Nature ende maniere van alle lieden · dbnl

(1)

editie L.J. Vandewiele

bron

Nature ende maniere van alle lieden. In: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (samenstelling en redactie), Cd-rom Middelnederlands. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen

1998.

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_nat011lvan01_01/colofon.php

© 2012 dbnl

i.s.m.

(2)

[Nature ende maniere van alle lieden]

Die wille weten die nature ende die maniere an alle lieden also ons seit meester ypocras ende galienus. hi versta dit. So mach hi proeven ende weten elc article bi haer selven. Int ierste es men sculdech te wetene die .4. elemente. ende .4. complexien vanden welken elc mensche gecomplexijt es ende gemaect. Maer daer hi meest af heeft. daer af heeft hi den name. Ende dierste es sanquinea Die sangwijn es dierste entie edelste van al den andren. Want hi es gecomplexijt vanden viere ende vanden bloede. Alle die sangwine bi rechter naturen siin si wel geleedt. ende grof over die borst. Ende si hebben grove arme

Nature ende maniere van alle lieden

(3)

ende been. Ende siin gemeinlec wel geladen met vleesche ende wel gevarut. ende van levender naturen. ende hi singet gherne Hi es starc ende coene ende hi mach vele wesen met wiven. want hi es wac biden bloede. ende heet bi redenen van den viere.

Ende gerne es die sangwijn gesont ende gans al siin leven. want si siin gecomplexijt van den viere. Ende hi es van crachte meer minnende dan enech van al den andren

¶ Die meesters bevelen den minneers dat si niet en minnen dan die van haerre complexien siin. want es hi van ere andere complexien. hi vinten fier ende orgelious te hem wert. Maer es hi van siere complexien. hi vinten sachte ende goedertieren.

dits also vel van mannen alse van wiven. ende van wiven als van mannen. ¶ Galyenus secht dat .1. sangwijn comt tote .13. jaren. ende hi gevoelt die borst becommert. doe hem laten ter adren. Ende valt hi in ziecheiden. so es hi hem sculdech te wachtene van heeter spisen Oec es hi sculdech luttel tetene. want hi es van sterker nature. Ende wert hi gewont so es men sculdech sine wonden volcomeleec te versiene. want daer soude gerne in wassen quaet vleesch overmits overvloyentheit siins vleeschs ende bloets. Ende men es hem sculdech te wachtene van vele slapens want die sagwiin slaept gerne ¶ Ghi selt weten datmen elken mensche die gewont es van wat complexien hi es sculdech es te wachtene van vele slaeps. Ende den sangwiin alre meest. want hem dromet gerne omm genouchte van wiven. ende hi moch\te

(4)

lichte geven sine nature. dat siins grote vreese ware. Want wie die gewont es al dunct hem dat hi geen arch en heeft eest dat hi met wiven es of dat hi sine nature al slapende sciet. siins es avonture van den live ¶ Alle die sangwine hebben vele haers. ende si siin luxurieus. ende minnende. ende mogen gedogen vele arbeits Dien bruun sangwijn es vele starker. dan die blonde. Die sangwijn es meer bernende in minnen dan die andre complexien siin. Want alle menscen siin gemaect van .4. elementen. van den viere. dat heet es ende droge. Van der lucht. dat roerende es ende licht. Van den watere dat wac es ende swaer. Van der erden dat swaer es ende vol van materien ¶ Nu seggen die meesters dat selke planete es ant fiermament die regneert in haer regnacie van goeder tijt ende van gelucke ende van payse op erterike. Sulke andere regneert van vechtene ende van stride. Sulke andere regneert van manslachte ende van sterften van heren. ¶ Voort es waer datmen .1. kint wint dat kint sal siin wesen ontfaen .1. deel na dier planeten in wies regnacie dat geboren si. Ende hier bi comet dat .1. man heeft 7. kindere of .8. dat .1. sal sijn hovesch ende wel geraect. dander sal sijn sot ende ongemaniert. deen scone ende dander leelijc. deen goedertieren dander fel. Sulc gesont. ende sulc quaelt al siin leven ¶ Nu seldi weten twi die sangwijn meer bernet

(5)

in minnen dan in andren dingen. dats om dat hi es gecomplexijt van den viere ende van den bloede. Ende waer tfier comt het toent sine cracht ende het meerret emmer toe. ende dat bloet geeft wonderlike varwe ende hets quaet wech te doene. Die sangwijn onthout vaste in siin herte dat hire in ontfaet. dit es sine nature Colerica es .1. goede complexie ende .1. edele ende wel vorsienech van sinne. die rechte colerijn es wel gescapen ende snel ende figureus. ende hi heeft die leden wel geladen met vleesche. Maer .1. deel mager. Sulke vintmen rededelike wel gevarwet ende sulke bleec ¶ Die colerijn es gerne ziec in sire ioncheit. ende gesont in sire outheit. Ende mach hi leven tote xl. jaren. hi sal leven also lange alse nature in hem mach gedogen.

op dat hi sine doot niet en verhaest ¶ Die colerijn es minnende ende jolijs. ende spellijc. ende begerende geselscap van vrouwen. Ende hi es gerne in solase ende in riveele. Ende hi es constech ende vroet. ende van wonderliker manieren Ende die constechste meestere ende clerke die men vint. dat siin die colerine. ¶ Die colerijn es droge ende heet ende wel getempert. ende saen gevoelt hi alle die dinc die proevelijc es sire naturen Ende hi belget hem lichte. dats bedi dat hi droge es ende heet. daer bi ontstect hi saen ende saen es hi weder gesaet. Maer sulke colerine siin dies lange gedinken. dats bedi si hebben vele gallen. ende gramscap deert hem herde sere. want si verteert die wacheit in hem ende doet thertte mindren

(6)

ende daer af oudet hi herde sere ende nemt af eer tijt ¶ Die colerijn es vele peysende ende hem dromet gerne wonderlike drome Ende wanneer die col. es out .xl. jaer so en moet hi hem niet doen laten ter adren voort meer also lange als hi leeft. want hine heves gene noot. want hijs droge ende heet. ende hi heeft wel te doene dat hi behoude sine wacheit sijns lichamen Ende hine mach maer .1. werf die weke met vrouwen siin. of min. Ende so min so beter wilt hi leven also lange als siere naturen behoort

¶ Ende es die cole. gewont. men salne wachten van wine te drinkene. Want hem mochte lichte dromen om wiven overmits den welken dat hem sine nature ontfoere.

Ende wet dat vreselijc es met wiven te sine vlescelike Of die nature te storttene die ziec es of gewont want daer leecht die doot ane. Fleumatica es ene complexie van ere wonderliker naturen. die fleumaet es van ere bleker varwen. Men vinten geladen met onnutten vleesche. ende bi wilen mager. Die fleumaet es van .1. couder naturen ende wac. hi raexemt vele. ende werpt vele uut. hijs swaer in sinen ganc. want hijs gecomplexijt vanden watere ende van der erden. dat watere es sachte ende cout. entie erde es cout ende vol van materien. Hier bi es die fleumaet bleec. swaer. ende vol van humoren bi redenen vander erden. Ende hijs wac ende cout. bi redenen van den watere ¶ Die fleumaet es swaer ende cout bi naturen. ende selden begert hi met wiven te sine. Maer eist dat hi minnende wert. hi salre gestadeliker an bliven dan .1. ander.

Hi gelijct den groenen houte dat node ontstect van den viere Maer alst verhit ende bernet. so saelt eenperlike

(7)

bernen ende gestadelijc. so dat ment qualec sal mogen bluschen. Oec es hi fel. gram.

ende quaetmoedech in hem selven. Maer hi es van soeter talen alse hi es in goeden poente ¶ Alle die fleumate hebben groete hoefde geladen met vlesche. met cortten nezen. met langen vorhoefden. daer si vele haers hebben. Si siin gerne logenachtech.

bedriechlijc int gelaet. ende blode van herten. ende wankel in haer gedachte. ende gerne hebben si stinkenden adem Si siin bruun ende van swerter gedane. som mogen si wel gedogen ongemac. sonder te valne in ziecheiden ¶ Gevallet dat die fleumaet wort gewont. Men essen scudech te hoedene van couder spisen. maer .1. luttel heet.

want ate hise al te heet. hi souder af hebben den lichame. entie rooc vander magen soude verrotten die herssenen. Ende ate hi spise die alte cout ware. hi souder ave vercouden. so dat hi soude beven. ende also mochte quaet vleesch wassen in sine wonden ¶ Meester ypocras hi leert den ersaters enden surginen. wanneer dat si hebben enen fleumaet onderhanden die gewont es. So siin si sculdech desen te wachtene van vele drinkens. want die dranc mochte die wonden doregaen. ende daer af mochte wassen quaet vleesch. ende therte souder hem af verflauwen. ¶ Die fleumaet mach genesen van alte groter siecheit. Hi es swaer ende trage in sijn doen ende hem dromet gerne swaerlijc. Hi willewel siin gegouden. Maer node geldet hi selve. Ende hijs scaers van den sinen. Maer hi es milde over ander liede goet ¶ Eest dat .1. fleumaet wert geboren in voller manen

(8)

met pinen mach hi leven tote .20 jaren Ende nemmermeer en wert hi wel gesont hine sal qualen al sijn leven ¶ Galyenus seecht. eet hi dicwile vleesch. hi vercout daer af so zere. dat hi bi naturen onlange leven mach. Ende drinct hi dicken borne of melc op visch. hi wert daer af lasers of so rappech. dat hi cume yewer geduren mach ¶ Galyenus seyt. van wat conplexien dat de mensche es. eet hi dicwile visch ende drinct borne daer op of coyen melc. hi sal lasers werden ende andere mesquame daer af hebben die zere sal gaen an siin lijf ¶ Maer die sekerlike leven wille hi sie dat hi gecrige lichten lichame. ende doe hem laten in den mont. ende luttel ter adren Want dbloet suvert den lichame. Die fleumaet es gerne siec in sire outheit. hi es gecomplexijt metten melancolijn dat meeste deel. Melancolica es ene complexie van ere wonderliker naturen. Alle melancoline siin gerne mager. ende van bleeker varwen. Sulke vintmen die hebben grote hoefde geladen met vlesche. Dese melancoline en mach niemen bekennen dan bider talen. of si siin fleumate. of melancoline. Siin si melancoline so spreken si gerne van sotheiden. Siin si fleumate so spreken si gerne van winningen ende van scaersheiden ¶ Die melancoliin es gerne mager ende droge ende hebbende die adren vol van bloede ende luttel herssenen. hi sprect

(9)

gerne uut ende jn. Ende hi es sot ende verlopen Nu proeft .1. exempel in die gelike.

Settet enen erdenen pot over tfier met luttel waters. hine sal niet connen geduren hine sal spliten. Also en mach dat been van den hoefde daer die herssenen in liggen niet lange geduren in goeden pointe omme die grote hitte die clemt van den herssenen jnt hoeft. Ende als hem die melancolijn ontmaect. So verteert hi hem alte gader. want hi blaest tfier onder den pot daer luttel in es ¶ Die mel. wille alle dinc conterfeyten die hi voren siet doen. hi es vele peysende ende vele sprekende Hi es bi wilen so fel ende so droeve ende so verwoedt. dat hi niet en weet wat hem overgaet. Ende somtijt lacht hi ende singet ende drijft grote bliscap. ende hine weet waeromme. dit comt al van cranken herssenen Ende alse de mane es op haer vermaken so siin sulke

melancoline als uut hem selven. ende si spreken wonderlike dingen. want die herssenen van den vanden menscen wassen ende wanen metter manen. Daer omme sijn die melancoline metter nuwer manen van cranker herssenen ende van cranken sinne. Oec sijn die melancoline van groten drome ende swaer in haren slaep ¶ Ypocras ende galyenus wisen dat melancoline selen haer voeten dwaen in heeten watere savons alsi slapen gaen ende daer in te doene bladere van witten wilgen. ende daer met te wrivene haer voete want dit doet wel slapen ende rusten. Ende wel slapen voedt die herssenen. want men seit ende hevet gesien als .1. mensce niet slapen

(10)

en mach noch rusten dat men dit dede Oec eist elken mensce goet van wat conplexien hi es die niet rusten noch slapen en mach. want het vercoelt den lichame ende geeft hem confoort ¶ Die melancolijn es heet ende droge. droocheit ende hitte en mogen niet wel te gadere siin. want die hitte verteert dat droge. Ende so waer dat hitte es daer es gramscap. Ende wert hi onsteken an vrouwen minne hi salre vaste an bliven.

hi salre lichte om sterven of vallen in tysike. want tysike comt van te vele met wiven te sine. of van te vele peysens. of van rouwen ¶ Want die meester aristotiles riet den coninc alexandere dat hi hem hoeden soude van .3. poenten boven al woude hi leven na rechter naturen. Dierste es dat hi hem wachten soude van te pinene boven mate.

Dander dat hi hem wachten soude van te vele peinsens. Dat derde es dat hi hem wachten soude van te vele met vrouwen te sine. Want dese .3. dinge breken den lichame alte zere. ¶ Ende gevallet dat .1. mel. ziec of gewont wert. Men essen sculdech te wachtene ende te curerene van sire ziecheit. of na sijn wonden. ende men essen sculdech te houdene in gaser (l. ganser) stede. ende hijs sculdech te nuttene wacke spise. also dat die rooc van sire mage niet en sla in sine herssenen Want quame die rooc daer in. dan af quame hem die doot. Ende hier omme moet hi hem houden na sire complexien. Ende so sal elc mensce van node hem houden na sire complexlen.

Wilt hi leven na besceedenheit der naturen.