Ecologische monitoring Groenplan Stad Antwerpen - Willemdok fase 2

(1)

Natuurpunt Studie contact: studie@natuurpunt.be

Coxiestraat 11 • 2800 Mechelen studie@natuurpunt.be • www.natuurpunt.be

Raamovereenkomst voor ecologische

monitoring

Kerngebieden groenplan Stad Antwerpen

Deelopdracht Willemdok te Antwerpen – Fase 2

(2)

OPDRACHTGEVER Stad Antwerpen

Stadsontwikkeling – Energie en Milieu Antwerpen Francis Wellesplein 1

2018 Antwerpen LEIDEND AMBTENAAR Karina Rooman

TERREINWERK Nico Wysmantel (FON) en Roosmarijn Steeman

FOTO’s Roosmarijn Steeman

TEKST Roosmarijn Steeman

EINDREDACTIE Jorg Lambrechts

Wijze van citeren:

Steeman, R., Wysmantel, N.. & Lambrechts J. 2020. Raamovereenkomst voor ecologische monitoring.

Kerngebieden Groenplan Stad Antwerpen. Deelopdracht Willemdok te Antwerpen. Rapport Natuurpunt Studie 2020/20, Mechelen.

Met dank aan de vrijwilligers en collega’s van Natuurpunt voor hun bijdrage.

(3)

Inhoudsopgave

1 Inleiding ... 4

2 Methodiek inventarisatie ... 5

3 Resultaten ... 6

3.1.1 Algemene bevindingen ... 6

3.1.2 Verspreiding van zeldzame planten op de kademuren ... 7

3.1.2.1 Steenbreekvaren ... 7

3.1.2.2 Blaasvaren ... 7

3.1.2.3 Tongvaren ... 7

3.1.2.4 Zwartsteel ... 8

3.1.2.5 Eikvaren ... 8

3.1.2.6 Klein glaskruid ... 8

3.1.2.7 Muurbloem ... 9

3.1.3 Verspreiding van invasieve exoten + beknopte bespreking ... 10

3.1.3.1 Bezemkruiskruid ... 10

3.1.3.2 Vlinderstruik ... 10

3.1.4 Gebiedsgerichte maatregelen en advies ... 11

3.1.4.1 Knelpunten beheer ... 11

3.1.4.2 Beheeradvies ... 12

4 Samenvatting ... 14

5 Referenties ... 15

Bijlage 1 : Overzicht van de waargenomen plantensoorten met herkomst, aanduiding van exoten, invasieve planten en aanplanten. ... 16

Bijlage 2 Foto‐overzicht van de locaties waar Steenbreekvaren groeit op de kademuren ... 18

Bijlage 3 Verspreidingskaarten van de waardevolle muurvegetatie die werd ... 86

waargenomen in het Willemdok in 2020 ... 86

Bijlage 4 Verspreidingskaart van invasieve exoten ... 88

(4)

1 Inleiding

De Stad Antwerpen wil de indicator‐ en doelsoorten opvolgen van alle gebieden in kader van het groenplan, om de evolutie in deze gebieden op te volgen en een gepast beheer toe te passen.

Dit rapport geeft de resultaten van de tweede uitgevoerde monitoring van planten in juli 2020 in het Willemdok te Antwerpen, naar aanleiding van de geplande restauratiewerken. Er werd gericht gezocht naar de zeldzame muurvegetatie, die daar in 2010 en 2019 reeds in kaart werd gebracht. De groeiplaatsen werden zo precies mogelijk op kaart gezet en in beeld gebracht zodanig dat met de zeldzame muurflora zoveel mogelijk rekening kan gehouden worden.

Het Willemdok heeft een lengte van 378 m en een breedte van 198 m en ligt in het noorden van Antwerpen.

Het dok is met 6 m iets dieper dan het daar naast liggende, oudere en kleinere Bonapartedok. Beide dokken worden van elkaar gescheiden door de Nassaubrug. Het Willemdok kwam in 1813 in gebruik en werd in 1878 en 1885 verkleind, door een tekort aan stapelplaatsen, toenemend goederenverkeer en te lage waterstand.

In 2000 werden aanlegsteigers aangebracht en momenteel wordt het Willemdok uitsluitend gebruikt voor pleziervaartuigen en jachten.

Figuur 1 geeft een overzicht van het Willemdok.

De muurflora in het Willemdok is bijzonder, daar er veel zeldzame varensoorten in het verleden zijn aangetroffen.

Dit gold ook voor de andere nabij gelegen kaden, zoals het Bonaparte dok, Kattendijkdok, Houtdok,… die tussen de stad en het Albertkanaal liggen. Ook de sluizen waren bijzonder rijk, maar zijn grotendeels gerenoveerd of verbouwd.

Figuur 1 De contouren van het te inventariseren Willemdok

(5)

2 Methodiek inventarisatie

Het eerste gericht onderzoek van de muurflora van het Willemdok dateert van 2010, waarbij voor het eerst de locaties van enkele beschermde muursoorten werden opgetekend op een kaart met de boldernummers. De voeg onder de deksteen was de voornaamste plek waar vondsten werden gedaan, maar ook enkele stenen lager konden bijzondere muurplanten worden gezien.

Op 12 oktober 2019 werd het Willemdok opnieuw vlakdekkend onderzocht voor muurflora (Steeman et al. 2019).

In het najaar zijn veel planten al uitgebloeid en niet meer goed zichtbaar. Daarom werd een tweede inventarisatie‐opdracht uitgevoerd op 3 juli 2020.

Aanvankelijk werd gedacht om de delen waar geen parallelle loopplanken liggen vanuit een bootje te inventariseren. Maar omdat de muurflora zich vooral op de bovenste delen van de kademuren bevindt, was het praktischer om vanaf de kade te inventariseren en foto’s te maken.

Op 3 juli 2020 werd het volledige Willemdok geïnventariseerd. Alle bloeiende en uitgebloeide waardevolle planten op alle kaaimuren werden genoteerd met puntlocaties.

Er werden foto’s genomen van de muren met waardevolle vegetatie, de locatie van de waardevolle vegetatie werd op kaart gezet met getallen, zodat de foto’s aan de locaties op de kaart kunnen gelinkt worden en de populatieschattingen werden ingevoerd via Obsmapp.

De combinatie van deze drie locatie‐aanduidingen (op kaart, via GPS met Obsmapp en met foto’s) zorgt ervoor dat de vindplaatsen eenvoudig gelokaliseerd kunnen worden.

(6)

3 Resultaten

3.1.1 Algemene bevindingen

Op 3 juli 2020 werden in het Willemdok 63 plantensoorten genoteerd. De maand juli is een beter tijdstip voor het inventariseren van muurflora. Dit werd op het terrein ook duidelijk toen de zeldzame Zwartsteel, die op 12 oktober 2019 niet werd terug gevonden, op 3 juli 2020 wel werd gezien.

Ondanks dat er ‘maar’ 62 plantensoorten genoteerd werden (op 12 oktober werden 112 soorten opgetekend), waren er wel 14 soorten nieuw voor het dok. In juli werden algemenere soorten (zoals paardenbloem) niet genoteerd, enkel de opvallende soorten werden opgetekend. Een groot deel van de nieuwe soorten zijn

‘ontsnapte’ soorten uit de aanplanten in de prairietuin‐perken rond het dok (Beemdkroon, Hyssop, Veldsalie).

Met de waarnemingen van de voorgaande jaren erbij komen we nu aan 153 soorten. De soortenlijst van alle waargenomen soorten is te vinden in Bijlage 1.

Er werd slechts één Rode‐Lijstsoort gezien die hier op natuurlijke wijze is geraakt: Zwartsteel staat op de Rode Lijst staat als “Zeldzaam” (Van Landuyt et al., 2006). De waargenomen eikvaren werd niet microscopisch nagekeken, hij groeit redelijk laag waardoor we er van aan de kade niet aan kunnen. We kunnen dus niet zeker zeggen of het om Gewone eikvaren of Brede eikvaren gaat. De Brede eikvaren staat op de Rode Lijst als

“Zeldzaam”. Dus mogelijk gaat het om een derde Rode‐Lijstsoort, aangezien deze laatste vaker voorkomt in stedelijke milieus. Het was niet opportuun om enkel voor deze soort met een bootje de inventarisatie te doen.

Het merendeel van de vegetatie groeit op de bovenste 150 cm, waardoor de meeste locaties gemakkelijker te inventariseren waren via de kaaimuur bovenaan en via de loopplanken langs de kade.

Hoewel Muurbloem oorspronkelijk niet inheems is en de groeiplaatsen verwilderd zijn uit aanplant, staat de soort op de Rode Lijst als “Zeldzaam”. Bij restauratie van oude muren of gebouwen met populaties van Muurbloem, blijkt de soort moeilijk terug te herstellen. Ze zou zich moeilijk verjongen met zaden en zich niet over grotere afstanden kunnen verspreiden. Hierdoor lijkt het belangrijk om de bestaande populaties van Muurbloem hier te vrijwaren.

Rode Lijst‐soorten en zeldzame soorten werden in kaart gebracht in Bijlage 3.

In totaal werden in 2020 vierentwintig uitheemse soorten genoteerd. Slechts twee van deze uitheemse soorten staan op de lijst van invasieve exoten: Vlinderstruik en Bezemkruiskruid. Bij deze inventarisatie werden de groeiplaatsen van Vlinderstruik en Bezemkruiskruid in kaart gebracht (Bijlage 4).

De bijzondere muurflora (Tongvaren, Eikvaren, Zwartsteel, Muurbloem en Steenbreekvaren) wordt in detail besproken in §3.1.2. Buiten de zeldzame muurflora is het Willemdok een plaats waar veel aangeplante soorten uitzaaien op de muren. Het zijn soms de enige of eerste plekken in ons land waar deze soorten als verwilderd zijn opgetekend. Daarnaast werden ook een aantal inheemse soorten waargenomen, waaronder zelfs Rode‐

Lijstsoorten (Beemdkroon, Veldsalie), die we niet in beschouwing nemen omdat we duidelijk konden vaststellen dat het om verwilderingen gaat uit de aanplanten enkele meters verder.

(7)

3.1.2 Verspreiding van zeldzame planten op de kademuren

De best vertegenwoordigde zeldzame varen op de muren van het Willemdok is de Steenbreekvaren. Net zoals op 12 oktober 2019 was deze soort op 3 juli 2020 massaal aanwezig.

Zwartsteel werd terug op dezelfde plaats waargenomen als in juli 2019, waarbij nu voor het eerst een exacte inschatting werd gemaakt van het aantal exemplaren. Want Zwartsteel was niet meer te zien bij de inventarisatie in oktober 2019.

Op 3 juli 2020 werd Tongvaren voor het eerst terug waargenomen sinds 2016, maar nu op een andere locatie.

Eikvaren, Muurbloem en Klein glaskruid werden terug op dezelfde groeiplaats gezien als in oktober 2019.

Hieronder bespreken we deze zeven plantensoorten, hun groeiplaats en een inschatting van de aantallen. In Bijlage 3 worden de waarnemingen van 2020 van deze waardevolle muurvegetaties op kaart weergegeven.

Tabel 1 Geschat aantal exemplaren of oppervlakte en locatie van 7 zeldzame soorten die werden waargenomen in het Willemdok.

Soort Geschat aantal

exemplaren

Aantal groeiplaatsen

Steenbreekvaren 1200 128

Zwartsteel 4 3

Tongvaren 1 1

Eikvaren 1 1

Klein glaskruid 1 1

Muurbloem 8 3

3.1.2.1 Steenbreekvaren

In Vlaanderen komt Steenbreekvaren verspreid voor, maar de soort is vrij zeldzaam. De soort is gebonden aan rotsen en oude muren. Steenbreekvaren is veel gevoeliger voor droogte dan Muurvaren en staat bijgevolg vooral op schaduwrijke muren.

Op 12 oktober 2019 viel de grote massa Steenbreekvaren echt op. Niet alleen hoog op de muur, maar zelfs één steen boven de waterspiegel. Nooit eerder was de soort zo massaal vertegenwoordigd. Op 49 locaties werden toen naar schatting 1977 planten waargenomen. Op 3 juli 2020 werd de soort op 128 locaties gezien met een schatting van 1.200 planten. Mogelijk werden er in juli minder planten geteld, omdat een deel van de planten verstopt zat onder de weelderige plantengroei waarvan in oktober een deel verdwijnt. Daarnaast werd de inventarisatie ook door andere personen uitgevoerd, wat ook een verschil kan geven. Het gaat tenslotte om een inschatting van de aantallen.

Een overzicht van de genummerde groeiplaatsen op foto wordt weergegeven in Bijlage 2. In Bijlage 3 worden deze genummerde groeiplaatsen op kaart weergegeven.

3.1.2.2 Blaasvaren

Blaasvaren komt voor in spleten van vochtige muren en rotsen op relatief schaduwrijke plaatsen. In Vlaanderen is de soort beperkt tot kunstmatige groeiplaatsen (kaaimuren en oude gebouwen) en holle wegen.

In Vlaanderen is Blaasvaren een zeer zeldzame soort die op de Rode Lijst staat als “Zeldzaam”. De natuurlijke groeiplaatsen zijn zo goed als verdwenen.

Blaasvaren werd in 2010 op drie locaties waargenomen in het Willemdok, in 2012 werd de soort nog op 2 locaties waargenomen en in 2017 ook op 2 locaties, waarvan één verder afgelegen nieuwe locatie. In 2019 en in 2020 werd de soort niet meer gezien.

3.1.2.3 Tongvaren

Van nature komt Tongvaren voor op kalkrijke rotsen en in ravijnbossen op kalkrijke bodem. De meeste standplaatsen van Tongvaren in Vlaanderen betreffen kunstmatige milieus zoals muren, waterputten en rioolputten. Het is één van de muurbewonende varens die het meeste schaduw verdraagt.

In Vlaanderen komt de soort verspreid voor, maar is ze vrij zeldzaam. Enkel in de grote steden is ze algemener, wellicht door gerichte zoektochten op oude muren, keldergaten en rioolputten.

(8)

Tongvaren is wellicht de eerste varen die te lijden heeft onder de droge, warme zomer. In oktober 2019 werd de soort niet meer waargenomen, terwijl de soort daar in oktober 2010 en augustus 2016 nog wel was gezien. Net zoals voor Zwartsteel was ook voor deze soort een voorjaar‐zomerinventarisatie nodig. Tongvaren werd op 1 groeiplaats vastgesteld in juli 2020.

3.1.2.4 Zwartsteel

In natuurlijke omstandigheden komt Zwartsteel voor in spleten tussen overwegend kalkarme rotsen. In Vlaanderen is de soort beperkt tot oude, meestal vochtige muren, zoals kademuren en muren van oude gebouwen. Deze Rode‐Lijstsoort werd op 12 oktober 2019 niet meer waargenomen, voor deze soort is het noodzakelijk om in het voorjaar de locaties vast te leggen. De groeiplaatsen waar de soort werd waargenomen op 3 februari 2019 en 24 juli 2019 werden op kaart gezet in Bijlage 3.

3.1.2.5 Eikvaren

Eikvaren werd in 2020 opnieuw waargenomen in het Willemdok, op dezelfde locatie. Deze waarnemingen werden niet microscopisch gecontroleerd, omdat het moeilijk was om een stuk in te zamelen, waardoor het niet met zekerheid te zeggen valt of het om Gewone of Brede eikvaren gaat.

Brede eikvaren is een plant van meer lichtrijke, warmere standplaatsen dan Gewone eikvaren. Een aanzienlijk deel van de groeiplaatsen van Brede eikvaren betreft stedelijke milieus, waar de soort in de kalkrijke voegen van oude muren groeit. Gewone eikvaren is “Momenteel niet bedreigd”, terwijl Brede eikvaren op de Rode Lijst staat als “Zeldzaam”. Deze varen was de enige waarvoor een boot nuttig zou geweest zijn. Daar we niet zomaar met een boot in het dok mochten zonder begeleiding en het niet gemakkelijk was om een gepaste datum te vinden waarop begeleiding mogelijk was, maakten we geen gebruik van deze methodiek. De groeiplaats van deze

“Eikvaren spec.” kan sowieso als waardevol beschouwd worden.

3.1.2.6 Klein glaskruid

In Vlaanderen is Klein glaskruid zeer zeldzaam. Het is vooral bekend van oude abdijen en de stadskernen van historische steden zoals Ieper, Gent, Kortrijk, Brugge, Mechelen, Lier en Antwerpen. De plant houdt van kalk en vooral van de zonnige kant van muren.

Klein glaskruid werd voor het eerst waargenomen in het Willemdok in september 2017. In oktober 2019 werd de soort op 3 groeiplaatsen waargenomen. In juli 2020 is de soort nog maar op 1 groeiplaats gezien, op een zuidgerichte muur.

Figuur 2 Zwartsteel groeit tussen de boten en de kade. Foto: Roosmarijn Steeman

(9)

Figuur 3 Klein glaskruid op een zuidgerichte muur. Foto: Bruno Nef

3.1.2.7 Muurbloem

Muurbloem groeit op droge, stenige milieus. ln Vlaanderen is de soort hoofdzakelijk te vinden op verweerde oude muren, bij voorkeur op zonnige plaatsen. De soort is onbekend in het wild, maar ze is sedert zeer lang gekweekt en is ingeburgerd op talrijke plaatsen. Een deel van de vindplaatsen betreft recente cultuurvariëteiten met bruinoranje aangelopen bloemen die uit tuinen ontsnapten (LAMBlNON et al. 2004). Ook de 'oorspronkelijke' variëteit is op de meeste plaatsen ooit als sierplant geïntroduceerd, op vele plaatsen waarschijnlijk zelf al van in de Middeleeuwen. De soort staat vermeld in de kruidenboeken van DODOENS (1554) en werd o.a. in Sint‐Truiden, Aarschot, Leuven, Brussel, Vilvoorde, Antwerpen en Gent al in de negentiende eeuw verwilderd aangetroffen.

Muurbloem werd volgens de ons beschikbare bronnen (waarnemingen.be/floradatabank) voor het eerst in het Willemdok waargenomen in 2019. De soort was nog steeds op dezelfde plaats aanwezig in 2020. In oktober 2019 stond de plant in bloei en is duidelijk te zien dat het om de oranje bloeiende variëteit gaat. Deze recenter ontwikkelde kleurvorm is dus wellicht een nieuwkomer.

(10)

3.1.3 Verspreiding van invasieve exoten + beknopte bespreking

Tabel 2 toont de verspreiding en groeiplaats van de invasieve exoten die in 2020 werden waargenomen:

Bezemkruiskruid en Vlinderstruik. De Smalle aster werd niet meer gezien.

Hieronder worden deze soorten kort besproken: in welke mate ze invasief zijn, of het nodig is om ze in het gebied te bestrijden en op welke manier ze bestreden kunnen worden. In Bijlage 4 wordt een overzichtskaart gegeven van de groeiplaatsen van deze twee invasieve exoten.

Tabel 2 Geschat aantal exemplaren of oppervlakte en locatie van drie invasieve exoten die werden waargenomen in het Willemdok.

Soort Geschat aantal

exemplaren

Aantal groeiplaatsen

Bezemkruiskruid 3 3

Vlinderstruik 44 24

3.1.3.1 Bezemkruiskruid

Bezemkruiskruid is een kortlevende vaste plant (levensduur tussen 5 en 10 jaar), die 0,5 tot 1,2 m hoog wordt.

De soort werd toevallig geïntroduceerd via wol, ze is afkomstig uit Zuid‐Afrika.

Bezemkruiskruid heeft een hoge verspreidingscapaciteit via zaad: één plant kan tot 10 000 zaden voortbrengen, die gemakkelijk door de wind, water of dieren verspreid worden. Er is geen vegetatieve vermenigvuldiging.

Verspreiding langs wegen wordt in de hand gewerkt door het verkeer. Bezemkruiskruid koloniseert verstoorde gebieden (braaklanden, spoorwegen, autowegen), rotsuitstulpingen en zandduinen.

De impact van Bezemkruiskruid is beperkt aangezien de soort voornamelijk verstoorde of minder waardevolle natuurgebieden koloniseert. Toch kunnen dichte populaties gevormd worden. De plant produceert allelopathische bestanddelen die de groei van andere soorten tegen houdt.

Bezemkruiskruid is ondertussen al jarenlang in Vlaanderen aanwezig en heeft zich overal kunnen verspreiden.

Toch is er (buiten de duinen) nergens sprake van noemenswaardige problemen met de soort. We hebben op 3 juli alle planten van Bezemkruiskruid ingevoerd, maar kwamen uiteindelijk maar aan drie exemplaren. Wellicht heeft de soort hier ooit meer gestaan, maar werd ze toch door andere, meer lang levende planten verdrongen.

3.1.3.2 Vlinderstruik

Doordat de Vlinderstruik in stedelijke omgeving vaak meer ecologische voor‐ dan nadelen heeft (een enorme nectarbron voor vlinders en andere insecten), wordt hij meestal enkel bestreden op plaatsen waar hij schade kan aanrichten aan gebouwen of infrastructuur. In het Willemdok kan deze plant schade brengen aan de muren en ze vormt een bedreiging voor de zeldzame inheemse muurflora. Het is dus noodzakelijk om in het Willemdok tegen deze plant actie te ondernemen.

Jonge planten kunnen makkelijk worden uitgetrokken, grotere planten kunnen worden uitgegraven met het zorgvuldig verwijderen van alle plantdelen. De planten lopen snel terug uit na snoei of terugzetten. Na verwijderen moet de voormalige groeiplaats van Vlinderstruik dus regelmatig opgevolgd worden.

Op 3 juli 2020 werden alle groeiplaatsen van Vlinderstruik ingevoerd bij de inventarisatie van de muurflora. Deze exoot is goed vertegenwoordigd in het dok met 24 groeiplaatsen en 44 planten. Het is best om in de toekomst sneller in te grijpen zodanig dat deze plant zich niet zo uitgebreid kan verspreiden. Nu zal er een grote inspanning moeten geleverd worden om deze weg te proberen krijgen.

(11)

3.1.4 Gebiedsgerichte maatregelen en advies

Op basis van de huidige waarnemingen van de twee inventarisatierondes kunnen we een aantal zones selecteren met de grootste potentie voor waardevolle muurflora. Het gaat om de oudste muren waar reeds lang geen restauratiewerken aan gebeurden.

3.1.4.1 Knelpunten beheer

‐ Bepaalde jaren werd alle muurflora van de kademuren verwijderd. Op bepaalde plaatsen is zelfs het gerijpte kalksubstraat mee met de wortels van de varens uit de muren getrokken.

‐ Andere jaren werden de muren niet beheerd en kregen exoten en bomen de kans om talrijk op te schieten. Ook dit heeft een negatief effect op de muurflora.

‐ De groenborders rond de kademuren zijn ingezaaid met kruiden die zich zeer gemakkelijk vestigen op de muren en deze rijkelijk begroeien. In deze stenige stadsituatie is het goed om voor groen te kiezen dat bestand is tegen deze droge hitte‐eilanden. Maar het nadeel is dat deze de muren van het dok en op termijn ook de zeldzame muurvarens gaan overwoekeren. Voorbeelden van deze borderplanten zijn:

Absintalsem, Beemdkroon, Hyssop, Veldsalie, Fijn vedergras, Malrove, Kruipklokje, ….

‐ Bij restauratiewerken is het verplicht om Portland kalk te gebruiken. Door de kalk worden alle aanwezige planten vernietigd en duurt het tientallen jaren tot zich opnieuw muurflora kan vestigen, na een neutralisatieproces door algen, schimmels en mossen. Het is daarom beter om op plaatsen met waardevolle muurflora geen restauratiewerken uit te voeren.

‐ Door enkel de groeiplaatsen van de te beschermen planten te vrijwaren van het plaatsen van nieuwe stenen zal de muurflora niet gered worden. Dichtingen op de kade met cement of beton verhinderen het plaatselijk inzijgen van regenwater. Het is beter om telkens de zone tussen twee bolders, waar de waardevolle muurflora groeit, te vrijwaren van ingrijpende restauratiewerken.

Figuur 5 Hartbladige els schiet hoog op, op de kademuren. Dit is zowel schadelijk voor de muren als voor de waardevolle muurvegetatie. Dit is een foto die werd genomen op 3 juli 2020 op de noord gerichte muren van het dok.

(12)

Figuur 6 Vlinderstruiken in bloei op de noordgerichte kademuren op 3 juli 2020. Foto: Roosmarijn Steeman

3.1.4.2 Beheeradvies

De groeiplaatsen van de afgelopen tien jaar zijn de beste indicatie voor waardevolle plekken voor muurflora in het Willemdok. Hoe meer zeldzame muurvarens (Tongvaren, Blaasvaren, eikvaren, Zwartsteel, Steenbreekvaren) zich op een bepaalde locatie bevinden en/of bevonden, hoe waardevoller de locatie. Op basis hiervan werd een prioritering (zie figuur 7) opgesteld om bij de meest waardevolle stukken muur tussen de bolders rekening te houden met de muurvegetatie bij restauratie.

1) Het stuk waar Zwartsteel groeit, de meest bijzondere varen die we in 2020 noteerden, moet zeker zorgvuldig bewaard worden.

2) De zuidkant van het dok, met een grote populatie Steenbreekvaren, is ook zeer waardevol.

3) De muur met Eikvaren en ook een vrij grote populatie Steenbreekvaren, kan best ook bewaard worden.

Volgende aanpak is nodig om de waardevolle muurflora te behouden:

‐ De wandelzone vlak naast de muren wordt best open gemaakt voor inzijgend regenwater. Dit is bovendien een goede onthardingsmaatregel, waardoor de totale verharde oppervlakte in de stad weer afneemt.

‐ Ondanks het feit dat de waardevolle muurvegetatie zich nergens hoger dan 30 cm tegen de kade en nergens lager dan 1,5 meter onder de kade bevindt, worden de prioritaire zones best ook niet buiten deze groeiplaatsen gerestaureerd. Restauratie van de bovenste en onderste stukken muur zal ongetwijfeld ook een effect hebben op de middelste zone met waardevolle muurflora. In de aangeduide prioritaire zones wordt dus best niet gerestaureerd.

‐ Bomen en struiken worden best zo snel mogelijk verwijderd van de muren, daar deze kunnen zorgen voor beschadiging.

‐ De vlinderstruiken worden best aangepakt en opgevolgd, zodat ze de muren van het dok niet aantasten en in concurrentie gaan met de waardevolle muurvegetatie.

‐ Inheemse kruiden en mossen mogen op de muren blijven staan. Uitheemse planten zoals Kruipklokje, Hyssop, Malrove, Vijfbladige wingerd en Oosterse wingerd die de neiging hebben om te woekeren op de muren, worden best verwijderd.

We adviseren om de vegetatie op regelmatige tijdstippen te laten opvolgen. Dit kan perfect vanaf de kade indien

(13)

Figuur 7 Overzicht van de prioritair te beschermen zones voor de bijzondere muurflora in het Willemdok.

(14)

4 Samenvatting

Op 3 juli 2020 werden in het Willemdok 63 plantensoorten genoteerd. Zwartsteel werd terug op dezelfde plaats waargenomen als in juli 2019.

Met de waarnemingen van de voorgaande jaren erbij komen we aan 153 soorten. Er werd één soort (uit aanplant en inzaai verwilderde soorten niet meegerekend) gezien die op de Rode Lijst staat als “Zeldzaam” (Van Landuyt et al., 2006): Zwartsteel. Veldsalie is met zekerheid ontsnapt uit de aanliggende ingezaaide bloemborders en Muurbloem komt wellicht ook uit een tuin.

De eikvaren werd niet microscopisch nagekeken, we konden niet aan de plant via de kade, waardoor we niet zeker zijn of het om Gewone eikvaren of Brede eikvaren gaat. De Brede eikvaren staat op de Rode Lijst als

“Zeldzaam”. Dus mogelijk gaat het om een tweede Rode‐Lijstsoort die hier spontaan is , aangezien deze laatste vaker voorkomt in stedelijke milieus.

In totaal werden in 2020 vierentwintig uitheemse soorten genoteerd. Slechts twee van deze uitheemse soorten staan op de lijst van invasieve exoten: Vlinderstruik en Bezemkruiskruid. Bij deze inventarisatie werden de groeiplaatsen van Vlinderstruik en Bezemkruiskruid in kaart gebracht. Het is aanbevolen om actie te ondernemen tegen de Vlinderstruik. Deze soort is talrijk aanwezig en tast zowel de muren aan en is nefast voor de waardevolle muurflora. Bezemkruiskruid is beperkt aanwezig en vormt geen bedreiging voor de muren en de muurflora.

De Steenbreekvaren werd weer in grote aantallen waargenomen. Op 3 juli 2020 werd de soort op 128 locaties gezien met een schatting van 1.200 planten. Indien het niet realistisch is om al deze groeiplaatsen te beschermen bij de restauratie, is het aanbevolen om prioriteit te geven aan de groeiplaatsen van eikvaren en Zwartsteel en de muren waar de grootste populaties van Steenbreekvaren aanwezig zijn.

Beheeradvies

‐ De wandelzone vlak naast de muren wordt best open gemaakt voor inzijgend regenwater. Dit is bovendien een goede onthardingsmaatregel, waardoor de totale verharde oppervlakte in de stad weer afneemt.

‐ Ondanks het feit dat de waardevolle muurvegetatie zich nergens hoger dan 30 cm tegen de kade en nergens lager dan 1,5 meter onder de kade bevindt, worden de prioritaire zones best ook niet buiten deze groeiplaatsen gerestaureerd. Restauratie van de bovenste en onderste stukken muur zal ongetwijfeld ook een effect hebben op de middelste zone met waardevolle muurflora. In de aangeduide prioritaire zones wordt dus best niet gerestaureerd.

‐ Bomen en struiken worden best zo snel mogelijk verwijderd van de muren, daar deze kunnen zorgen voor beschadiging.

‐ De vlinderstruiken worden best aangepakt en opgevolgd, zodat ze de muren van het dok niet aantasten en in concurrentie gaan met de waardevolle muurvegetatie.

‐ Inheemse kruiden en mossen mogen op de muren blijven staan. Uitheemse planten zoals Kruipklokje, Hyssop, Malrove, Vijfbladige wingerd en Oosterse wingerd die de neiging hebben om te woekeren op de muren, worden best verwijderd

(15)

5 Referenties

 Dodoens (1554) – Cruydeboeck.

 Hoffmann M., Vanhecke L. & Zwaenepoel A. (1996) – Bolboschoenus maritimus (L.) Palla en Schoenoplectus (Reichenb.) Palla in de getijdenzone van Zeeschelde, Rupel, Dijle en Beneden‐Nete.

Dumortiera 64‐65: 2‐8.

 Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand‐Duché de Luxembourg, du Nord de la France et des Régions voisines (Ptéridophytes et Spermatophytes), Cinquième édition, Meise, Jardin botanique national de Belgique, CXXX + 1170 p., 1511 + 16 fig., 1 carte.

 Steeman, R., Molenaar, E., Thiers, K. & Lambrechts J. 2019. Raamovereenkomst voor ecologische monitoring. Kerngebieden Groenplan Stad Antwerpen. Deelopdracht Willemdok te Antwerpen. Rapport Natuurpunt Studie 2019/16, Mechelen.

 Van Landuyt, W. et al. (2006). Atlas van de flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Instituut voor Natuur‐ en Bosonderzoek: Brussel : Belgium. ISBN 90‐726‐1968‐4. 1007 pp

(16)

Bijlage 1 : Overzicht van de waargenomen

plantensoorten met herkomst, aanduiding

van exoten, invasieve planten en aanplanten.

Nederlandse naam

Wetenschappelijke

naam Herkomst Rode Lijst Invasief Verwilderd

Fioringras Agrostis stolonifera Inheems

Hartbladige els Alnus cordata * Incidentele import

Zwenkdravik Anisantha tectorum Inheems x

Absintalsem Artemisia absinthium Neofyt x

Zwartsteel Asplenium adiantum ‐ nigrum Inheems Zeldzaam

Muurvaren Asplenium ruta ‐ muraria Inheems

Tongvaren Asplenium scolopendrium Inheems

Steenbreekvaren Asplenium trichomanes Inheems

Grijskruid Berteroa incana Neofyt

Ruwe berk Betula pendula Inheems

Vlinderstruik Buddleja davidii Ingeburgerd x

Tuingoudsbloem Calendula officinalis * Incidentele import

Kruipklokje Campanula poscharskyana Ingeburgerd x

Wilgenroosje Chamaenerion angustifolium Inheems

Stinkend streepzaad Crepis foetida Archeofyt Bedreigd x

Muurleeuwenbek Cymbalaria muralis * Incidentele import

Kropaar Dactylis glomerata Inheems

Ruwe smele Deschampsia cespitosa Inheems

Mannetjesvaren Dryopteris filix ‐ mas Inheems

Beklierde basterdwederik Epilobium ciliatum Inheems Viltige basterdwederik Epilobium parviflorum Inheems Straatliefdegras Eragrostis pilosa s.l. Ingeburgerd Gevlamde fijnstraal Erigeron bonariensis Ingeburgerd Hoge fijnstraal Erigeron sumatrensis Ingeburgerd

Muurbloem Erysimum cheiri Archeofyt Zeldzaam

Koninginnekruid Eupatorium cannabinum Inheems

Ronde ooievaarsbek Geranium rotundifolium Neofyt

Geel nagelkruid Geum urbanum Inheems

Bleekgele droogbloem Gnaphalium luteoalbum Inheems

Dubbelkelk Helminthotheca echioides Inheems

Hyssop Hyssopus officinalis Neofyt x

Sint‐Janskruid Hypericum perforatum Inheems

Beemdkroon Knautia arvensis Inheems Achteruitgaand x

Zilverschildzaad Lobularia maritima * Incidentele import x

Moerasrolklaver Lotus pedunculatus Inheems

Wolfspoot Lycopus europaeus Inheems

Muskuskaasjeskruid Malva moschata Inheems

Malrove Marrubium vulgare Archeofyt

Met verdwijning

bedreigd x

Hopklaver Medicago lupulina Inheems

Citroenmelisse Melissa officinalis Ingeburgerd

Muursla Mycelis muralis Inheems

Fijn vedergras Nassella tenuissima * Incidentele import

Wilde marjolein Origanum vulgare Inheems

Stijve klaverzuring Oxalis stricta Ingeburgerd

Klein glaskruid Parietaria judaica Inheems

Vijfbladige wingerd Parthenocissus quinquefolia Ingeburgerd

(17)

Oosterse wingerd Parthenocissus tricuspidata Ingeburgerd

Perzikkruid Persicaria maculosa Inheems

Tuinpeterselie Petroselinum crispum * Incidentele import

Hertshoornweegbree Plantago coronopus Inheems

Plat beemdgras Poa compressa Inheems

Veldbeemdgras Poa pratensis Inheems

Kransgras Polypogon viridis Ingeburgerd

Heelblaadjes Pulicaria dysenterica Inheems

Boswilg Salix caprea Inheems

Veldsalie Salvia pratensis Inheems Zeldzaam x

Blauw glidkruid Scutellaria galericulata Inheems

Muurpeper Sedum acre Inheems

Wit vetkruid Sedum album Inheems

Bezemkruiskruid Senecio inaequidens Ingeburgerd x

Klein hoefblad Tussilago farfara Inheems

Grote brandnetel Urtica dioica Inheems

Gewoon langbaardgras Vulpia myuros Inheems

(18)

Bijlage 2 Foto-overzicht van de locaties waar Steenbreekvaren groeit op de kademuren van

De Nummers van de groeiplaatsen komen overeen met de nummers op de verspreidingskaart van Steenbreekvaren in Bijlage 3.

Groeiplaats 1 ‐ 1 exemplaar

(19)

Groeiplaats 3 ‐ 15 exemplaren

(20)

(21)

(22)

(23)

(24)

(25)

Groeiplaats 15 – 20 exemplaren

(26)

(27)

Groeiplaats 18 ‐ 10 exemplaren met eikvaren spec.

(28)

(29)

(30)

Groeiplaats 22 ‐ 15 exemplaren met Muskuskaasjeskruid

(31)

(32)

Groeiplaats 26 ‐ 2 exemplaren met Muurvaren

(33)

Groeiplaats 27 ‐ 1 exemplaar met Muurvaren

(34)

(35)

Groeiplaats 30 ‐ 7 exemplaren – geen foto van de groeiplaats, wel locatie in beeld gebracht

(36)

Groeiplaats 32 ‐ 1 exemplaar Niet in beeld gebracht

Groeiplaats 34 ‐ 10 exemplaren met Muurvaren en Sint‐Janskruid

(37)

Groeiplaats 36 ‐ 20 exemplaren met Absintalsem

(38)

(39)

Groeiplaats 39 ‐ 1 exemplaar Geen foto

(40)

(41)

(42)

(43)

Groeiplaats 44 ‐ 3 exemplaren met Hartbladige els

(44)

(45)

(46)

(47)

(48)

(49)

(50)

Groeiplaats 58 ‐ 3 exemplaren, met Hartbladige els

(51)

(52)

(53)

(54)

(55)

(56)

(57)

(58)

Groeiplaats 74 – 19 exemplaren

(59)

(60)

(61)

(62)

(63)

(64)

(65)

(66)

(67)

(68)

(69)

(70)

(71)

(72)

(73)

(74)

(75)

(76)

(77)

(78)

(79)

(80)

(81)

(82)

(83)

(84)

(85)

(86)

Bijlage 3 Verspreidingskaarten van de waardevolle muurvegetatie die werd waargenomen in het Willemdok in 2020

(87)

(88)

Bijlage 4 Verspreidingskaart van invasieve exoten

Figuur 10 Overzichtskaart van drie invasieve exoten die werden waargenomen in het Willemdok van 20

(89)