het voorgaande illustreert nog eens duidelijk dat onderling overleg en samenspraak tussen de vak-

746

centrales en de bij hen aangesloten bonden een eis des tijds is.

Gehoopt en vertrouwd mag worden dat het CNV zich aan deze ge- zamenlijke gedachtenvorming en bev011dering van nieuwe ontwik- kelingen niet onttrekt. Het zou in de gedachtenlijn van het CNV kunnen liggen om zijn medewerking onder het zout der aarde te rekenen.

Wanneer in genoemd harmonisch geheel van maatregelen. niet de geleide loonpolitiek, wel de bezitsvorming (delen in ingehou- den winsten) past, dan lijkt dat de winst niet alleen voor de KAB, doch ook voor het CNV te zijn.. Het is echter niet interessant wie welke winst heeft geboekt. Van belang is dat KAB en NVV geza- menlijk een richting voor de maatschappelijke orde bepleiten die mogelijk met een minimum aan collectieve maatregelen een ma- ximum aan socia,le en economische doelmatigheid zal kunnen. op- leveren. Wanneer het CNV toestemt door zwijgen, dan blijkt toch een winstpunt voor de vakbeweging in haar geheel te zijn geboekt.

A. 1. F. Köbben

Een irritant boek

Naar aanleding van: F. Sierksma: een nieuwe hemel en een nieuwe aarde; messianistische en eschatalocische bewegingen en voorstellingen bii primitieve volken.

Mouton & Co., 's-Gravenhage 1961.

Dit boek van Sierksma is een irritant boek ... tenminste voor de vakman. Nu begint de auteur te verklaren dat hij juist niet voor de vakman maar voor de geïnteresseerde leek schrijft, zodat hij zich gedisculpeerd zou kunnen achten. Echter, de geïrriteerdheid waarop ik doel, komt vooral voort uit de al te vrijmoedige wijze waarop de schrijver 'Wahrheit' en 'Dichtung' dooreenmengt (weliswaar zonder boos opzet). En óók de leek (of beter: juist de leek) heeft recht op het volle pond van de 'Wahrheit', omdat hij meer moeite heeft dan de vakman het verzinsel, en halve ver·

zinsel, te onderkennen in wat als werkelijkheid gepresenteerd wordt.

Er staan in het boek factische onjuistheden, maar dat is het ergste niet. Ik wil er slechts één van noemen: op pag. 43 wordt gezegd dat de volkenkunde pas werkelijk tot bloei is gekomen toen - en de schrijver suggereert: doordat - de blanken met gebrek aan 'primitieve' arbeidskrachten te kampen kregen. Dat is gewoon niet waar, al klinkt het aardig voor wie als blanke aan een schuldcomplex lijdt. Het opmerkelijke is juist dat tot voor heel, heel kort de volkenkunde/ culturele antropologie nauwelijks ooit gebruikt werd voor praktische doeleinden, noch van nobele, noch van ignobele aard.

Méér bezwaar heb ik tegen de zeer gewaagde interpretaties van de auteur en het ongedisciplineerde doorslaan, waarvan het in dit boek grimmelt. Ook hier wil ik me tot een voorbeeld beperken.

Centraal in het relaas staat de verhouding westerse civilisatie versus primitieve volken en hun cultuur. De houding van het wes·

ten t.a.v. die vreemde en minderwaardig geachte culturen zou vooral getuigen van een 'dubbele moraal', van 'morele gesple- tenheid' (vide o.a. pp. 49-61; 112; 157 e.v.). Deze zou het gevolg

748

zijn van de Bergrede: Christus sprak de Bergrede uit in de ver- wachting dat het Rijk Gods aanstaande was. Toen dit niet kwam, zat het westen met een onbruikbare moraal (een al te groot ver- schil tussen ideaal en werkelijkheid), die het toch nooit heeft kun- nen opgeven. Deze m.o.m. toevallige historische omstandigheid (deze vergissing van Christus zou men kunnen zeggen), daarvan zouden de gevolgen nauwelijks te overzien zijn, ja, zij zou het pro- ces van acculturatie tot in de 20ste eeuw goeddeels bepaald heb- ben. Alles volgens onze auteur.

Dat voor sommige theologen en belijdende christenen de Berg- rede zo belangrijk is dat zij tot een zekere gespletenheid van de ziel kan leiden, kan best waar zijn. Maar dat zulks b.v. ook zou gelden voor de vechtjassen die in het verre westen van de Ver- enigde Staten de Indianen besh·eden (zie pp. 51-52), en nog wel zozeer dat het hun handelen bepaalde, is toch waarlijk moeilijk te accepteren. Natuurlijk, een discrepantie tussen ethisch ideaal en praktisch handelen is er vaak in onze cultuur, maar deze dient naar haar oorzaak en consequenties anders behandeld te worden dan de auteur doet; ook worde nog aangetekend dat het verschijn- sel zich in andere culturen méér voordoet dan schrijver blijkbaar meent, subs. hier suggereert.

Gebrek aan discipline (geen nauwkeurig opgebouwd betoog, eer een zich laten drijven op associaties) vindt men b.v. ook op pp. 27, 31, 45-46, 53, 134, 196, 295 e.v. Op één plaats lijkt het erop alsof de auteur zich hiervoor een soort vrijbrief heeft willen verschaf- fen. Duidelijke en scherpe begripsvorming, zo zegt hij daar, is in de antropologische wetenschappen bijzonder moeilijk en dikwijls onmogelijk, we moeten ons daarom (vindt hij) tot algemene en vage aanduidingen beperken: immers, de sociale verschijnselen in het algemeen en de religieuze in het bijzonder staan niet los van elkaar, integendeel, ze gaan altijd vloeiend in elkaar over, er zijn altijd talrijke overgangsvormen (p. 261). Welk een gruwelijk misverstand blijkt hier! Is het niet zo dat we in de cultlll'ele an- tropologie méér behoefte hebben aan nauwkeurige begripsvor- ming dan waar ook, juist omdat in de sociale realiteit alles met alles samenhangt?

Sierksma is gecharmeerd door quasi-diepzinnigheden en raritei- ten, die hij met een zekere flair uit de etnografieën weet op te diepen (b.v. p. 180, p. 231), en als hij de keus heeft tussen twee interpretaties kiest hij graag de meer bizarre (zie b.v. pp. 196-197;

hij vermeldt er wel netjes bij dat er een andere interpretatie is).

De laatstgenoemde pagina's zijn trouwens een goed voorbeeld van de werkwijze van onze auteur. Hij spreekt daarin van een Austra·

lische stam, de Unambal, en behandelt met name hun mythische verhalen waarin een cultuurheros, Kuranguli genaamd, een hoofdrol speelt. Kuranguli is op reis, zoals alle cultuurheroën steeds op reis zijn; 'hij beklimt een berg en vraagt zich dan af waarom hij het eigenlijk doet: de Australische mens is in de exis- tentialistische fase van zijn geschiedenis gekomen .. .' In deze mythe, zo vervolgt de auteur, wordt getwijfeld aan de zin van het leven zelf. Dat blijkt uit het slot, wanneer K. zijn eigen mensen verlaat en enkele Fransen naar hun land begeleidt (er waren enige tijd daarvoor Franse matrozen voor een poos aan land gegaan in deze streek). Het is niet als een grapje bedoeld, wanneer hier de overtuiging wordt uitgesproken dat K. in Frankrijk ongetwijfeld Jean-Paul Sartre zal opzoeken. Hij heeft voor zijn vertrek nog tegen zijn eigen mensen gezegd dat zij niet meer op jacht moeten gaan en zich maar aan de nieuwe, blanke mensen moeten onderwerpen.

'Eh bien, continuons.' (p. 197). Bij literaire fraaiigheden van dit slag bepaal ik me maar tot het plaatsen van een levensgroot vraag·

teken in de marge.

Dit boek handelt over profetische bewegingen en voorstellingen bij zgn. primitieve volken (waarbij het jammer is dat de schrij·

ver merendeels weinig typische bewegingen behandelt). Zulke bewegingen ontstaan meestal als afweerreactie t.a.v. de westerse civilisatie, en als een antwoord op de onderdrukking van wat ik nu maar gemakshalve 'het Westen' zal noemen. Het ligt dus iet- wat in de aard van het onderwerp dat schrijver vooral let op de negatieve kanten van het proces van acculturatie. Toch blijft het een onjuistheid dat hij dit proces enkel beschrijft als 'desintegre·

rend', als hebbende een 'neurotiserend effect', als leidende tot 'sociale chaos en zedelijke verwildering'. We weten zo langzamer·

hand wel dat de zaak ietwat gecompliceerder is en dat in bijna alle gevallen het contact met de westerse civilisatie niet alleen negatieve maar ook positieve functies heeft. Schrijver spreekt ook op een al te generaliserende manier over 'de primitieve mens' op een manier, zoals dat 30, 40 jaar geleden nog wel gebruikelijk was, maar nu (terecht en gelukkig) niet meer. Zo op pag. 69:

'uiteindelijk gaat het de primitieve mens niet om praktisch nut, maar om een plaats in het bezield verband van het leven', welke uitspraak trouwens niet alléén het bezwaar heeft ·dat hij al te ge·

neraliserend is.

750

Wat ten slotte de vorm betreft waarin de auteur zijn relaas brengt, eigenaardig genoeg voor iemand die een naam als lite- rator te verliezen heeft, zijn er ook in dit opzicht feilen: mislukte stijlfiguren, slecht gevormde zinnen, slordigheden (b.v. op pp. 35, 44, 48, 84, 100-101, 102, 151, 182, 251); vergelijk ook pag. 296 en 241: twee maal uitvoerig dezelfde (flauwe) anekdote. Men krijgt de indruk dat de auteur te gemakkelijk schrijft en ook in dit opzicht te weinig kritisch tegenover zich zelf staat.

Ik ben mij ervan bewust dat deze beoordeling wel zeer overwe- gend negatief is uitgevallen. Laat ik daarom met enige nadruk erbij zeggen dat de auteur veel materiaal dat op zich zelf inte- ressant genoeg is, in zijn boek verwerkt heeft, en dat hij toch ook menigmaal tot een gelukkig geformuleerde uitspraak komt. Maar zulks is onvoldoende om het boek als geheel te redden.

751

J. Tj. Piebenga

Ilja Ehrenburg, slang of duif, kame- leon of zwart schaap?

Wie nog altijd van de onoverbrugbare kloof tussen Oost en West, tussen de onvrije en de vrije helft van Europa spreekt, vergeet dat hier van helften sprake is, van delen die nooit los van elkaar komen. Zij zijn en blijven voor elkaar probleem, uitdaging, kriti- sche instantie. Hoe diep het scheidende water ook is, zij willen el- kaar ergens raken, zij het dan ook langs de weg van verwijten en aanklachten. Men kan er niet genoeg de nadruk op leggen, dat de Russische intelligentsia een produkt van het 19de-eeuwse aanpas- singsproces van Rusland aan het Westen is, zoals ook het Russi- sche totalitarisme wezenlijk import van westerse bodem is. Om- gekeerd komt ook, en dat al sedert de dagen van de Heilige Allian- tie, geen Westeuropeaan meer zo maar met Rusland klaar; hij kan zich zijn leven niet denken zonder de Russische literatuur of filo- sofie of kunst of zelfs orthodoxie; voor zover hij socialist is, staat hij voor de vraag, of hij het westers kapitalisme toch niet liever heeft dan het zo aan alle kanten feilbaar gebleken Russische com- munisme.

Een en ander kan wel zelden zo goed gedemonstreerd worden als aan de figuur van Ilja Ehrenburg. Hij stamt nog uit de 19de eeuw en hij heeft nag vóór 1917 aan eigen lijf en ziel ervaren dat Rusland nooit enige liberale tradities in westerse zin gekend heeft.

Hij heeft sedert zijn jonge jaren tot de intelligentsia behoord, wat inhoudt dat hij van nature vragen stelt, twijfels koestert, kritisch denkt. Hij is ook meermalen voor kosmopoliet uitgescholden en inderdaad heeft hij vele jaren en zelfs met een dankbare liefde in West-Europa geleefd. Hij is bovendien jood, wat inhoudt dat een zekere distantie ten opzichte van Rusland hem nooit geheel vreemd kan zijn.

Ehrenburgs levensloop is moeilijk waarheidsgetrouw weer te ge- ven; de bronnen spreken elkaar nogal eens tegen. Het feit, dat zijn gedenkschriften nu verschijnen heft deze tegenspraak ook niet op, want er wordt daarin waarschijnlijk nog meer verzwegen dan geopenbaard. In een Wam'heid-avtikel uit eind 1951 heeft 11heun

752

de Vries geh·acht een karakteristiek van de toen zestig jaar gewor- den schrijver te geven; de ontwikkelingsgang die daarin wordt ge- schetst lijkt een vnste, onverbroken, moedig opgaande lijn. De 15- jarige Ehrenburg was al overtuigd van het goed recht, de waarheid en onvermijdelijkheid van het socialisme, het tsarisme werd voor hem een ondraaglijk klimaat, hij verdween in 1909 naar Parijs, maar de revolutie was voor hem het verlossend signaal om naar de Sowjet-Unie terug te keren. Hij verdeelde zijn leven tussen Mos- kou en Parijs, werd de kroniekschrijver van de imperialistische wereld, maar vooral die van zijn verjongde volk, vestigde zich reeds voor de Tweede Wereldoorlog definitief in de Sowjet-Unie, werd de antifascistische oorlogsreporter bij uitstek en is na de oorlog een van de belangrijkste vredesstrijders geworden.

Aldus ongeveer de door Theun de Vries gegeven, sterk geïdea- liseerde en van elke kritische noot gespeende persoonsbeschrij- ving. Zij klopt niet met de opgave in enkele encyclopedieën, vol- gens weJike Elhrenburg van 1917-1921 ziclh in Rus,}and als actief antibolsjewist heeft geweerd, eerst in 1921 met de revolutie ver- zoend raakte, verschillende romans schreef waaruit een cynische en nihilistische gedachtenwereld sprak, in de oorlog als journa- list en agitator optrad, terwijl hij, de om zijn veelvuldige ver- anderingen bekende Htemtor, in 1954 met zijn roman 'Dooiweer' het pas aangevangen destalinisatieproces zowel begeleidde als stimuleerde.

De op de flap van de Nedet'landse, hij Pegasus versohenen oor- lagsmman 'Storm' venneMe zeer korbe biograHe, zwijgt over de van 1917-1921 in Rus:land doorgebrachte jaren, maar vertelt wel van zijn werkzaamheden als oorlogscorrespondent van de 'Iz- westija', na 1936 in Spanje en tot rheclst 1940 in Parijs, en van zijn journalistieke werk voor de 'Prawda' en de 'Rode Ster' tij- dens wat de flan 'de Grote Vaderlandse Oorlog' noemt. Weer een geheel ander p~rtret geeft Jeanne Liedmeier, zeer deskundig in de nieuwere Russ,is,dhe literatuur, herfst 1956 in een artikel in de Volkskrant, geschreven ter ere van Eihrenburgs 65ste verjaardag.

Deze schrijfster verklaart Ehrenburgs faam uit de vaardigheid, vruchtbaarheid en veelzijdigheid van zijn schrijverstalent, maar ook uit de soepelheid waarmee hij alle zwenkingen in de partij- lijn in zijn boeken wist op te vangen en te verwerken. Van huis uit was hij helemaal geen revolutionair en in het begin nam hij zelfs heftig stelling tegen het volgens hem barbaarse bolsje- wisme; ook na zijn verzoening met de revolutie gaf hij aan de

753

vrije sfeer van het Parijse leven de voorkeur boven de druk in zijn vaderland.

Na de capitulatie van Frankrijk in de TweedeWereldoorlog werd hij in Rusland de leider van een felle anti-Duitse campagne, maar werd in het voorjaar van 1945, toen de Russische legers Duitsland bezetten, door de 'Prawda' om zijn overdreven haat op de vin- gers getikt. Hij zwenkte met elke verandering van de sowjet- koers mee en durfde daarom in 1954 ook een felle aanval op de sowjetbureaucratie wagen. Is hij dan een opportunist die met al- le winden meedraait? Zoek het antwoord in zijn eerste en beste werken, zegt Jeanne Liedmeier: hij is een mengsel van een niets en niemand ontziend cynisme en van een romantisch, steeds weer ontgoocheld verlangen om in liefde, trouw en goedheid te gelo- ven.

Van Joseph Fouché, de bekende weerhaan uit de Franse tijd, wordt verteld dat hij eens op een vraag naar zijn werkzaamheid in de revolutiejaren het korte antwoord gaf: 'Ik heb overleefd.' Dat zulk overleven niet altijd alléén maar prettig is, weten som- m]ge Nederrlanders na 1945 ook wel. Zeker zuilen sommige Duitse schrijvers van naam en faam als E:rnst Jünger, Friedrich Sieburg en Erich Kästner zich wel eens afvragen of hun roem en hun positie in het heden toch niet wat steviger zouden zijn als zij in de jaren 1933-'4.5 ook maar geëmrgreerd waren. Ook het zwij- gend aanzien van de misdaad maakt iemand tot medeschuldige.

Het komt echter ook voor, dat deze schuld zó algemeen wordt, dat zij daardoor praktisch in onschuld verkeert, een situatie die in het oostelijk blok vaker regel dan uitzondering is. In een merk- waardig, veel onthullend boek, dat in de Duitse vertaling 'Homan eines Romans, 1Ioskauer Tagebuch' heet, laat de Zuidslavische hoogleraar Ervin Sinkó zien, hoe in een collectieve staat ieder zich wil dekken. De schrijver is als niet onkritisch communist van 1935-'37 in M'Oskou geweest en hij weet het een en ander van de door StaJin doorgevoerde zuiveringen en van de beruchte hoog- verraadprocessen. Een wezenlijke trek van de foltermethode van het Russisch-totalitaire systeem ziet hij in het onzichtbaar blijven van de beulen, maar ook in de angst voor verdenking, die de en- keling tot voorheen ongedachte daden of betuigingen kan bren- gen. De ondermijning van de persoonlijkheid begint volgens hem met een steeds voortschrijdend proces van isolering waaraan ve- le verdachten al voor hun gevangenneming kapotgaan.

Ilja Ehrenburg heeft nu al meer dan veertig jaar overleefd. Hij

I/ja Ehrenburg

weet samen te leven met een systeem waaraan vele van zijn bes- te vrienden ten offer gevallen zijn. De Duitser Ji-irgen Rühle noemt hem in. zijn 'Literatur und Revolution' een 'Literat-Provocateur', een man die vele rollen gespeeld, vele heren gediend en vele liec deren gezongen heeft, die zowel onder de tsaar als onder de bol- sjewisten in de gevangenis heeft gezeten. en die, toen hij zonder illusies voor het communisme koos, zich gedwongen heeft gezien de zweep met viooltjes te versieren. De sleutel tot het verstaan van deze opportunist vindt Rühle in zijn eerste en beste boek 'De ongewone avonh~ren van Julio Jurenito' (1922), een roman vol ironie en zelfs cynisme en waarin met alle naties, maatschappij- ordeningen en ideologieën de spot gedreven wordt, maar waarin toch wel iets doorschemert van een theorie aangaande de drie fasen der vrijheid: van de anarchie (het burgerlijke individualis- me) over de tirannie (de partijdictatuur) naar de harmonie (de klassenloze maatschappij). In de 'masslose Deutschenhass' van Ehrenburg ziet Rühle dan een poging om alles van zich af te schrijven wat hij in eigen land zwijgend moet verdragen of ten hoogste in 'aesopische taal' kan weergeven.

De meermalen gemaakte scheiding tussen Ehrenburgs geslaag- de werken uit zijn jongere en de handig gefabriceerde boeken uit zijn latere jaren gaat bij nadere beschouwing toch niet op. Ehren- burg heeft altijd een fijn gevoel gehad voor wat in de lucht zat; de journalist en de romancier in hem zijn een osmotische samen- leving aangegaan. Daarom zijn de boeken waarmee hij vooral in de dertiger jaren ook in Nederland veel opgang heeft gemaakt (De liefde van Jeanne Ney; Tien P.K., of het leven der auto's; De Droomfabriek, kroniek van de film; Ons Dagelijks Brood, en- zovoorts) ook eerder satirische documentaires dan tijdsbeelden en daarom ligt de reportage hem, wanneer hij vreemde landen be- zoekt, veel beter dan de historisch-geografische analyse. De felle hekeling van de Kitschfilmindustrie, van het monopoliekapitalis- me en van de morele corruptie in de westerse wereld, mag men ook nu nog laten gelden, maar zij zou aanvaardbaarder zijn ge- maakt als hij even strijdvaardig en vijandig de nu in het openbaar erkende en hem toen ook wel bekende verwording van het Russi- sche communisme in het stalinistische tijdperk te lijf was gegaan.

Met de idealisering van 'De Tweede Scheppingsdag', een glorifi- catie van de dapperheid en de onbeperkte toewijding van de sow- jet-arbeider, heeft hij noch de Russische literatuur noch zich zelf gediend.

756

Duidelijker wordt dat alles wanneer men bedenkt dat in elke absolutistisch geregeerde staat de literatuur alleen pragmatisch gewaardeerd kan worden. Het enige axioma van de cultuurpoli- tiek is daar, dat er tussen politiek en cultuur geen verschil en zelfs geen spanning kan bestaan. In Rusland, waar de schrijvers altijd minder individualistisch en sterker sociaal gericht waren dan hun westerse collega's en waar dientengevolge de continuï- teit hoger in aanzien stond dan het experiment, waar gevoelige en gevaarlijke zaken als sex en religie liefst zoveel mogelijk bui- ten de romans moesten worden gehouden, leverde dat axioma trouwens nooit al te veel moeilijkheden op.

Het lijkt wat schematisch, maar men kan toch zeggen dat Ehrenburg in zijn vroegere romans door het kritisch realisme werd geïnspireerd, terwijl hij in zijn latere werken gepoogd heeft zijn tol aan het sociale realisme te betalen. Kritisch realisme is dan iets wat eigenlijk alleen in de kapitalistische landen kan be- staan, waar de sociale toestanden volgens de communisten nu eenmaal ten hemel schreien en waar de schrijvers door alles wat zij waarnemen wel verbitterd en cynisch moeten worden en op den duur ook tot ongeneeslijk pessimisme moeten vervallen. De sociale realisten echter ,kunnen alleen maar optimist zijn, want hun is een gelukkig toekomstbeeld gegeven. Zij blijven niet in de beschrijving van het verderfelijke kapitalisme steken, maar zij sporen aan tot arbeid, dapperheid, wijsheid, vertrouwen.

De westerse decadentie vindt eigenlijk alleen nog maar stof in seksuele conflicten en abnormaliteiten, maar de communistische schrijver ontdekt thema's in overvloed in de opbouw en de ge- zonde kracht van zijn staat. Na 1945 verschenen Amerikaanse oor- logsromans stellen de soldaten voor als domme, brutale, egoïsti- sche en vaak verdierlijkte wezens; voor de Russische schrijvers daarentegen behoort de soldaat een vrijheidsheld te zijn, een man die zich voor zijn vaderland en zijn volk opoffert en die dat doet omdat hij zeker weet dat zijn offer een betere toekomst voor zijn kinderen bewerkt.

Eerst wanneer men deze gedachtengang volgt, kan men ver- staan waarom er zelfs rondom Ehrenburgs grote oorlogsroman 'De Storm' in Sowjet-Rusland een levendige discussie is ont- staan. Op het eerste gezicht lijkt het, dat in dit monumentale werk het voorgeschreven procédé geheel wordt gevolgd. Niet de individuele lotgevallen, maar het lot van het lijdende en strijden- de volk staat in het centrum. De onverbiddelijkheid van de histo- rische ontwikkeling wordt in deze roman, die voor, tijdens en na

757

de Tweede Wereldoorlog speelt, met de vinger aangewezen. Het vooroorlogse leven in Frankrijk lijkt één stuk onbekommerdheid en zelfs lichtzinnigheid; tegenover deze laat-roosje-maar-zorgen- stemming staat dan het harde, met plichten gevulde, voor de toe- komst zorgende leven van de bewoners der Sowjet-Unie.

Inderdaad, Ehrenburg brengt nuanceringen aan en verdeelt het licht en donker niet op al te goedkope wijze, maar bij hem wor- den toch ook alleen de actieve strijders voor een betere maat- schappij positief gewaardeerd. Dit boek nu, allerminst een gerin- ge of te veronachtzamen prestatie, werd door een deel van de Sowjetpers zeer kritisch ontvangen. Zelfs de 'Prawda', die lof en blaam tegen elkaar af poogde te wegen, maakte er bezwaar te- gen dat alle in 'Storm' optredende figuren tot de groep der in- tellectuelen behoren en dat de gewone soldaat, de gewone ar- beider en de gewone boer er geen plaats in krijgen. Maar zo is Ehrenburg nu eenmanl, hij kent het volk niet. Kent hij Sowjet-Rus- land wel? Het blad meent, dat de gedeelten die over Frankrijk en de Fransen handelen, kleuriger en liefdevoller geschreven zijn dan de hoofdstukken die in de Sowjet-Unie spelen. Maar waar- om heeft Ehrenburg op leven en streven in de Sowjet-Unie nog iets aan te merken, waarom legt hij soms zoveel nadruk op de moeilijkheden van het dagelijks bestaan, waarom is bij hem niet elke Russische familie braaf en deugdzaam?

Ook in eigen land wordt dus ongelijk over Ilja Ehrenburg ge- dacht. Daar, evenals hier, ontdekt men spoedig de soepele oppor- tunist in hem, maar men ontdekt ook méér, bij voorbeeld de in- ternationalist die eigenlijk geen grenzen of ijzeren gordijnen wil erkennen, of de Russische schrijver die evenals Iwan Toergenjew (en in tegenstelling met Dostojewski) zijn volk wil voorhouden dat het van het vVesten heel wat kan leren en zelfs bij een zekere mate van verwesterlijking gebaat zal zijn. Van een cultureel iso- lement der Russen moet Ehrenburg niets hebben en daarom ook wil hij voor zijn deel de deuren ontsluiten.

Dat hij dan - of het nu gaat om essays over Tsjechow, over Stendhal, over de Franse impressionisten, of om zijn vaak zeer leesbare reisreportages - nimmer de didactische opzet ver- waarloost, ligt voor de hand. Hij voelt zich bruggebrouwer. Vol- gens de orthodoxe Russische literatuurkritiek tekent Tsjechow geen positieve figuren, maar hopeloze en krachteloze negativis- ten; pas op, zegt Ehrenburg, maakt het u niet te gemakkelijk met uw revolutionair romanticisme door u op de geïdealiseerde stereotypen blind te staren. Dat de functie van de kunst in een

utilistische maatschappij voortdurend gevaar loopt geminimali- seerd te worden, blijkt hij zeer goed te beseffen.

Sedert Lenin is door de communisten steeds weer gesteld, dat kunst en dus ook literatuur alleen maar een voortzetting van de politiek met andere dan direct-politieke middelen is. 'Weg met de partijloze literaten, weg met de literaire Übermenschen; de lite- raire werkzaamheid moet tot een onderdeel van de algemene pro- letarische zaak worden' - dat had Lenin al in 1905 uitgeroepen.

Hij had bij dat gezegde wel enkele theoretische reserves ge- maakt, teneinde een ook door hem wel gevreesde kunstdictatuur onmogelijk te maken, maar leidt juist het principe van de par- tijdigheid niet onvermijdelijk tot deze dictatuur?

Mao Tse Toeng, die zoveel later zijn esthetische theorieën ten beste heeft gegeven, heeft dat gevaar willen keren door zowel om een literatuur voor de massa als een voor het kader te vragen, waardoor men twee vliegen in één klap zou vangen: de populari- sering van de literatuur én de niveau verheffing. Toch is ook bij hem het eerste voorlopig het belangrijkste: 'Dwingend is niet het bor- duren van bloemen op zijde, maar het brengen van brandstof aan mensen die in de sneeuw van kou omkomen.'

(Hier past wel het grapje van achter het ijzeren gordijn: 'In een encyclopedie uit het jaar zooo staat onder Chroesjtsjow, Nikita, te lezen: Onbetekenend literatuurcriticus uit de tijd van Mao Tse Toeng.') De Chinese volksle~der ziet zeker wel het onderscheid van politiek en kunst, maar waar hij tussen een van beide moet kiezen, geeft hij als revolutionair aan de politiek natuurlijk de voor- keur.

Het socialistische realisme nu is van meetaf tiranniek opgetre- den. Vooral Zhdanow, de rechterhand van Stalin op ideologisch gebied, heeft het sedert het midden der dertiger jaren met al zijn eisen van partijdigheid, volksaardigheid, aansluiting bij de actu- aliteit, gezonde tendens, optimisme, heldenverheerlijking, aan de schrijvers willen opleggen, maar niemand heeft ooit precies ge- weten wat eronder verstaan moet worden. Ook moeilijk te defi- niëren begrippen kunnen echter nog wel een psychische terreur uitoefenen; daarvoor behoeft men niet alleen naar zuiverheid van ras of Blut und Boden te verwijzen. De kortste omschrijving van het socialistische realisme is misschien wel de officiële: Uitbeel- ding van de werkelijkheid in haar revolutionaire ontwikkeling. Dat kan dus nooit een factische, statische, empirisch gegeven werke- lijkheid zijn, maar een dynamische werkelijkheid, die in haar pro-

759

gressie elk ogenblik reeds aan de bestaande en daarom armzalig geworden werkelijkheid voorbijgestreefd is. Deze kunstrichting, in de literatuur toegepast, zal nooit alleen kunnen be-schrijven maar moet steeds voor-schrijven, zoals zij zelf haar taak ook voorge- schreven heeft gekregen. Het was niet zo maar een speels grap- je van Stalin, toen hij in 1932 de Sowjetschrijvers de ingenieurs van de menselijke ziel noemde. Waar mens en wereld zozeer als voorwerpen van rationele constructie worden gezien en waar men meent de diepste levensgeheimen in het systeem te kunnen in- bouwen, daar komt men tot zulk een definitie.

Zij die in het Westen thans het diepste respect hebben voor de technische prestaties van de Russen, vergeten dat de technische intelligentsia in het Oosten geen moeite heeft zich te ontplooien;

het is de scheppende intelligentsia die men daar in naam ver- eert, maar in wezen, als zijnde vrij en ongebonden, vreest. Als Ehrenburg in 'De Storm' niet overal als tegenwicht van de be- schrijving der Duitse barbaarsheden de prachtige heldenmoed van de sowjetmensen had gesteld, maar in Duitsers én Russen de mens had gezocht, zou hij voor dit boek nooit de Stalinprijs hebben ge- gekregen.

Dit houdt overigens niet in, dat Ehrenburg het socialistisch re- alisme steeds voorgestaan en gedekt zou hebben. Hij heeft heel vaak gezwegen, ook toen in de Sowjet-Unie de campagne tegen het zionisme en tegen de joods-culturele instituten werd ingezet; hij had het al eerder gedaan toen in het laatst van de dertiger jaren verscheidene van zijn vrienden op grond van zeer losse of zeer dwaze beschuldigingen uit de weg werden geruimd. Natuurlijk heeft hij deze terreurgolven niet goedgekeurd, hij heeft zijn bezwa- ren alleen maar zolang in stilte bij zich gedragen tot de aangena- me tijd van barensveerdigheid genaderd was.

Die tijd kwam na Stalins dood; uiterst voorzichtig werd nu eens hier en dan weer daar een onderdeel van de communistische kunstdogmatiek discutabel gesteld. Enkele dapperen richtten hun aanvallen op het hart van de stalinistische cultuurpolitiek.

Door het regime vermoorde schrijvers en kunstenaars werden in ere hersteld, kortom, het daagde in het Oosten en de zonnestralen hadden zoveel macht dat zij zelfs dooiweer verwekten. Nu was Il- ja Ehrenburg wel present en zijn roman 'De dooi' gaf zelfs de naam aan het verschijnsel. Lang verboden werk kon weer gedrukt worden, schilderijen van Picasso werden weer tentoongesteld, de jongeren begonnen zich te roeren en het begrip tolerantie kreeg weer enige inhoud. Wel kwamen er ernstige tegenslagen en re-

760

gressies, vooral toen de Hongaarse volksopstand door Russisch wa- pengeweld werd neergeslagen. Het geval-Pastemak trok de aan- dacht van de gehele wereld. Wat er in Hongarije, Polen, Oost- Duitsland gebeurde, een uiterst pijnlijke amputatie van de nauwe- lijks ontloken vrijheid, is in vorige artikelen uit deze reeks reeds verteld.

Wat er zich sedert 1956 op cultuurpoliJtiek gebied in derlanden van het oostelijk blok heeft bewogen, heeft in de internationale pers voortdurend de grootste aandacht gekregen. Het was alsof men juist aan deze wisselende en niet altijd gemakkelijk te interpre- teren gebeurtenissen het op- en neergaan van de politieke baro- meter kon aflezen. Werd het socialistisch realisme werkelijk door niemand meer aangehangen, was er in Sowjet-Rusland eindelijk een avant-gardistische elite ontstaan, konden de jazz en de twist en de nozembaardjes er niet langer tegengehouden worden, was er reden om van een ideologische erosie te spreken, durfden de li- teratoren thans zo iets als een fronde tegen het officium te orga- niseren? Meenden snms de machthebbers onder het mom van een demonstratieve tolerantie toch wel hun verkapte maar niet min- der dwingende pressie te kunnen uitoefenen? Sluitende antwoor- den op al deze vragen zijn onmogelijk te geven, maar dat er iets veranderd is, staat vast. Het experiment in de kunst is niet meer geheel contrabande. Ehrenburg durfde het in de zomer van 19.)9 in een beroep op kunstenaars en autoriteiten ronduit te stel- len: Aan een maatschappij die de technische ontwikkeling zoveel mogelijk begunstigt, maar die kunst en literatuur tot een larven- bestaan veroordeelt, moet wel iets mankeren. Van de door hem ongetwijfeld gehoopte principiële en praktische liberalisering van de communistische esthetica is echter ook na dit appèl nog maar zeer weinig te zien.

Hoezeer Ilja Ehrenburg tegelijkertijd slang én duif moet zijn, is ook dit jaar weer enige malen gebleken. Vooral de publikatie van zijn gedenkschriften in de afleveringen van 'N ovy Mir' geeft veel aanleiding tot discussie en kritiek.

Zo heeft in het begin van rdit jaar lhet regerirrgslbrlad Izwestija Ehrenburg van een onethische gedragslijn in het verleden beschul- digd omdart: hij toen niet rtegen de politieterreur heeft geprotes- teerd. Een uitlating van Ehrenburg, dat hij het tijdens de revolu- tie in 1917 betreurd heeft de uH de 19de eeuw overgeëdde vrij- heidsiclee te moeten opgeven, moest natuurlijk al evenzeer weer-

761

stand opwekken als zijn verdediging van het modernisme in de kunst. Het feit, dat deze herinneringen in een tijdschrift van groot aanzien opgenomen worden en in wijde kring gelezen en ge- waardeerd zijn, maakt de gevoeligheid van de critici wel verklaar- baar.

Ehrenhurg is ·zidh ook zeer wel be"WUst, dUil: zijn houding tij·dens de stalinistische gruwelen vele vragen moet oproepen. Zelf schrijft hij: 'Een jong schrijver, die in 1938 vijf jaar oud was, vroeg mij on·

langs: Mag ik u een vraag stellen? Zeg mij, hoe is lhet mogelijk dat u dit allemaal overleefd hebt? Ja, wat moest ik daarop antwoor·

den? Hetzelfde, wat ik hier neergeschreven heb: ik weet het niet.

Als ik een gelovig mens was geweest, zou ik waarschijnlijk ge·

zegd hebben dat God zijn willangs geheimzinnige wegen voltrekt.

In het begin van dit boek heb ik trouwens al geconstateerd dat ik in een tijdsbestek heb geleefd waarin het mensenlot meer op een loterij dan op een schaakspel gelijkt.' Elders heeft Ehrenburg ge·

schreven, dat hij de zuiveringsprocessen uit de dertiger jaren met opeengeklemde tanden heeft doorstaan; het Izwestija-artikel re·

ageerde daarop met te zeggen, dat anderen toen gevochten en niet gezwegen hebben. Waarop de aangevallene antwoordde, dat hij zich als mens en als sowjetburger niet zou laten beledigen. Voor twistgedingen over zijn gedenkschriften voelde hij niets; wat de gebeurtenissen in het Stalintijdperk betreft, zeide hij dat velen toen aan de schuld van hun veroordeelde vrienden twijfelden, maar dat er niemand was opgestaan om hun verdediging op zich te nemen; zijn loyaliteit jegens het communisme liet hij overigens niet aanvechten, maar wat waar is, moet gezegd kunnen worden.

Dat Ehrenburgs kunstopvattingen in de Sowjet-Unie gemakke·

lijk de polemiek gaande maken, is geen wonder. Wie daar iets goeds van het kubisme zegt en in Picasso en Léger eigentijdse kunstenaars van bijzonder formaat ziet, valt licht buiten de par·

tijlijn. Heeft hij ook niet meermalen een lans gebroken voor de abstracten? Voor modernistische stromingen als futurisme en kubisme is hij graag in het krijt getreden; maar de ware kunst der revolutie ziet hij volgens zijn critici over het hoofd; zo wordt in zijn memoires een geniaal werk als 'De stille Don' van Mi·

chael Scholokow niet eens genoemd.

Al zulke aanvallen hebben echter toch niet kunnen bewerken dat Ehrenburg niet als officieel gedelegeerde van de Sowjet-Unie op het in augustus in Leningrad gehouden Europese schrijverscon·

gres aanwezig kon zijn. Een zekere rehabilitering moet ongetwij·

feld in deze benoeming worden gezien. Tot grotere voorzichtig- heid heeft een en ander Ehrenburg trouwens niet geleid. Hij is nu 72 jaar en kan zich dus iets veroorloven; de tijd is, althans voor hem, voorbij dat een onvoorzichtige uitlating de spreker bin- nen afzienbare tijd het hoofd kostte.

Daarom durfde hij de congresgangers ook openlijk op het hart binden, dat zij voor het experiment in de kunst toch geen angst moesten koesteren. Er zijn nu eenmaal schrijvers voor miljoenen en anderen voor vijfduizend lezers. Men moet de vorm niet over- en niet onderschatten; in de kunst zijn vorm en inhoud onscheid- baar verbonden. Een automatische veroordeling van schrijvers uit een nu verleden tijd is een dwaze zaak. 'Joyce en Kafka zijn l'oor mij geen vaandeldragers, maar ook geen schietschijven'.

Bijzonder scherp en recht op de man af constateerde hij, dat er tussen Oost en West veel is dat scheiding maakt, maar ook heel reel dat verenigt. En wat de Russische literatuur betreft, moest hij, die zich zelf een middelmatig schrijver noemde, ronduit toegeven dat er thans geen Leo Tolstoj, geen Dostojewski, geen Tsjechow leeft. 'Als mijn collega's in de Sowjet-Unie dikwijls slechte romans schrijven, ligt dat niet aan hun verbondenheid met het socialistische realisme, maar aan het feit dat de Here God hun geen talent heeft geschonken. Wij hebben nooit beweerd dat ons onder het socialisme nimmer de talenten zouden ontbre- ken. Wij hielden vol, dat er geen uitbuiters meer zouden zijn - en deze zijn er bij ons ook niet meer - maar onbegaafde schrij- vers hebben wij meer dan genoeg.'

Is Ehrenburg een middelmatig schrijver? Zijn gedenkschriften, die nu ook in Franse, Engelse en Duitse vertaling verschijnen, zijn boeiend, levendig, leerzaam. Geen mens zal hierin de klas- sieke levensgang van een Russische revolutionair ontdekken, geen deskundig beoordelaar zal ook in dit langzamerhand sterk uit- dijende werk een betrouwbare contemporaine geschiedschrijving vinden. Hier is een literator aan het woord die in een lang en zeld- zaam veelbewogen leven ongelofelijk veel belangrijke gebeurte- nissen heeft meegemaakt en belangrijke persoonlijkheden heeft ontmoet; wie geen avontuur en geen beproeving bespaard is ge- bleven, maar ook boven vele tijdgenoten is bevoorrecht.

Het is een onbestreden privilege om in gedenkschriften subjec- tief te mogen zijn en Ehrenburg heeft genoeg van de razende re- porter in zich om te weten dat juist in deze subjectiviteit de groot- ste aantrekkingskracht van zijn boek kan liggen. Dat betekent niet dat hij alleen maar van eigen lotgevallen spreekt en zijn eigen

763

microkosmos steeds centraal stelt. Of hij nu orthodox marxist is of niet, hij heeft belangstelling voor de Bretonse vissers die in een prijzenslag doodgeknepen dreigen te worden en voor de sowjet- arbeiders die in een nieuwe stad nieuwe fabrieken bouwen.

Men kan zich voorstellen dat de lezers van 'Novy Mir' van de- ze herinneringen veel en misschien wel sensationele onthullingen hebben verwacht. In dat opzicht zijn zij dan teleurgesteld; Ehren- burg weet wel wat hij doet en vooral weet hij hoe ver de boog ge- spannen kan worden waarmee hij zo nu en dan een pijl weg- schiet. Een schrijver in Sowjet-Rusland, een joods schrijver voor- al, staat op een gevaarlijke plaats. Niet zonder reden schrijft hij dat het vergeten, het achter-zich-laten, voor hem soms iets was dat hem door zijn instinct tot zelfbehoud was ingegeven.

Er zullen weinig mensen zijn die op hun dertigste jaar al zo- veel hebben ondervonden als hij. Hij werd daardoor een meester in de aanpassing. Wat gelijk bleef was zijn anti-Duitse en zijn anti- Amerikaanse instelling. Het eerste behoeft niet te verwonderen, al moet gezegd worden dat het Duitsland van de twintiger jaren niet weinig tot Ehrenburgs beroemdheid heeft bijgedragen. Het laatste bevreemdt meer, want hoezeer hebben de Verenigde Sta- ten de Sowjet-Unie in de moeilijkste ogenblikken van de Tweede Wereldoorlog bijgestaan; de aanklacht tegen de technische, de machinecultuur van Amerika klinkt ook wel buitengewoon vreemd uit de mond van een man die juist de industrialisering en tech- nificering van zijn eigen vaderland heeft verheerlijkt. Heeft de Amerikaanse literatuur, die hij toch goed moet kennen, hem niet tot een minder oppervlakkig oordeel kunnen brengen?

Uiterst waardevol zal het boek ook in later dagen blijven door de veelheid van portretten en persoonsbeschrijvingen van schrij- vers en artiesten die het biedt. Het ene portret lijkt beter gelukt dan het andere, sommige zijn vluchtig geschetst, maar er zijn er ook die degelijk bewerkt kunnen heten. Zo ontmoeten we tal van bekende figuren met wie Ehrenburg in Parijs, in Moskou of el- ders in meer of minder nauw contact heeft gestaan. Schilders als Picasso, als de Italiaanse jood Modigliani, als de Mexicaan Diego Rivera, als Léger.

Aan de Russische namen zit vrijwel stuk voor stuk een (niet zelden tragische) geschiedenis verbonden. Die van Boris Paster- nak (dr. Zhivago) is overbekend, maar niet vergeten zijn nog de namen van Sergey Jessenin en Wladimir Majakofsky, die beiden zelfmoord hebben gepleegd, de een in 1925, de ander in 1930.

764

Meyerhold, de grote man van het Russische theater, Alexis Tol- stoj, edelman en fervent bolsjewiek, Franse schrijvers als An- dré Gide, Paul Valéry, Anatole France en Jean-Paul Sartre, Duit- se schrijvers als de gebroeders Mann, Joseph Roth, Ernst Tol- Ier, een ganse reeks merkwaardige figuren wordt de lezer voor- gesteld, een galerij van artiesten, bohémiens en nonconformisten, een pantheon van linksgerichten ook, van vrijdenkers en vrijbui- ters die vaak alleen met elkaar gemeen hadden dat zij van het Russische experiment zo niet het heil der wereld dan toch heel veel goeds verwachtten, die in de dertiger jaren vaak wel in de- ze hoop geschokt werden, maar die door wat er in Spanje en in Duitsland gebeurde toch weer naar Sowjet-Rusland werden toegedreven.

Met de christelijke wereld heeft Ehrenburg blijkbaar geen con- tact gezocht, al heeft men enige gedichten uit zijn jeugdperiode dan wel eens katholiserend genoemd.

Wonderlijker doet het aan in dit boek zo weinig over het lot en de worsteling om zelfbestaan van de joden aan te treffen; hij moet toch heel veel Russisch-joodse schrijvers gekend hebben, mensen die een zeer moeilijke weg zijn gegaan. Hij erkent overigens eer- lijk, dat hij bepaalde hoofdstukken heeft weggelaten, omdat daar- in nog levende personen ten tonele worden gevoerd of omdat het daarin beschrevene nog niet bij de historie is ingelijfd. Het is ook niet te verwachten dat een man als Ehrenburg, die een leven lang aan de rand van de afgrond heeft gelopen, veel van het be- nodigde documentatiemateriaal, zoals brieven, zal hebben be- waard.

Ehrenburg is vaak de thermometer van de Russische kunstwe- reld genoemd en inderdaad zijn vrieskou, stormgetij en dooiweer meer dan eens uit 'Mensen, jaren, leven' ('People and life' in Engelse vertaling) af te lezen. Soms heeft hij het weer echter ook gemáákt, vooral wanneer hij niet zonder succes het recht van de kunstenaar op een individuele vo1m van expressie verdedigde.

Dán weet hij wat hij wil, veel eerder dan in de politiek, waarin hij zich trouwens opzettelijk niet graag begeeft. Men hoeft ook niet aan te nemen dat zijn weergave van de politieke gebeurtenissen geheel authentiek is; er zijn sindsdien vele turbulente jaren verlo- pen en ook heeft Ehrenburg zich liefst in de artistieke clubs en cafés tussen dichters en schilders en liefst niet in de zo deftige kamers van diplomaten en generaals bewogen. Hij was in Parijs geen Rus- sische balling en in Moskou geen westerse spion, hij was wel- licht de enige die van de oostelijke zowel als van de westelijke

765

cultuurtafel kon eten wat hem lustte. Trotski moet eens met vertedering hebben gesproken van 'cette vieille cannaille, l'Eu·

rope';

Ehrenburg kent dezelfde gevoelens. Voor het kwaad in de wes- telijke wereld heeft hij een door de liefde gescherpt oog, maar als hij naar de oostelijke wereld kijkt, doet hij menigmaal oog- kleppen voor. Voorzichtigheid bij de publikatie is hem trouwens aangeraden; er is herhaaldelijk beweerd dat de memoires in de laatste tijd sterk verkort zijn geworden: besloegen zij in het ja- nuarinummer van 'Novy mir' (nieuwe wereld) van dit jaar 36 en in het februarinummer 45, in het na de kritiek op de publikatie sterk verlaat verschenen maartnummer werden er sleohts 23 bladzijden voor ingeruimd; de ook gelaakte hoofdredacteur Alex- ander Twardowsky lijkt echter niet van plan ermee op te hou·

den, ook nu Ehrenburg de eigen tijd al dichter nadert.

De schrijver moet voorzichtig formuleren, maar de lezer merkt toch van zijn teleurstellingen en ontnuchteringen, van de wijsheid van de ouderdom ook: 'Ik groeide in de schemering op, ik leef- de in de schemering - tot op hoge leeftijd'. Het boek is vaak in anekdotische trant en in de causeurstoon geschreven, maar men stoot ook telkens op verrassende karakteristieken of duidelijke bekentenissen: 'In elk geval houd ik in de kunst niet van machi- nes, maar van dat onherhaalbare leven, waardoor de ene boom zich onderscheidt van de andere die er vlak naast groeit'. Een mens kan geen monoliet zijn. Vreedzame coëxistentie is ondenk·

baar zonder wederzijdse openheid en ontvankelijkheid, enz. Ook waar Ehrenburg retoucheert, verhult, verzwijgt - hij is er erg handig in -, krijgt men nog een blik op deze moeilijk grijpbare ook aan zich zelf ontsnappende schrijver.

Een apart onderwerp is eigenlijk de verhouding van Ehrenburg tot de Duitsers, die in het vijfde deel van zijn gedenkschriften in het bijzonder aan de orde komt. Daar worden de oorlogsjaren be- sproken, de verwarring onder de Russische intellectuelen, de te·

leurstelling bij velen toen de Duitsers in korte tijd zo diep hun land indrongen, de verwijten tegen het Kremlin, de tegenspraak in Stalins radiotoespraken. Ehrenburg erkent dat er ontmoediging en zelfs paniek geweest is en hij ziet de schuld van de ellende in het gepoch, de bewieroking, het loze geschreeuw, de bureau·

cratie van de vooroorlogse jaren en vooral in de verliezen die het Rode Leger en de intelligentsia door de zuiveringsacties hadden geleden.

766

Zijn eigen werkzaamheid in de oorlogsjaren noemt hij ook; hij schreef stimulerende artikelen voor een soldatenblad en stelde vlugschriften samen die de Duitse soldaten de ogen moesten ope- nen. Een artikel u:it zomer 1942 heette 'Rechtvaardiging van de haat'. In Goebbels' propaganda was Ilja Ehrenburg een beken- de verschijning: de bloeddorstige jood die het gehele Duitse volk van de aardbodem wilde verdelgen; hij werd er zelfs van beschul- digd de Russische soldaten aangespoord te hebben de Duitse vrouwen te verkrachten en hun bloed te drinken. Er is daarover in Duitsland de laatste tijd het een en ander te doen geweest en de 'Deutsche Soldatenzeitung' heeft de publikatie van de Duitse vertaling van Ehrenburgs memoires dan ook een slag in het ge- zicht der Duitsers genoemd. Gelukkig zijn dit slechts sporadische uitlatingen gebleken en heeft de verschijning van 'Menschen, Jahre, Leben' vele Duitsers tot een heilzaam zelfonderzoek geïn- spireerd.

In hoeverre Ehrenburg wezenlijk bijgedragen heeft tot de veel- besproken erosie van de Sowjet-ideologie, valt thans nog moeilijk uit te maken. Het aan de dag getreden conflict der generaties en het geroep der intelligentsia om meer vrijheid, meer leven, meer moderniteit, het verwijt der komenden aan de gaanden dat zij in de moeilijke (stalinistische) jaren geen kerels hebben gemaakt, dat alles is zonder toedoen van Ehrenburg niet te denken. In de- ze zin zijn z'n gedenkschriften zeker ook van historische waarde en vormen zij zijn belangrijkste werk.

767

F. H. J. Nierstrasz

Over stedebouw

Naast de ergenis over het voortduren van de woningnood is er de angst wat het uiteindelijke resultaat zal zijn van alle activi- teit op bouwgebied. De angst voor een Nederland, volgebouwd in een dodelijk saaie aaneenrijging van gelijksoortige blokjes, ge- lijksoortige woningen, waarvan de kwaliteit niet altijd zo eTg best is. Het is waarschijnlijk mede deze angst geweest die de gemeen- te Amsterdam ertoe heeft gebracht voor het uitbreidingsplan Buikslotenneer (Amsterdam-Noord) een voor ons land ongebrui- kelijke procedure te volgen. Een procedure welke hierin bestond, dat stedebouwkundig en architectonisch ontwerp in één hand ge- geven werden en dat er ten aanzien van het programma slechts enkele hoofdlijnen werden getrokken. Interessant is ook dat er niet één ontwerp, maar verschillende ontwerpen werden openbaar ge- maakt

(J.

J.

In de pers heeft men reeds min of meer uitvoerig van deze pro- jecten kennis kunnen nemen. Uit een soortgelijke ongerustheid lijken ook de ·twee boeken ontstaan te zijn waaraan hier naar aan- leiding van een redactioneel verzoek - zij het laat - aandacht wordt geschonken. Het ene getiteld 'De dragers en de mensen - het einde van de massawoningbouw' is in 1961 verschenen en van de hand van ir. N.

J.

Huygens2) en draagt het jaartal1962.

Dragers en woningen

In de huidige massawonin:gbouw, zo stelt Habraken, is de rela- tie tussen de bewoner en de woning verbroken. De bewoners zelf moeten het karakter van hun woningen bepalen. Evenals de uit- eindelijke zorg voor de ontwikkeling van het kind berust bij de

1 Ir. N. J. Habraken- De dragers en de mensen - Het einde van de massawo;1ingbouw; Amsterdam 1961.

2 Dr. W Huygens - De stedelijke habitat van bestuurszijde gezien;

Hilversum 1962.

768