"«ÊiiÊii`
iÊii`Ê`iÊLÊ*ÞÌ >}À>Ã
`iÊiiÀÊ`iÀÊâiÃÛiÀ Õâ}Ê>Ã]
ÃV ÀiivÊ>>ÊâÊ>V ÌiÀV ÌÊÌiÊ-ÌÀ«\
¼ÃÊʼÃÊ>ÃÊÃÌi}Ê}i`ÊLi}À«
`>Êâi}ÌÊ ]Ê>>ÀÊ Êâi}ÌÊ iÌÊiÀ\
ÜiÊ``ÊÃÊÜÀ`ÌÊÛÀÌ`ÕÀi`Ê`iÀ°½
iiÃÊ-Ì«Ê££ÎÓä䣮ÊÉÊ1Ì}iÛiÀÊÛiÀÃi
1,ÊÊÓääÇ 7-1 /-,/Ê6"",Ê" ,
JANUARI OMSLAG.indd 3 22-12-2006 11:10:23
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
iÊÌÀiÊiÌÊ`>>À«ÊÊiV ÌÊ`iÊÀÊÛ>ÊL>VVÊiiÃÊ iÌÊ>ÀÌiÊ«Ê«>}>ÊÓÓ®
Ì\Ê-Ì>`ÌÊ1>
JANUARI OMSLAG.indd 4 22-12-2006 11:10:25
Ûi>ÕÃÞLÌiÃ
ÀÌiiÊÊ*ÞÌ >}À>ÃÊÜ>>ÀÛÀÊ LÛiLÕÜiÃÊÛ>Ê`iÊ ÜÃÕ`iÊ`}ÊÃ]Ê iLLiÊLÊ
`iÊÌÌiÊiiÊÃÞLÊÛÀÊ`iÊ
i i`Ã}À>>`°ÊÀÌiiÊiÌÊ ÊâÊÛ>>vÊ`iÊÛiÀ`iÊ>ÃÊÌiÊ Li}À«i°Ê6ÀÊ>ÀÌiiÊiÌÊ
Ê iLÊiÊiÃÊÕÌÊ`iÊÛv`iÊvÊ âiÃ`iÊ>ÃÊ`}°ÊÀÌiiÊiÌÊÊ
Ê}>>ÊiÌÊiÌÃÊÛiÀ`iÀÊ`>Ê`iÊ
``iL>ÀiÃV ÃÌv°
"Ê Ê7ÊÊÊ,Ê-ÊÊÊÊÊ ÊÊÊÊÊ
¼ i>`Ê iivÌÊ }Ê iiÊ Ì>ÀiÊ Ìi«>ÃÃ}Ê Ì`iÌÊ Û>Ê }iÌ>Ì iÀiÊ vÊ `iÊ Ài>ÌÛÌiÌÃÌ iÀi]Ê iÊ iÌÊ ÌÊ Ü>>À
ÃV Ê `>ÌÊ i>`Ê `>ÌÊ Ê `iÊ ÛÀâiL>ÀiÊ ÌiÃÌÊ ÜiÊ
`iÌ]½Ê ÃV ÀiivÊ `iÊ }ÀÌiÊ ÀÌÃiÊ ÜÃÕ`}iÊ °°Ê >À`ÞÊ Ê
£{ä°Ê>À`ÞÊÛ`ÊÕÃÌÊ`iÊiiÃÌÊÕÌÌiâiÊÜÃÕ`iÊ iÌÊâÕ
ÛiÀÃÌÊiÊ`ÕÃÊ iÌÊÃÌ°
ÊÊÊÊ6vÊ>>ÀÊ>ÌiÀÊÌ«vÌiÊ`iÊiiÀÃÌiÊ>ÌL]ÊiÊÌi}i
ÜÀ`}Ê ÛÀiÊ Ìi«>ÃÃ}iÊ Û>Ê }iÌ>Ì iÀiÊ `iÊ i
ÃÌiiÊÛ>Ê`iÀiÊ}i iÃV ÀvÌi°ÊiÊÜiiÌÊ`ÕÃÊ>>ÀÊÌÊ Ü>>ÀÊ iÌÊ}i`ÊvÊÃiV Ì®ÊÛÀÊÃÊ>ÃÊiÊiiÊÃV L>>ÀÊÛÃÌÀiÌÊ
«À>ÌÃV iÊÌ>ÊÛ>ÊÜÃÕ`iÊLiiviÌ°ÊÊ`iâiÊ*ÞÌ >}À>ÃÊ ÃÌ>>ÌÊLÛÀLii`ÊÕÌ}ii}`Ê iÊi«ÌÃV iÊÀiÊiÀÊÛÀÊ âÀ}iÊ`>ÌÊiÊLiiÊÌiivÊÛi}ÊÃÊÛÀÊ`iÌÌiÌÃvÀ>Õ`i]Ê â`>ÌÊ>`iÀiÊiÌÊ«ÊÕÜÊÃÌiÊÕiÊÌiiviÀi°Ê ÊÊÊÊiÌÊ>LVÛiÀi`i]ÊÊÊ`ÌÊÕiÀ]Ê >`Ê>À`ÞÊÛ>ÃÌÊ
«À>V Ì}Ê }iÛ`i]Ê >>}iâiÊ iÀÊ }Ê }iiÊ iiiÊ Ìi«>Ã
Ã}ÊLii`ÊÃÊÛÀÊ`iâiÊiÀÜ>>À`}iÊi}iÃV >«ÊÛ>Ê}i
iiÊ }iÌ>i°Ê ÃÃV iÊ LiÜÃÌÊ i>`Ê ÛiÀÊ ÌiÊ >>ÀÊ iÌÊ
>LVÛiÀi`iÊ iÊ >Ê iÊ `>>ÀiiÊ >Ê `iÊ }i iÃV ÀvÌiÊ
ÜiiÀÊÀ>iÊqÊi>`Ê`iÊâiÌÃÊ>ÊÛÀëiiÊvÊÕÌÃÕ
Ìi°ÊÊi`iÀÊ}iÛ>ÊÕÊiÊÕÊâivÊii i«iÊâiiÊ>>ÀÊ`iÊ LiÃÌiÊ>LV`ÀiÌ>iÊiÊâÊ`iâiÊÌ>ÊÛ>Ê`iÊâÕÛiÀiÊ}iÌ>Ì i
ÀiÊÛiÀ`iÀÊ i«i°
*ÞÌ >}À>ÃÊ"Þ«>`i iÊ}iÌ>iÊÛ>ÊL>VV
/ÜiiÊ>«iÊiÊÌÜiiÊ ÌÞ«i>V iÃ
"®i`}iÊÀiiÃiÊ ÃiÀi
*ÀLiiÊqÊ"«ÃÃ}i
iÊi«ÌÃV iÊÀiÊÊ
iÊÌiiv
"«ÃÃ}iÊ
iiÊÌiÃÊÀ°ÊÓ ÓäÊqÊÓ£ÊÊ
ÓÓ ÓÎÊqÊÓx
ÓÈÊqÊÓÇ
ÓnÊqÊÓ
ÎäÊqÊÎÓ
ÎÎ
"1
iiÊÌiÃ
ÕÀ>>
iÊ£È}>Ìi«Õââi
QÌÊÃ>}R
`LiÃÌi}Ê6iÌ>
vÌiL>ÀiÊ>}i
iÊÜÃÕ`iÊÛ>Ê 7ÕÌiÀÊ iÀi>Ã
iÕÀÀiÊ>>ÀÌi
,iiÊiiÊiÌÊ
ÓÊqÊÎÊÊ {ÊqÊxÊÊ È
ÇÊqÊ
£äÊqÊ££
£ÓÊÊqÊ£x
£ÈÊqÊ£Ç
£nÊÊqÊ£
Ê Ê
£
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 1 22-12-2006 11:24:59
door Dick Beekman en Jan Guichelaar
Kleine nootjes zijn puzzeltjes die weinig of geen wiskundige voorkennis vereisen om opgelost te kunnen worden.
De antwoorden vind je in het volgende nummer van Pythagoras.
Kleine
nootjes
In de tram
In de tram kijkt Aafke door het gangpad en ziet alleen drie jongens en twee meisjes aan de kant van het gangpad zitten. Zij beweert:
’Naast elk meisje zit een jongen.’
Naast wie moet Aafke zeker kijken om vast te stellen dat haar
bewering juist is?
Tegels leggen
Je hebt een kleine tegel van 1 bij 1, vier middelgrote van 1 bij 2 en vier grote van 2 bij 2. Op hoeveel manieren kun je hiermee een
vierkant van 5 bij 5 leggen dat door een draaiing om het middelpunt in
zichzelf overgaat?
2
PYTHAGORAS JANUARI 2007
Son-JAN-DEF.indd 2 22-12-2006 11:07:41
99, 49, 94, 4
7, 7 4, 37, ...
Een bijzondere
papegaai
’Ik verzeker u,’ zei de verko- per van de dierenwinkel, ’deze pa- pegaai praat werkelijk álles na wat hij hoort.’ De klant koopt deze unieke vogel en komt de volgende dag boos
terug: ’Wat ik ook tegen de pape- gaai zeg, hij zegt helemaal niets!’
Toch loog de verkoper niet.
Hoe kan dat?
Allemaal centen
In Amerika heb je muntjes van 1, 5, 10 en 25 cent (onder de dollar);
in Europa muntjes van 1, 2, 5, 10, 20 en 50 cent (onder de euro). Welke bedragen (onder de 100 cent) kun je in Amerika met minder munten
betalen dan in Europa?
Een rare rij Kies een getal uit 1, ..., 99. Maak een rij getallen door afwisselend het getal door 2 te delen (en eventueel naar beneden af te ronden) en het grootste cijfer vooraan te zetten (schrijf 1 als 01, enzovoort). Hiernaast zie je de rij die met 99 begint. Welke serie
getallen krijg je die zich steeds herhaalt?
3
PYTHAGORAS JANUARI 2007
Son-JAN-DEF.indd 3 22-12-2006 11:07:43
"REINKRAKERSUDOKU
%EN
*OURNAAL 0YTHAGORAS
*ANUARI .UMMER
%EN
@S DOKUPUZZEL GEMAAKT
MOEILIJKSTE ZEL IS KER DE NOEMD VAN SLAKVORM ZIJN GENS EEN KAN MAKEN
TIE LASTIGSTE
!LS KEN KEN OVERZIEN LIJKSTE DOORSNEE MAAR NATIES 3UDOKU EXPERTS ZICH MOEILIJKE STELD LOSSEN
"RON
NLNIEUWS
3TEL MOETEN THODE ÏÏN EEN TE SNIJDT DE HELFTEN MEN GROOTSTE TEERDEN VEN
#HRISTIAN SNIJMETHODE
THODE ER IN VAAK ROOSJE JES VINDT VERKIEST DER EN MEE
OM STUKKEN PERSONEN KRIJGEN
NOEMEN PLUS METHODE
WIJZEN DE MEE IS VINDT MINDER DENKERS TIES
EERLIJK LAND
STUK AANTREKKELIJK DE BIED
"RON
%INDSTAND
"IJ VAN HET BOVENAAN
GOEDE DE
*ENS (OLSTEIJN
%LIAS WISTEN
%EN
@S DOKUPUZZEL GEMAAKT
MOEILIJKSTE ZEL IS KER DE NOEMD VAN SLAKVORM ZIJN GENS EEN KAN MAKEN
TIE LASTIGSTE KEN KEN OVERZIEN LIJKSTE DOORSNEE MAAR NATIES 3UDOKU EXPERTS ZICH MOEILIJKE STELD LOSSEN
"RON
NLNIEUWS
{
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 4 22-12-2006 11:26:07
$E GOOTSTEENSTOPKETTING
@#OSTER GROOT
@(ET LEN IN WEER VAN VERWACHTINGEN GETALLEN BEL MAKEN
UIT
@HET TIENTALLIG WACHTING ZENDING PAAR MAAR VAN HAD BEDELVEN GEN
%R THODES LEKEURIG MAKEN
ONEINDIG DAARMEE VRAAG
7ISKUNDESTUDENT VOND STRUCTIEMETHODE
DENTEN 3TOLK ELKAAR THODE
WAS BLOG PLAATSTE VOOR VØØR DUS TELLEN GROOT GEWORDEN BESLOTEN WILDEN KNUTSELAARS NAAR NIET OOK
@FRAAISTE KENDSTE DE KEURIG EINDOORDEEL
%EN VAN GEDRAG TINKJES DE ONDERZOCHT VERSCHILLENDE DAT TIJD
HOLLE HALVE BEELDEN ZICHTBAAR
ER KORTER EEN KETTINGEN OM
ZENDSNEL
CM
KETTINGEN DE KEN EEN
CM NAUWELIJKS DE LENGTE GEMIDDELD DE DEN
BLIJFT SECONDEN TWEE KNOOP SECONDEN
&OTOS
"RON
2INGEN SPRINGEN
)N NUMMER TWEE OM SPRINGEN
DE
/PDRACHT
/PDRACHT
x
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 5 22-12-2006 15:47:45
iÊ£È}>Ìi«ÕââiÊLiÃÌ>>ÌÊÕÌÊ>V ÌÊ>ÌiÃÊ Û>Ê£äÊLÊ{äÊViÌiÌiÀ°ÊÊ`iÊ>ÌiÃÊâÊjj]Ê ÌÜiiÊvÊ`ÀiÊ}>ÌiÊ}iLÀ`]ÊâiÃÌiÊÊÌÌ>>°Ê ÀÊâÊ`ÕÃÊÊâiÃÌiʼiÌ}>Ìi½°Ê"`>ÌÊ
iÊ`iÊ>ÌiÃÊÊ>}Ê`À>>i]ÊÌÊiÊ
}iÊ}>Ìi«>ÌÀÊ«ÀiViÃÊjjÊiiÀÊÛÀ°Ê iÊL`iÊÃÊ}iÜÊiiÊÛiÀ>ÌÊÛ>Ê{äÊLÊ {äÊViÌiÌiÀÊiÌÊ`>>ÀÊ£ÈÊ}>Ìi°Ê
iÊ«`À>V Ì
iÊ«`À>V ÌÊÃÊÊiÌÊ`iÊ>V ÌÊ>ÌiÃÊ>iÊ }>ÌiÊÛ>Ê`iÊL`iÊÌiÊLi`ii°Ê>>ÀÛÀÊ iLÊiÊâiÊ>iÊ>V ÌÊ`}ÊqÊÊÌÜiiÊ>}iÊÛiÀÊ i>>ÀÊ ii°ÊÃÊiÊâ>>ÀÊÜ>ÌÊ«ÀLiiÀÌ]Ê âÕÊiÊ }ÃÌÜ>>ÀÃV ÊiÀ}iÃÊiiÊ}>ÌÊ
ÛiÀ Õ`i°Ê
"«}>ÛiÊ£°ÊÊiÊ>ÌiÊÃÊ«ÊÛiÀÊ«iiÊÃÞÃ
Ìi>ÌÃV ÊÜiÊvÊiÌÊiiÊ}>ÌÊ}iLÀ`°Ê>>ÌÊ âiÊ`>ÌÊ>ÃÊ>iÊ}>ÌiÊÊ`iÊL`iÊ>v}i`iÌÊ â]ÊiÀÊÌÊÌÜiiʼiÌ}>Ìi½ÊÊ`iÊ>ÌiÃÊ«Ê i>>ÀÊ}}i°Ê>ÌÊLiÌiiÌÊ`ÕÃÊ`>ÌÊiÊÛ>Ê
`iÊâiÃÌiʼiÌ}>Ìi½ÊiiÊ}>ÌÊLi`iÌ°Ê
"«}>ÛiÊÓ°ÊiÊ>V ÌÊ>ÌiÃÊLi`iiÊ`iÊ L`iÊÊÌÜiiÊ>}iÊÛ>ÊÛiÀ°Ê>ÌÊ>Ê«Ê ÌÜiiÊ>iÀi\ÊLi`iÊ>}iÊÊ`iâiv`iÊÀV Ì}]ÊvÊÀÕÃi}ðÊ>>ÌÊâiÊ`>ÌÊ>ÃÊiÊLi`iÊ
>}iÊÊ`iâiv`iÊÀV Ì}Êi}Ì]ÊiÊÌÊiiÊ Ûi`}iÊLi`i}ÊÀ}Ì°Ê
/iÀi
iÊ£È}>Ìi«ÕââiÊÃÊLi`>V ÌÊ`ÀÊ7Ê
<Ü>>]ÊiiÊÌiÀ>ÊÕÌÊ7ÀÕ°ÊÊ iivÌÊ
`iâiÊ«ÕââiÊÕÌiÀ>>À`ÊÊ ÕÌÊ}i>>Ì°ÊiÊ âiÌÊ`iÊ«ÕââiÊ«Ê iÌÊÃ>}ÊÛ>Ê`ÌÊÕiÀ°
iÊ>V ÌÊ«ÕââiÃÌÕiÃÊâÊ``}iÜiÊ Õ
ÌiÊ>ÌiÃ]Ê`iÊ}>ÌiÊ`>>ÀÊâÊ}iâ>>}`ÊiÌÊ iiÊ}>Ìiâ>>}°ÊiÊL`iÊÃÊ iÌÊÃÌÊ>ÃÊ
`iÊÕÌ}iÛiÀ`ÊÜÀ`ÌÊ>Ãʼ«>½\ÊiÌÊÀiV Ì
«ÃÌ>>`iÊâ`iÊiÊiiÊL`iÊiÌÊ`>>ÀÊ âiÃÌiÊ}>Ìi°Ê>>ÀÊiiÊ}iÜÊÛiÀ>ÌÊiÌÊ
«ÃÌ>>`iÊÀ>`iÊ>Ê°ÊiÊâiÃÌiÊ}>ÌiÊ
Ê`iÊL`iÊâÊiÌÊ«iÀÊÃiÊ`â>i°Ê
-iÊ>>Ê`iÊÃ>}
"ÊÃiÊ>>Ê`iÊÃ>}ÊÌiÊ}>>]Ê iLÊiÊ}iiÊ ÕÌÊ`}°ÊiÊ iLÌÊ>ÊÛ`i`iÊ>>Ê>V ÌÊ
«>«iÀiÊÃÌÀiÊÜ>>ÀÊiÊâiÃÌiÊ}>ÌiÊ
«Ì°Ê iÊL`iÊÃÊiÌÊ`}°ÊiÊiÌÊ`iÊ ÃÌÀiÊÊÌÜiiÊ>}iÊâÊ«ÊÌ>viÊÜiÌiÊÌiÊ
i}}i]Ê`>ÌÊiÊ iÌÊÌ>viii`ÊiÀÊiÌÊiiÀÊ
`ÀÊ iiÊâiÌ°Ê
}ÕÕÀÊ£ÊÊÊV ÌÊ«ÕââiÃÌÕiÃÊiÌÊÊÌÌ>>ÊâiÃÌiÊ}>ÌiÊ
}ÕÕÀÊÓÊÊÊiÊL`iÊ`iÊ«ÀiViÃÊ`ÀÊ`iÊ>V ÌÊ«ÕââiÃÌÕ
iÃÊLi`iÌÊiÌÊÜÀ`iÊ
-ÌiÊiÊÛÀ\ÊiÊ iLÌÊiiÊÕ`iÊ«>]Ê>>ÀÊ`>>ÀÊâÌÌiÊ>i>>Ê }>Ìi°ÊiÕ}Ê iLÊiÊ>V ÌÊ>ÌiÃÊÜ>>ÀiiÊiÊ`iÊL`iÊÕÌÊ Li`ii°Ê>>ÀÊÊÊ`iÊ>ÌiÃÊâÌÌiÊ}>Ìi°ÊÕÊiÊ`iÊ>ÌiÃÊ
`>ÊâÊ«Ê`iÊL`iÊi}}i]Ê`>ÌÊ>iÊ}>ÌiÊLi`iÌÊâ¶ÊÌÊÃÊ
`iÊLi`i}ÊÛ>Ê`iÊ£È}>Ìi«Õââi°
`ÀÊ ÀÃÊ<>>
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
È
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 6 22-12-2006 11:26:09
iÀÃÌiÊÀ`i
"«ÊÛÀ`>}``>}ÊÓÈÊ>Õ>ÀÊÓääÇÊÃÊ`iÊ iiÀÃÌiÊÀ`iÊÛ>Ê`iÊ i`iÀ>`ÃiÊ7ÃÕ`iÊ
"Þ«>`i]Ê«ÊiÊi}iÊÃV °Ê iÊiiÀ
}Ê>Ê iÀ>>Êii`i°Ê ÀÊâÊ«}>
ÛiÊÕÌ«iÊV Vi®ÊiÊ«iÊÛÀ>}iÊÊ`iÊ V>Ìi}Ài]Ê`iÊÜ>ÌÊ>ÃÌ}iÀÊâ°ÊiÊÀÕÊ `iÀ`ÊLiÃÌiÊiiÀ}iÊÃÌÀ`iÊ`>ÊÊ Ãi«ÌiLiÀÊÓääÇÊÊ`iÊÌÜii`iÊÀ`iÊÊiiÊ
«iÊÊ`iÊÌiÀ>Ì>iÊ7ÃÕ`iÊ"Þ
«>`i]Ê`iÊÊ`iÊâiÀÊÛ>ÊÓäänÊ}i Õ`iÊ ÜÀ`Ì°Ê
/Üii`iÊÀ`i
"«Ê£xÊÃi«ÌiLiÀÊÓääÈÊLi}iÊ£ÓäÊiiÀ
}iÊʣΰääÊÕÕÀÊ>>Ê`iÊÌÜii`iÀ`i
«}>ÛiÊÛ>Ê`iÊ i`iÀ>`ÃiÊ7ÃÕ`iÊ
"Þ«>`i°ÊiÊÌÜii`iÊÀ`iÊÜÀ`ÌÊ>Ì`Ê ViÌÀ>>ÊÊ ` ÛiÊ}i Õ`i°Ê6ÀÊjjÊ
`iiiiÀÊÜiÀ`Ê`ÌÊ>>ÀÊiiÊÕÌâ`iÀ}Ê }i>>Ì\ÊV iÊÌÌiÛi`ÊÕÌÊÃÌiÀ`>Ê â>ÌÊiÌÊâÊ>ÃÊÊ,i°Ê iÊLi}ii`i`Ê
`ViÌÊ >`Ê`iÊ«}>ÛiÊÊiiÊÛiÀâi}i`iÊ iÛi«Êii}iÀi}i°Ê/i}iÊiÌÊ`iÊ>
``>ÌiÊÊ ` ÛiÊâ>ÌÊV iÊÌiÊâÜi
}iÊ«Ê`iÊÛÀ>>}ÃÌÕiÊÊiiÊ>iÀÊÊiiÊ
ÃÌiÀÊÌiÊ,i°Ê
iÊ«ÀÃÕÌÀi}ÊÛ>Ê`iÊÌÜii`iÊÀ`iÊÜ>ÃÊ
«Ê£äÊÛiLiÀ°Ê"«Ê`iÊvÌÊâiÊiÊ`iÊÌiÊ
«ÀÃÜ>>ÀðÊ
iÊÌiÊ«ÀÃÜ>>ÀÃÊÛ>Ê`iÊ>>ÌÃÌÊ}i Õ`iÊ ÌÜii`iÊÀ`i\Ê
-Ì>>`ÊÛ°°°À°\Ê7ÕÌiÀÊ<iÀÛÀÕV Ì]ÊÞ
`Þ>Ê i ÕÃ]Ê,}iÀÊÕÕÀ>]Ê9ÛiÌÌiÊ 7i}]ÊiÊiiÃ]Ê,iÞÊÛ>ÊLLiÊ`iÊ ÀÕÞ]ÊÊÛ>ÊÃÌi°Ê
<ÌÌi`ÊÛ°°°À°\Ê,>Þ`ÊÛ>Ê iÊ`iÊ
À°ÊήÆÊ7ÕÌiÀÊ iÀi>ÃÊ`iÊÀ°Ê£®ÆÊ>Ê
«Õ >BÊ`iÊÀ°ÊÓ®°
`LiÃÌi}Ê 6iÌ>
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
iÊ7ÃÕ`iÊ"Þ«>`iÊÃÊiiÊÌiÀÊÛiÀÊiiÀ`iÀiÊÀ`iÃÊ ÛÀÊiiÀ}iÊÛ>Ê >ÛÊiÊÛÜ°ÊiÊ>iÀLiÃÌiÊÛ>ÊiiÊ>`Ê
iÊÊ iÌÊÌiÀ>Ì>iÊi`ÌiÀÊÌi}iÊ`iÊÀiÃÌÊÛ>Ê ÜiÀi`ÊÕÌ]Êi`Ê>>ÀÊÊ6iÌ>°Ê
`ÀÊiÝÊÛ>Ê`iÊ À>` v
Ç
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 7 22-12-2006 11:26:10
`ÀÊ`Ê
iÌÊ7ÜÃ Õ`iÊ
`iÀÊ`iÊÌÜ Ì}
Ê
ÌiÀ>Ì>iÊi`À`i
6ÀÊiiÀ}iÊ`iÊ`ÌÊ>>ÀÊiÌÊ`iÊiiÀÃÌiÊ À`iÊii`i]ÊÃÊ`iÊÌiÀ>Ì>iÊ7Ã
Õ`iÊ"Þ«>`iÊ}ÊÛiÀÊÜi}°Ê<ÊiÌiÊ iiÀÃÌÊ`iÊÌÜii`iÊÀ`iÊâiÊÌiÊ >i]ÊiÊ
>iÊÛiÀÛ}iÃÊ>ÃÊ«ÊiiÊ«iÊÊ iÌÊ
ÌiÀ>Ì>iÊi`ÌiÀÊÊ`iÊâiÀÊÛ>Ê ÓäänÊÊ-«>i°Ê
ÊÊÊÊ6>Ê`iÊiiÀ}iÊÛ>Ê`iÊ>>ÌÃÌÊ}i Õ`iÊ ÌÜii`iÊÀ`iÊÜÀ`Ì]Ê>ÊëiV>iÊÌÀ>}i]Ê iiÊÌi>ÊÛ>ÊâiÃÊLiLâiÊ}iÃiiVÌiiÀ`°Ê
<ÊâÕiÊ i`iÀ>`ÊLÊ`iÊÌiÀ>Ì>iÊ
"Þ«>`iÊi`iÊâiÀ]ÊÊ6iÌ>]Ê ÛiÀÌi}iÜÀ`}i°Ê
ÊÊÊÊ-}iÊÜ>>ÀÃÊÛ>Ê`iâiÊi`À`iÊ }Ài`iÊÕÌÊÌÌÊLiÀi`iÊÜÃÕ`}i°Ê
À}ÀÊ*iÀi>ÊiÊ/iÀiViÊ/>]Ê`iÊLi`iÊ
ÊÓääÈÊ`iÊi`ÃÊi`>Ê`iʼ Li«ÀÃÊÛÀÊ ÜÃÕ`i½®ÊÀi}i]ÊÜiÊiiÊ}Õ`iÊ
i`>iÊ«Ê`iÊ"Þ«>`iÊÊÀiëiVÌiÛiÊ
£nÓÊiÊ£nn°Ê
ÊÊÊÊ`iÊâiÀÊÛ>ÊÓääÈÊÜ>ÃÊ`iÊÌiÀ>Ì
>iÊ"Þ«>`iÊÊ-Ûil°Ê iÊÛiÀÃ>}ÊÛ>Ê
`Ê ]ÊiiÊÛ>Ê`iÊ i`iÀ>`ÃiÊ`iii
iÀÃ]ÊiiÃÊiÊ iÀ`iÀ°Ê
"«Ê£äÊÕÊÓääÈÊÜiÀ`ÊLii`}i>>ÌÊÜiÊ Ìi>Ê i`iÀ>`ÊV ÌÊÛiÀÌi}iÜÀ`}iÊ LÊ`iÊÌiÀ>Ì>iÊ7ÃÕ`iÊ"Þ«>`iÊ
Ê-Ûil\Ê7ÕÌiÀÊ iÀi>Ã]Ê`Ê ]Ê >ÕiÊ]Ê ÀÊÛ>Ê>`]ÊLÊÊ iÊÕ>ÊÞVâ>°Ê iÊ>>`Ê>ÌiÀÊÜ>ÃÊ iÌÊ âÛiÀ°Ê/iÀÜÊ`iÊw>iÊÛ>Ê iÌÊ7ÛiÌL>Ê Li}]ÊÃÌ`ÊÃÊÌi>Ê>>ÀÊÛÀÊÛiÀÌÀiÊ
«ÊÃÌ>ÌÊ1ÌÀiV Ì]ÊÜ>V Ìi`Ê«Ê`i«ÕÌÞ
i>`iÀÊÊÛ>Ê`iÊ ÕÌ°Ê >ÊiiÊÌÀiÀiÃÊ Û>ÊivÊÕÕÀÊ>ÀÀÛiiÀ`iÊÜiÊÊØV i]ÊÜ>>ÀÊ ÜiÊâiÊ"ÃÌiÀÃiÊVi}>½ÃÊÌiÌÌi°Ê
iâ>iÊâiÌÌiÊÜiÊ`iÊÀiÃÊÛÀÌÊ>>ÀÊ
ÕL>>]Ê`iÊ v`ÃÌ>`ÊÛ>Ê-Ûil°Ê ÊÊÊÊ>Ê`iÊ{ÇÃÌiÊÌiÀ>Ì>iÊ7ÃÕ`iÊ
"Þ«>`iÊ`i`iÊÓÊ>`iÊiiÆÊÊÌÌ>>Ê {nÊiÃi]ÊÜ>>ÀÛ>Ê{äÊiÃiðÊiÊ`>}Ê
>ÊâiÊ>>ÃÌÊÃÌ`Ê`iÊ«i}ÃViÀi
iÊ«Ê iÌÊ«À}À>>]ÊÜ>>ÀÊiÌÊiiiÊ Ã«iiV iÃÊiÊÌÀ>`ÌiiÊ-ÛiiÃiÊÕâiÊ
`iÊ"Þ«>`iÊÜiÀ`Ê}i«i`°ÊiÊÛ}i`iÊ
`>}Ê`i`iÊÜiÊ`iÊiiÀÃÌiÊÌiÌðÊÕÃÌÊÌiÊ ÜiÊÜ`iÊÛiÀÌÀiiÊ>>ÀÊ`iÊÜi`ÃÌÀ`â>>]Ê L>ÀÃÌÌiÊ iÌÊ`ÜiiÀÊðÊiÊÕV ÌÊÜ>ÃÊ
«iiÃÊ«âÜ>ÀÌ]Ê>>ÀÊÛvÊÕÌiÊ>ÌiÀÊÜ>ÃÊ iÀÊÛÀii`Ê}ii}Ê}iiÊÜiÊiiÀÊ>>Ê`iÊ
ÕV Ì]ÊiÊ >``iÊÜiÊ`iÊi}iÊLÀiÕÊ«Ê`iÊ âÕÛiÀiÊL>ÕÜiÊÕV ÌÊ}i >`ÊÛÀÊ`iÊÀiÃÌÊÛ>Ê
`iÊÜii°ÊiÊ`iiiiÀÃÊV ÌiÊ ÕÊÌ>i
ÌiÊÊÌÜiiÊ}ÀÌiÊ}Þâ>iÊ{]xÊÕÕÀÊ>}ÊÌÌÊ ÕÌ}ÊLÀi}i°ÊiÊÌiÃÌÊÜ>ÃÊiÀ}Ê>ÃÌ}]Ê>>ÀÊ ÌV ÊÜÃÌiÊÜiÊL>Ê>i>>ÊjjÊ«}>ÛiÊ
Û>Ê`iÊ`Ài®Ê«ÊÌiÊÃÃi°ÊiÊÌÜii`iÊÌiÌÃ]Ê iiÊ`>}Ê>ÌiÀ]ÊÜ>ÃÊ}ÊÛiiÊ>ÃÌ}iÀ°Ê1ÌÊÃÊ Ìi>ÊÜÃÌÊi>`ÊiiÊÛ>Ê`iÊ`ÀiÊ«}>ÛiÊ ÌiÊÀ>i°Ê
ÊÊÊÊÊ`iÊÛÀiÊÌ`ÊÜ>ÀiÊ`iÊ i`iÀ>`iÀÃÊ
iiÃÌ>Ê«Ê`iÊëÀÌÛi`iÊÌiÊÛ`i°Ê"«Ê iÌÊÛiÌL>Ûi`ÊÃÌ`ÊiÊ>Ê}>ÕÜÊiÌÊ>V Ì
ÌiÊ>ÊÕÌÊÌÜ>>vÊÛiÀÃV i`iÊ>`iÊ ÌiÊëii°Ê6iÀL>â}Üii`ÊÜ>ÃÊ iÌÊ iÊ
i`iÀiÊ«iÀÃÊ }iÃÊiÌÊÜiiÀÊiiÊ>`iÀÊ
>VViÌÊëÀ>]ÊL>Êi>`Êi>>ÀÊÛiÀÃÌ`]Ê
>>ÀÊÌV Êi`iÀiiÊi>>ÀÊLi}Àii«°Ê Êi
>`Ê>ÊÊ}ÊÜÃÊ>iÊ`>ÌÊÜÃÕ`
}iÊiÌÊÕiÊÛiÌL>it
ÊÊÊÊÊ`iÊ`>}iÊ>Ê`iÊÌiÃÌÃÊLiiiÊÜiÊ`iÊ
>}ÃÌiÊ}ÀÌÊÛ>Ê-Ûil]ÊâÜiÊÜiÊÊ
`iÊiÀÊâÕÌiÊ`À>ÌÃV iÊâii]ÊLiÜ`iÀ
`iÊÜiÊiiÊ«À>V Ì}Ê`iÀ Õ`iÊ>ÃÌiiÊ iÊÜ>`i`iÊÜiÊiÌiÀÃÊÛiÀÊ ÕÌiÊ
«>iÃÊ`ÀÊiiÊÛvÌ}ÊiÌiÀÊ }iÊÀÛiÀ
Û>i°ÊiÌÊÜ>ÃÊiiÊ iiÊiÀÛ>À}ÊÊiÌÊ Ûv `iÀ`ÊiÃiÊÛ>ÊÛiÀÊ`iÊ iiÊÜiÀi`Ê
ÊÞ«>`ià ÀÌÃÊÛiÀ>Ê iiÊÌiÊ}>>°Ê ÊÊÊÊ Ê iÌÊ}ÀÌiÊëÀÌÌiÀÊÜ>ÀiÊ`iÊ i`iÀ>`iÀÃÊ`ÀÊiiÊ>`ÃÌÀ>ÌiÛiÊvÕÌÊ LÊ iÌÊÛiÌL>iÊ}i`ii`]ÊÊ«>>ÌÃÊÛ>ÊLÊ iÌÊÛiÞL>i°Ê7iÊ iLLiÊiÀÊÃÊLiÃÌÊ }i`>>]Ê>>ÀÊâ>ÃÊ iÌÊiV ÌiÊ i`iÀ>`iÀÃÊ LiÌ>>Ì]ÊÜiÀ`iÊÜiÊiÌÊÃÌÀ>vÃV ««iÊ ÕÌ}iÃV >i`°Ê
n
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 8 22-12-2006 11:26:11
ÊÀiÊ"Þ« >`i
Ê«}>Ûi
Ê
Ê`iÊÌÀiÊ«ÊÜi}Ê>>ÀÊ ÕÃÊiiÊÜiÊÌiÀÕ}Ê
«ÊiiÊÛiiLiÜ}iÊÜii°Ê7iÊ iLLiÊÛiiÊ
iÕiÊiÊ}iiÊiÃiÊÌiÌ\Ê iÕÜ
<ii>`iÀÃÊ`iÊâÊÃiÊ }iÃÊ«À>>ÌÌiÊ`>ÌÊâiÊ
>iiÊi??ÀÊÛiÀÃÌ`i°ÊÀiiÊ`iÊiiÊ âÜiiv`ÕÊ>>ÃÌÊ`iÊL>Ê>>ÌiÊiÊ`iÊ>`}Ê ÛiÀ}>Ìi°Ê*>ÃÌ>iÊ`iÊ«Ê`iÊL>ÊÃÌ`iÊiÊ ÕÌÛ`iÊ`>ÌÊ`iÊÌiÊ}i`ÊÀ`i°Ê"ÃÌiÀ
iÀÃÊ`iÊ`iÊ ivLÜiÌÊ«Ê>V ÌiÀÛiÀÊ>«
«i`iÊÃÌiiÊÌi«>ÃÌi]ÊiÌÊâV âivÊiÀ°ÊÊ Ê>ÌÕÕÀÊÜ>ÀiÊiÀÊ`iÊ i`iÀ>`iÀÃ]Ê`iÊ iÌÊÛiÞL>iÌÊÊÛ}iÊiÊÌ`iÌiÊ`>ÌÊ
`ÌÊiÌÃÊÌiÊÛiiÊiiÛiiÀ`i]ÊiiÊiÕÜÊÜÃÕ
`}Ê>>ÀÌëiÊLi`>V ÌiÊiÊ`ÌÊ>>ÊÛiiÀÌiÊ
>`iÀiÊ>`iÊiiÀ`i]ÊiÊÜÕ««iÃÊiiLÀ>V Ìi]Ê`iÊi`iÀiiÊÜ`iÊ iLLi°Ê
ÊÊÊÊ Ê`iÊ"Þ«>`i¶Ê Ê`iÊÃÕÌ}ÃViÀi
iÊLiiÊ >Ê iÌÊÜi`iÊ>`°Êi>>ÃÊ }iiÊi`>iÃÊÛÀÊ i`iÀ>`Ê`ÌÊ>>À]Ê
>>ÀÊÜiÊÛvÊiiÀÛiÊÛiÀi`}i°Ê
"«ÊÓnÊÕÊÜiÀ`Ê iÌÊÌi>Ê`>ÌÊ>>ÀÊ-ÛilÊ }}Ê}i Õ`}`Ê`ÀÊ`iÊÃÌiÀÊÛ>Ê"`iÀ
ÜÃ]Ê>À>ÊÛ>Ê`iÀÊiÛiÊ
"Ìë>}ÊÊ-Ûil\ÊiiÊ«ÌiÊ Ê¼LÕV i½
£°Ê iÊ «}>ÛiÊÕÌÊ`iÊiiÀÃÌiÊÀ`iÊÓääx iÊiiÊÛiÀ>ÌÊ!"#$Ê}ÌÊiiÊ«ÕÌÊ0°
*ÕÌÊ%ÊÃÊ iÌÊ``iÊÛ>Ê`iÊâ`iÊ#$°Êi
}iÛiÊÃÊN!0NÊrÊN"0NÊrÊN%0NÊrÊ°Ê7>ÌÊÃÊ`iÊ
««iÀÛ>ÌiÊÛ>ÊÛiÀ>ÌÊ!"#$¶Ê
Ó°Ê iÊ«}>ÛiÊÕÌÊ`iÊÌÜii`iÊÀ`iÊÓääÈ
iÃÌiÊ}iÌ>Ê }i`Ì\Ê
iÌÊNÊiiÊ}i iiÊ}iÌ>Ê}ÀÌiÀÊ`>ÊK¶Ê
Î°Ê iÊ«}>ÛiÊÕÌÊ`iÊÌiÀ>Ì>iÊ
"Þ«>`iÊÓääÈ
i«>>Ê>iÊ«>ÀiÊ}i iiÊ}iÌ>iÊX]ÊY®Ê â`>}Ê`>ÌÊʳÊ
XʳÊ
XÊr
°Ê
>Üâ}iÊiÊ>ÌÜÀ`i
£°Ê i}ÊiÌÊ iÌÊ>iÊÛ>ÊiiÊÃV iÌÃÊÛ>Ê iÌÊÛiÀ>ÌÊiÊ`iÊÃÌÕi
iÊ`iÊ`ÀiV ÌiÊ«ÀiVÌiÊÛ>Ê«ÕÌÊ0Ê
«Êâ`i
iÊÊ01¶ÊiÌÊ`iÊÃÌi}ÊÛ>Ê*ÞÌ >}À>ÃÊ
ÕÊiÊ`iÊ«}>ÛiÊÕÊ«ÃÃi°ÊiÌÊ>Ì
ÜÀ`ÊÃÊ°Ê
Ó°Ê7>ÌÊÃÊ`iÊvÀÕiÊÛÀÊ`iÊÃÊÛ>ÊiiÊ ÀiiÕ`}iÊÀ¶Ê-V ÀvÊKʳÊKʳʮʳʱ±±Ê³ÊNÊ
>ÃÊʳʱ±±Ê³ÊN®ÊqÊʳ N
ÊÕÊiÊÕÊÛÀÜ>>À`iÊLi`iiÊ Ü>>À>>ÊÛ`>>ÊiÌÊÜÀ`i]ÊÜ>>À>ÊiÊ iÌÊ>ÌÜÀ`ÊKÊrÊ®ÊÃiÊÕÌÊÛ`i°Ê ΰÊiÀÃV ÀvÊ`iÊÛiÀ}i}Ê>ÃÊÛ}Ì\ÊÊ
XʳÊ
X®ÊrÊYÊqÊ®Yʳʮ°Ê7>>ÀÊ}i`ÌÊ
ÕÊYÊrÊ
XnʱÊMÊ ]ÊiÌÊMÊiÛi¶Ê iÜÃÊ
`>ÌÊMÊ>iiÊ`iÊÜ>>À`iÊÊ>Ê iLLi°ÊÌÊ
i`ÌÊÌÌÊ`iÊ«ÃÃ}iÊÛÀÊX]ÊY®\Ê
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 9 22-12-2006 11:26:12
w
De Nijmeegse wiskundige Arno van den Essen publiceerde in oktober 2006 een veelzijdig boek over magische vierkanten en sudoku’s. Het is toegankelijk zonder voorkennis van wiskunde, maar de lezer die dieper wil graven vindt achterin ook bewijzen en afleidingen voor sommige formules. Achter de inmiddels alledaagse sudoku zit veel meer wiskunde dan de gemiddelde invuller vermoedt.
Een magisch vierkant is een vierkant van n bij n hokjes, ingevuld met de getallen 1 tot en met n
2, zodanig dat de som van alle rijen en kolommen (en meestal ook de twee dia- gonalen) gelijk is. Het boek begint met een van de oudst bekende voorbeelden, de Lo Shu uit 2800 voor Christus, zie figuur 1. Hier heeft elke rij, kolom en diagonaal som 15.
Er zijn magische vierkanten van iedere afmeting. Albrecht Dürer maakte in 1514 de gravure Melancholia, waarin hij een 4x4 ma- gisch vierkant verwerkte, zie figuur 2. Let op hoe vernuftig het jaartal waarin de gravure is gemaakt weer opduikt onderin het magische vierkant.
Paardensprong, kwadraten, alpha-magisch Daarna brengt Van den Essen ook veel inge- wikkelder magische vierkanten ter sprake.
Je kunt springend met een paard (twee naar voren, één opzij) de velden van het magische vierkant nummeren van 1 tot en met n
2. Kan deze nummering een magisch vierkant opleveren? In 2003 toonde Awani Kumar aan dat zo’n magisch vierkant van 12x12 velden bestaat, zie figuur 3.
In een ander hoofdstuk wordt gezocht naar vierkanten die magisch zijn als je alle getallen die op de velden staan kwadrateert.
In figuur 4 zie je zo’n vierkant. Het kleinste magische vierkant dat na kwadrateren nog
steeds magisch is, heeft 8x8 velden.
Ook grap- pig is het zoeken naar alpha-magische vierkanten.
Die hebben de volgende
eigenschap: als je de getallen uitschrijft (64 wordt vierenzestig), dan vormen de aantal- len letters opnieuw een magisch vierkant.
Zulke vierkanten zijn uiteraard in maar één taal magisch. Een Nederlands voorbeeld zie je in figuur 5.
Nieuwe vondst
Magische vierkanten zijn ook vandaag nog een terrein van actief onderzoek, zowel door professionele wiskundigen als door ama- teurs. Zo slaagde Van den Essen er na 250 jaar als eerste in om te reconstrueren hoe Benjamin Franklin schijnbaar moeiteloos zijn magische vierkanten met vele extra magi- sche eigenschappen in elkaar zette. In 1737 construeerde Franklin het magische vierkant in figuur 6.
Hier is de som van alle getallen in iedere halve rij of kolom (van de rand af gerekend) gelijk aan 130 (en dus is de som van alle getallen in iedere rij of kolom gelijk aan 2 x 130 = 260). Het vierkant voldoet niet aan de twee diagonaaleisen, maar in plaats daar- van geldt het volgende: ieder van de vier
’gebroken’ diagonalen, zoals die gevormd door de getallen 52, 3, 5, 54, 10, 57, 63, 16, heeft als som 260. Maar er is meer: ook alle parallelle gebogen diagonalen, zoals die gevormd door 61, 62, 12, 43, 23, 56, 2, 1 enzovoorts, hebben als som 260. Dan nog is niet alle magie beschreven: ook hebben alle
Aftelbare magie
door Matthijs Coster
PYTHAGORAS JANUARI 2007
10
Son-JAN-DEF.indd 10 22-12-2006 11:20:10
w
2x2-deelvierkanten de eigenschap dat de som van hun getallen gelijk is aan 130.
Sudoku’s
Het laatste hoofdstuk is gewijd aan sudo- kupuzzels, die in de wiskundige categorie
’Latijnse vierkanten’ vallen. Ook dit hoofd- stuk bevat leuke wetenswaardigheden. Zoals in Pythagoras een jaar geleden (jaargang 45 nr. 3) ook al in een artikel over sudoku’s stond, is tot op heden nog nooit een sudoku gevonden met minder dan zeventien begin- waarden. Ook Van den Essen komt daar niet onder.
Behalve de gewone sudoku’s, behandelt Van den Essen in zijn boek ook de zogenoemde vormsudoku’s, waarbij het wél lukt om su- doku’s te maken met minder dan zeventien beginwaarden. Bij vormsudoku’s moeten de cijfers 1 tot en met 9 niet in 3x3 blokken, maar in grilliger vormen worden ingevuld.
In het boek staat een vormsudoku van Bob Harris waarvoor slechts acht beginwaarden volstaan! Je ziet deze sudoku in figuur 7.
Arno van den Essen, Magische vierkanten, de wonder- baarlijke geschiedenis van wiskundige puzzels, van Lo-Shu tot Sudoku.
Veen Magazines, 2006, ISBN 978 90 8571 052 3.
Cadeau-actie
De eerste twintig lezers van Pythagoras die hun naam en postadres insturen, krijgen een gratis exemplaar van dit boek. Stuur je gegevens naar: Veen Magazines, Antwoord- nummer 40310, 3040 VB Rotterdam, o.v.v.
‘Magische Vierkanten’. (NB: je gegevens mogen daardoor ook gebruikt worden voor soortgelijke boekaanbiedingen door Veen Magazines).
Figuur 1 De Lo-Shu, het meest elementaire
magische vierkant Figuur 2 Het ma- gische vierkant van Albrecht Dürer
Figuur 3 Het ’paardensprong-magische’ vierkant van Awani Kumar
Figuur 4 Een 4x4 vier- kant dat magisch is na kwadrateren
Figuur 5 Een Nederlands
’alpha-magisch’ vierkant
Figuur 6 Het supermagi- sche vierkant van Franklin
Figuur 7 Een vormsudoku met slechts 8 beginwaarden
PYTHAGORAS JANUARI 2007
11
Son-JAN-DEF.indd 11 22-12-2006 11:20:11
door Marco Swaen
Stel je voor: op school gaat de wiskunde je aardig af en je besluit wiskunde te gaan studeren. Dan, in de collegebanken, merk je dat het toch wel flink aanpoten is om de complex geadjungeerden, de karakte- ristieke polynomen en inductie-bewijzen meester te worden. Zul je dan niet vreemd opkijken als naast je een jongen van veer- tien zit die met al die nieuwe stof nauwe- lijks moeite heeft?
Dit is ongeveer wat vorig jaar de eer- stejaarsstudenten wiskunde op de Vrije Universiteit in Amsterdam overkwam.
Want dat jaar begon daar de veertienja- rige Wouter Berkelmans aan zijn studie wiskunde.
Twee jaar geleden zat Wouter Berkelmans in de tweede klas van het gymnasium en was inmiddels door de schoolwiskunde heen. Voor hem zat er geen uitdaging meer in het boek, niet in de pluspagina’s of de verrijkingsstof en zelfs niet in de boeken van de eindexamenklas. In overleg met de Vrije Universiteit is toen geregeld dat hij colleges mocht komen volgen. Zo werd hij de jongste wiskundestudent in Nederland. Hij liep col- leges en deed tentamens. Het laagste cijfer dat hij haalde was een 8. Op dit moment volgt hij colleges uit het tweede jaar, terwijl hij zich ook voorbereidt om in mei examen wiskunde B12 te doen.
Behalve als jongste student viel Wouter ook op als jongste deelnemer in de Neder- landse afvaardiging naar de Internationale Wiskunde Olympiade in Slovenië. Dit jaar kwam hij als (jongste) winnaar tevoorschijn van de Nederlandse Wiskunde Olympiade.
Uitzonderlijk getalenteerd
Een en ander maakt duidelijk dat Wouter beschikt over een uitzonderlijk talent voor wiskunde. Ontmoet je Wouter, dan merk je van die uitzonderlijkheid niet veel. In het vrije klimaat op het Amsterdamse Barlaeus- gymnasium is hij noch een opvallende, noch een onopvallende figuur. Hij heeft zo zijn vrienden, zijn eigen muziek- en kledingstijl, en heeft hobby’s zoals de anderen. Pas als je hem een wiskundig vraagstuk voorlegt, raak je verbluft van het gemak waarmee hij de gedachtestappen aaneenrijgt en de scherpe blik waarmee hij de diverse mogelijkheden inschat en overziet.
D E W I S K U N D E V A N W O U T E R
B E R K E L M A N S
12
PYTHAGORAS JANUARI 2007
Son-JAN-DEF.indd 12 22-12-2006 11:20:14
Zijn talent voor wiskunde, of in elk geval:
de snelle ontwikkeling van dat talent, komt niet uit de lucht vallen. Zijn beide ouders hebben een beta-achtergrond en zijn actief in de stichting Vierkant voor Wiskunde die zich beijvert jongeren in Nederland voor wiskunde enthousiast te maken. Onze lezers kennen Vierkant vast van de wiskundekam- pen, de wiskunde-doeboekjes en de puzzel- kalender. Wouter en zijn jongere broer Guus hebben van jongs af aan heel wat puzzels opgelost. Zo hing er op het prikbord in de keuken altijd wel een vraagstuk voor de jon- gens, en geregeld bracht vader of moeder hun nieuwe handigheidjes bij om wiskundige puzzels aan te pakken.
Tijdens de rekenlessen op de basisschool hield Wouter zich bezig met de Vierkant- puzzelkalender. Daarin wordt voor elke week wat wiskunde uitgelegd met zeven vraag- stukken, voor elke dag één, oplopend in moeilijkheidsgraad.
Wiskunde doen
Geleidelijk ging bij Wouter het oplossen van puzzels over in het zelf bedenken van stellin- gen en het leveren van bewijzen. Zo bedacht hij op twaalfjarige leeftijd een variant op de stelling van Pythagoras, om een zijde te berekenen in driehoeken met een hoek van 60 graden. Op de volgende twee pagina’s lees je hier meer over.
Wij vroegen Wouter naar zijn plannen voor de toekomst. Zijn hart ligt bij de wiskunde en hij wil daar zeker verder in. Hem zou het geweldig lijken als hij naar een van de grote universiteiten in de Verenigde Staten zou kunnen, zoals Princeton, om daar samen te kunnen studeren en werken met de besten in ons vak.
Voorlopig echter is zijn aandacht bij de colleges op de Vrije Universiteit, en de prak- tische opdracht die hij voor wiskunde doet:
te bewijzen dat elk priemgetal p behalve 5 een deler is van het (p – 1)-de danwel (p + 1)-de Fibonacci-getal.
Fragment van de Vierkant-puzzelkalender, juni 1999.
Meer informatie over Vierkant voor wiskunde kun je vinden op www.vierkantvoorwiskunde.nl
13
Son-JAN-DEF.indd 13 22-12-2006 11:20:21
De stelling van Wouter (12 jaar)
Voor de stelling van Pythagoras bestaan wel meer dan 300 verschillende bewijzen. Soms brengt zo’n bewijs iemand weer op een nieuw idee, voor een nieuw bewijs, of een variant op de stelling.
Een van de eenvoudigste bewijzen voor de stelling berust op de opdeling van het vierkant zoals in figuur 1. Met de driehoeken en een ingesloten vierkant wordt een groter vierkant gevormd. De oppervlakte van de diverse delen moet samen de oppervlakte van het hele vierkant vormen, en zo komt tevoorschijn dat a
2+ b
2= c
2.
Dit bewijs bracht Wouter Berkelmans toen hij twaalf jaar was op het idee voor een vari- ant van Pythagoras, voor driehoeken met een hoek van 60 graden, zie figuur 2. Zijn stelling luidt:
Stelling. Gegeven een driehoek ABC met
C 60
. Dan geldt: c
2= a
2+ b
2– ab.
Feitelijk is dit een bijzonder geval van de cosinusregel. Maar Wouter had voor zijn stelling geen cosinusregel nodig, sterker nog: hij had nog nooit van sinus of cosinus gehoord.
Neem in plaats van een vierkant een ge- lijkzijdige driehoek. Dan krijg je het plaatje in figuur 3. Hierin komt drie keer een driehoek
voor met zijden a, b en c en ingesloten door a en b een hoek van 60 graden.
Net als bij het vierkant zullen we nu weer de afzonderlijke oppervlakten berekenen.
De combinatie daarvan moet dan een be- trekking opleveren voor a, b en c.
Voor de oppervlakte van een driehoek geldt de formule: opp =
12x basis x hoogte.
Neem eerst een gelijkzijdige driehoek met zijde 1. Trek de hoogtelijn, dat is ook de mid- dellijn, zie figuur 4.
We berekenen de hoogte met Pythagoras:
h
21
2122 34, dus h
3 4
3
4
123
(Opmerking: Op zich hoef je deze waarde niet te bepalen, voor het bewijs is het ge- noeg in te zien dat h zich vast verhoudt tot de zijde.)
Is de zijde van de gelijkzijdige driehoek a, dan wordt de hoogte ook a maal zo groot.
De oppervlakte van een gelijkzijdige drie- hoek met zijde a is dus
12
123a
143a
2Neem nu een driehoek met slechts één hoek van 60 graden. Teken de gelijkzijdige drie- hoek daarin, zie figuur 5.
Figuur 1 Een vierkant wordt opgesplitst. Het grote (gele) vierkant heeft zijden a + b, het kleine (witte) vierkant heeft zijde c, de vier rechthoekige driehoekjes hebben rechthoekszijden a en b. Dus: (a + b)2 = c2 + 2ab, ofwel a2 + b2 + 2ab = c2 + 2ab, waaruit de stelling van Pythagoras volgt: a2 + b2 = c2.
Figuur 2
Figuur 4
PYTHAGORAS JANUARI 2007
14
Son-JAN-DEF.indd 14 22-12-2006 11:20:23
De hoogte van de driehoek is dan gelijk aan de hoogte in de gelijkzijdige driehoek, waarvan de zijde a is, dus h
123a . De oppervlakte is dan
1
2
123a
143ab
Nu tellen we de oppervlaktes op, links van de afzonderlijke driehoeken, rechts van de hele:
3
143ab
143c
2 143
2Hieruit volgt dat
3ab + c
2= a
2+ b
2+ 2ab en dus
c
2= a
2+ b
2– ab.
Zouden andere veelhoeken ook nieuwe vari- anten van de stelling opleveren? De zeshoek geeft in elk geval ook een mooi resultaat.
Het plaatje voor de zeshoek zie je in figuur 6.
Hierin zit zes keer een driehoek met zijden a, b en c, en tussen de zijden a en b een hoek van 120 graden. Voor de oppervlakte van zo’n driehoek geldt dezelfde formule als voor de driehoek met een hoek van 60 graden, zie figuur 7. Pas namelijk a af op b en vorm zo een gelijkzijdige driehoek. Je ziet dat de hoogte van de driehoek dan samen- valt met die van de gelijkzijdige driehoek.
Dus de hoogte is
123a .
De oppervlakte van de driehoek is dus weer
12
123a
143ab De zeshoek bestaat uit zes gelijkzijdige driehoeken. Een zeshoek met zijde a heeft dus oppervlakte
6
143a
21
123a
2Tel nu weer de oppervlakte van de zeshoek op beide manieren, dan krijg je:
6
143ab 1
123c
21
123
2waaruit volgt dat
ab + c
2= a
2+ b
2+ 2ab en dus
c
2= a
2+ b
2+ ab.
Figuur 3
Figuur 5
Figuur 6
Figuur 7
PYTHAGORAS JANUARI 2007
15
Son-JAN-DEF.indd 15 22-12-2006 11:20:25
iÊ>`>>ÀÌiÊÊiiÊ>Ì>ÃÊ}iLÀÕiÊ
iiÃÌ>ÊÜiÊâiÃÊvÊ>V ÌÊiÕÀi]ÊÜ>ÌÊÜÃ
Õ`}ÊLiiiÊÛiÀë}ÊðÊÊ>`iÀ
>ÛiÊiiÕÜÊ}ii`iÊiÀÌiÊiiÊ>>ÀÌi
>iÀÊ«]Ê`>ÌÊiÊLL>>ÀÊ>Ì`Ê>>ÊÛiÀÊ
iÕÀiÊ}ii}Ê iLÌÊÊiÀÛÀÊÌiÊâÀ}iÊ
`>ÌÊ}iiÊÌÜiiÊLÕÕÀ>`iÊ`iâiv`iÊiÕÀÊ iLLi°Ê"`iÀʼLÕÕÀ>`i½ÊÛiÀÃÌ>>ÊÜiÊ
>`iÊ`iÊÛiÀÊiiÊâiiÀiÊi}ÌiÊiiÊ }ÀiÃÊ}iiiÃV >««iÊ iLLi]Ê`ÕÃÊ
iÌÊ>`iÊ`iÊ>iiÊ>>ÀÊ«ÊjjÊ«ÕÌÊ VÌ>VÌÊ>i°Ê"Ê>}ÊiiÊ>`ÊiÌÊÕÌÊ ÌÜiiÊvÊiiÀÊÃÃiÊ`iiÊLiÃÌ>>]Êâ>ÃÊ`iÊ 6iÀi}`iÊ-Ì>Ìi]Ê`>ÌÊiiÊÃ}}i`Ê`iiÊ
>Ã>Ê iivÌ°Ê
ÊÊÊÊiâiʼÛiÀiÕÀiÃÌi}½ÊÜ>ÃÊ>i
ÊÌiÊvÀÕiÀi]Ê>>ÀÊ iÌÊLiÜÃÊLiiÊ iiÊi°Ê*>ÃÊÊ£ÇÈÊLiÜiâiÊÌÜiiÊ ÜÃÕ`}i]ÊiiÌ Ê««iÊiÊ7v}>}Ê
>i]Ê`>ÌÊiÊÛÀÊ}iiÊiiiÊ>>ÀÌÊÊ iÌÊ
«>ÌÌiÊÛ>ÊÛvÊiÕÀiÊ`}Ê iLÌ°Ê<iÊ}i
LÀÕÌiÊÌiÊ>ÃÊiiÀÃÌiÊiiÊV«ÕÌiÀÊLÊ iiÊLiÜðÊ>>ÀiiÊ>>ÌiÊâiÊiiÊÃÌÊ
Û>ÊL>ÊÓäääÊVw}ÕÀ>ÌiÃÊqÊiiÊÃÀÌÊ iiiÌ>ÀiÊLÕÜÃÌiiÊÜ>>ÀÕÌÊiiÊ
>`>>ÀÌÊÃÊ«ÊÌiÊLÕÜiÊqÊiÊÀii`iÊ
`iÊ`À°Ê
ÊÊÊÊ-Vi«ÌVÊiÕÀ`iÊ`ÌÊV«ÕÌiÀLiÜÃÊ>v]Ê Ü>ÌÊÜiÊâi}ÌÊ`>ÌÊ iÌÊV«ÕÌiÀ«À}À>
>Ê`>ÌÊ`iÊ}iV«ViiÀ`iÊLiÀii}iÊ ÕÌÛiÀ`i]ÊâivÊ}iiÊvÕÌiÊLiÛ>ÌÌi¶ÊÊ`iÊ
>ÀiÊ`iÊÛ}`i]ÊÜiÀ`iÊÛiÀÕvÌ}iÊi
Ì `iÊ}iÛ`iÊÊ`iÊÕÃÌ i`ÊÛ>Êâ½Ê V«ÕÌiÀ«À}À>>ÊÌiÊÛiÀwlÀi°Ê>>ÀÊ ÌV \ÊiiÊLiÜÃÊ`>ÌÊÛÀÊ£ääÊ«ÀViÌÊiÌÊ
`iÊ >`Ê>ÊÜÀ`iÊ}iÛ}`]ÊÃÊiÀÊiÌ°Ê
iÃiÊ`iÊ`iÊV«ÕÌiÀÊÜ>ÌÀÕÜi]ÊÊ
>ÊâÊâÊiÀÛ>ÊÛiÀÌÕ}`Ê`>ÌÊ iÌÊ«À}À>
>Ê«Ì]ÊÛ`iÊ`>>ÀÊ`>ÌÊ`iÊÛiÀ
iÕÀiÃÌi}Êi}iÊ}ÊÃÌii`ÃÊiÌÊ LiÜiâiÊðÊÃÃV iÊÃÊ`>ÌÊÜiÊÌiÀiV Ì]Ê Ü>ÌÊâÊ`iÊ>>ÀÌiÊ«Ê`iâiÊ«>}>½ÃÊÜiÊ
iÌÊÛiÀÊiÕÀiÊÊÌiÊiÕÀi¶Ê
ÊÊÊÊiÊiiÊÀ`iÊ>>ÀÌÊâ>Ê>ÊÜ>ÌÊ«ÀLi
ÀiÊ}ÊÜiÊÕi]Ê>>ÀÊ iÊâÌÊ iÌÊiÌÊ
`iÊ}ÀÌi¶Ê
`ÀÊÀÕÌÊ>ëiÀÃ
iÕÀÀiÊ>>ÀÌi
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
£È
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 16 22-12-2006 11:27:09
V ÌiÀ}À`Lii`\Ê}iÊ >ÀÌ
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
£Ç
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 17 22-12-2006 11:27:23
iÌÊ>LVÛiÀi`iÊ}>>ÌÊÛiÀÊ}i ii]Ê«Ã
ÌiÛiÊ}iÌ>iÊA]ÊBÊiÊCÊÜ>>ÀÛ>Ê`iÊ}ÀÌÃÌiÊ }iiiÊ`iiÀÊ}iÊÃÊ>>Ê
}i`ÌÊ`>ÌÊAʳÊBÊrÊC°Ê7iÊÌL`iÊ`iÊ`ÀiÊ}i
Ì>iÊÊ«Àiv>VÌÀiÊiÊÛiÀi}ÛÕ`}iÊ
>iÊÛiÀÃV i`iÊ«Àiv>VÌÀiÊiÌÊi>>À°Ê ÌÊ«À`ÕVÌÊiiÊÜiÊ iÌÊÀ>`V>>ÊR°Ê -ÌiÊLÛÀLii`Ê`>ÌÊAÊrÊÊ«Ài®]
`V>>ÊRÊrÊ
À>`V>>ÊiiÊÃÌÕÊ}ÀÌiÀÊÃÊ`>ÊC]ÊÜ>ÌÊiiÃÌ>Ê iÌÊ}iÛ>ÊðÊ
ÊÊÊÊÃÊ iÌÊÀ>`V>>ÊÕÃÌÊiiÀÊÃÊ`>ÊC]Ê
iiÊÜiÊ`iÊAÊBÊiÊCÊiiʼ>LV`ÀiÌ>½°Ê iÊÛÀLii`ÊÛ>Êii
«Ài®]ÊB
`>ÌÊÃÊiiÀÊ`>ÊÊ`iÊÜ>>À`iÊÛ>ÊC®°Ê
£n
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
6À}Ê>>ÀÊÜiÀ`ÊÊ iÌÊ>ÀÌiʼiÊÜÃÕ`iÊÛ>Êi`ÀÊiÃÌÀ>½Ê>Ê
>>}i`}`Ê`>ÌÊ>iÊÃV iÀiÊÛ>Ê i`iÀ>`ÊiiÊÕiÊ}>>Ê ÀiiiÊ>>Ê iÌÊ>LVÛiÀi`i°ÊiÌÊÃÊL>ÊâÛiÀ\ÊLiÀÌÊ ÜÀ`ÌÊ`iÊÜiLÃÌiÊ,iiÊiiÊiÌÊ>LVÊÜÜÜ°ÀiiiiiÌ>LV°®Ê }i«i`tÊ
`ÀÊ À}ÌÊÛ>Ê>iÊiÊV>Ê-iiÌÃ
,iiÊiiÊiÌ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 18 22-12-2006 11:27:24
"i`}ÊÛiiÊ>LV`ÀiÌ>i
iÌÊÃÊiÌÊiÊÊÌiÊLiÜâiÊ`>ÌÊiÀÊ
i`}ÊÛii
AÊrÊ]
NÊqÊÊiÊC
N]ÊÜ>>ÀLÊN
iiÕÀ}Ê>ÌÕÕÀÊ}iÌ>ÊðÊiÌÊ}iÌ>ÊÊ
ÊA®Ê iivÌÊ}iiÊ«Àiv>VÌÀi°ÊiÌÊ}iÌ>Ê
NÊC®ÊLiÃÌ>>ÌÊ>iiÊ>>ÀÊÕÌÊ«Àiv>VÌÀiÊ
°Ê6iÀ`iÀÊ}i`ÌÊ`>ÌÊ
ÊiiÊ`iiÀÊÃÊÛ>Ê
NÊqÊÊB®°Ê>ÌÊLiÌiiÌÊ`>ÌÊ iÌÊ«À`ÕVÌÊÛ>Ê
`iÊÛiÀÃV i`iÊ«Àiv>VÌÀiÊÛ>ÊBÊÌiÊ }ÃÌiÊBÉÊðÊ6ÀÊ iÌÊÀ>`V>>
ÌÀ«iÊ}i`ÌÊÕÊ iÌÊÛ}i`i\ÊR
vÌiÜi\Ê
NÊqÊ
N®ÊÃÊiiÊ>LV`ÀiÌ>ÊÛÀÊ iÊ>ÌÕÕÀÊ}iÌ>ÊN°Ê
i`Ê`ÀiÌ>
iÌÊÀ>`V>>ÊÛ>Ê iÌÊ>LV`ÀiÌ>Ê
]Ê`>ÌÊÃÊ>>ÀÊ>ÕÜiÃÊiiÀÊ`>ÊC°ÊÃÊ iÌÊÀ>`V>>ÊÛiiÊiiÀÊ`>ÊCÊÃ]ÊiiÊÜiÊ iÌÊ>LV`ÀiÌ>ʼ}i`½°Ê7iÊiÌiÊ`iÊÜ>
ÌiÌÊÛ>ÊiiÊ>LV`ÀiÌ>Ê`ÀÊÌiÊLiiÊÌÌÊ ÜiiÊ>V ÌÊQÊiÊRÊiÌÊÛiÀ ivviÊÊCÊÌiÊ
À}i\ÊR
QÊrÊC°Ê6ÀÊ iÌÊiÌÊâÊiÀ}Ê}i`iÊ
`ÀiÌ>Ê
ÊÊÊiÌÊ>LVÛiÀi`iÊâi}ÌÊiÌÃÊÛiÀÊ`iÊ
Ü>ÌiÌÊQ°Ê ÀÊâÊÌÜiiÊÛiÀÃiÃÊÛ>Ê iÌÊ>LV
ÛiÀi`i]ÊiiʼâÜ>i½ÊiÊiiʼÃÌiÀi½°Ê 7iÊÜiÌiÊ}ÊÛ>Ê}iiÊÛ>ÊLi`iÊvÊâiÊ Ü>>ÀÊâÊ`>>ÀÊ iiÌÊ iÌÊiiÊÛiÀi
`i®]Ê>>ÀÊ>ÃÊ`iÊÃÌiÀiÊÛiÀÃiÊÜ>>ÀÊÃ]ÊÃÊ
`iÊâÜ>iÊâiiÀÊÊÜ>>À°Ê`iÀÃÊ ivÌÊ
`>ÌÊ}ÊiÌÊÌiÊ}i`iÊqÊÛ>`>>ÀÊ`iÊ>iÊ ÃÌiÀÊiÊâÜ>°Ê
ÊÊÊÊ"`>ÃÊ>ÀiÊâiiÊÃÊ}ÊÌÊiiÊ
>LV`ÀiÌ>Ê}iÛ`iÊiÌÊiiÊÜ>ÌiÌÊ }iÀÊ`>Ê°ÊiÌÊÃÊ`ÕÃÊiÌÊâÊ}iÊÊ ÌiÊÛiÀi`iÊ`>ÌÊiÀÊiiÊLÛi}ÀiÃÊÛÀÊ
`iÊÜ>ÌiÌÊLiÃÌ>>Ì]Ê`>ÌÊÜÊâi}}i\ÊiÀÊÃÊ iiÊ}iÌ>ÊGÊâ`>ÌÊÛÀÊ>iÊ>LV`ÀiÌ>iÊ }i`ÌÊ`>ÌÊQÊÊG°ÊÌÊÃÊ«ÀiViÃÊÜ>ÌÊ`iÊâÜ>iÊ ÛiÀÃiÊÛ>Ê iÌÊ>LVÛiÀi`iÊâi}Ì°Ê
ÊÊÊÊiÊÃÌiÀiÊÛiÀÃiÊÛ>Ê iÌÊ>LVÛiÀi`iÊ âi}ÌÊ`>ÌÊiÀÊÛÀÊiiÊÜiiÕÀ}iÊ}ÀiÃÊHÊ
iiÊ}iÌ>Ê}ÀÌiÀÊ`>Ê®Ê }ÃÌiÃÊi`}Ê ÛiiÊ>LV`ÀiÌ>iÊâÊiÌÊiiÊÜ>ÌiÌÊ }iÀÊ`>
i`}ÊÛiiÊ>LV`ÀiÌ>iÊ iLLiÊL>Ê
>i>>ÊiÌʼL>Ê>i>>½ÊLi`iiÊ
Üiʼ>i>>]Ê«ÊiiÊi`}Ê>>Ì>Ê>½®ÊiiÊ
Ü>ÌiÌÊÌÕÃÃiÊÊiÊH°Ê
iÛ}iÊÛ>Ê iÌÊ>LVÛiÀi`i
ÃÊ iÌÊ>LVÛiÀi`iÊÜ>>ÀÊÃ]Êi}ÌÊ iÌÊiiÊ âiiÀÊÃÌiÀiÊLi«iÀ}Ê>>Ê`iÊ>LV`ÀiÌ>
iÊ«°Ê7>ÌÊâivÃÊ>ÃÊiÊii
>>ÀÊiiÊ iiÊiÊLiiÌiÊ}ÀÌiÀÊÃÊ`>Ê]Ê LÛÀLii`ÊHÊrÊ]Ê`>Ê}Ê}i`ÌÊ`>ÌÊÊ
i`}ÊÛiiÊ>LV`ÀiÌ>iÊiiÊÜ>ÌiÌÊ ÌÕÃÃiÊÊiÊÊ iLLi]ÊiÊÃiV ÌÃÊi`}Ê ÛiiÊiiÊÜ>ÌiÌÊ}ÀÌiÀÊ`>Ê°
ÊÊÊÊ6iiÊÜÃÕ`}iÊâÊ}iv>ÃViiÀ`Ê`ÀÊ iÌÊ>LVÛiÀi`iÊ`>ÌÊ iÌÊâÊëiÊ ÌiÊvÀÕiÀiÊÃ]ÊÌiÀÜÊiiÊLiÜÃÊiÀÛ>Ê
Õ`ÌÊ`>ÌÊ>iÀiÊ>`iÀi]ÊâiiÀÊiiÊ
vÊ«}iÃÌiÊ«ÀLiiÊÊÊjjÊ>«Ê âÊ«}iÃÌ°Ê iÊÛÀLii`ÊÃÊ`iÊv>iÕâiÊ
>>ÌÃÌiÊ-Ìi}ÊÛ>ÊiÀ>Ì]Ê`iÊÊ£{ÊqÊ>ÊÊ iiÕÜiÊâiiÊqÊiÌÊÛiiÊiÌiÊÃÊLiÜi
âiÊ`ÀÊ`ÀiÜÊ7iðÊÃÊ Ê >`Ê}iÊ
>>iiÊ`>ÌÊ iÌÊÃÌiÀiÊ>LVÛiÀi`iÊ }i`Ì]Ê >`ÊâÊLiÜÃÊ«Ê`iÊ>V ÌiÀ>ÌÊÛ>Ê iiÊiÛi«Ê}i«>ÃÌ°Ê
LV>V Ì
ÀÊâÊ`ÛiÀÃiÊiÌ `iÊÊÌiÊâiiÊ>>ÀÊ
>LV`ÀiÌ>i°ÊiÊiiÃÌiÊ}iLÀÕiÊiiÊ ÃiÊÌÀÕVÊÊ>iiÊ`ÀiÌ>iÊiÌÊiiÊ }iÊÜ>ÌiÌÊÌiÊÛ`i°Ê,iiÊiiÊiÌÊ
>LVÊ}>>ÌÊÛÀÊ iÌÊiiÀÃÌÊÃÞÃÌi>ÌÃV ÊâÊÛiiÊ
}iÊ>LV`ÀiÌ>iÊÊ>>ÀÌÊLÀi}i]Ê â`>ÌÊiiÀÊLii`ÊÜÀ`ÌÊÛiÀÊ ÕÊi}i
ÃV >««i°Ê
ÊÊÊÊi`iÀiiÊiÌÊiiÊV«ÕÌiÀÊ>Ê i«iÊ
iÌÊâii°ÊiÊÕÌÊÊiÊiiÌiÊii`i]Ê
iÌÊiÊ iiÊ>ÃÊvÊâivÃÊiÌÊiÊ iiÊÃV tÊ
"«ÊiÊV«ÕÌiÀÊ`À>>ÌÊ`>ÊiiÊ«À}À>>Ê
`>ÌÊ}iiÊ`ÀiÌ>iÊ>ÀiiÌÊiÊ`iÊ Û`ÃÌiÊiÌÊiiÊLiÀV ÌÊ>>ÀÊ`i ÃÌÕÕÀÌ°Ê
ÊÊÊÊ"«ÊÜÜÜ°ÀiiiiiÌ>LV°ÊÛ`ÊiÊiiÀÊ
>V ÌiÀ}À`vÀ>Ìi°Ê7iÊi}}iÊ`>>ÀÊ LÛÀLii`ÊÕÌÊ iÊiÊÃÊÕÌÊâiiÊ
>>ÀÊ>LV`ÀiÌ>iÊiÌÊiiÊ }iÊÜ>ÌiÌ°Ê 7iÊÛiÊÊiiÊ«ÀÃÊÕÌÊÛÀÊ iÌÊLiÃÌiÊ
«ÀwiÜiÀÃÌÕÊÛiÀÊiiÊ`iÀÜiÀ«Ê`>ÌÊ Ã>i >}ÌÊiÌÊ iÌÊ>LVÛiÀi`itÊ
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
£
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 19 22-12-2006 11:27:24
Ê
Ê *ÞÌ >}À>ÃÊ Ê"Þ«>`i
`ÀÊÀÊÀiÌ]Ê/ ÃÊ ÌiL]Ê
iÊ`iÊ>>ÊiÊÀÃÊ-Ì
1Ì`>}i`iÊ«}>ÛiÊ`iÊiÊ`À}>>ÃÊ
iÌÊÊ`iÊÃV LiiÊÌi}iÌ\Ê
`>ÌÊÃÊ`iÊ*ÞÌ >}À>ÃÊ"Þ«>`i°ÊÊiÊ
ÕiÀÊÌÀivÊiÊÌÜiiÊ«}>ÛiÊ>>]ÊiÊ ÌÜiiÊ«ÃÃ}iÊÛ>Ê`iÊ«}>ÛiÊÕÌÊ ÌÜiiÊ>yiÛiÀ}iÊÌiÀÕ}°Ê>Ê`iÊÕÌ
`>}}Ê>>ÊiÊÃÌÕÕÀÊÃÊiÊ«ÃÃ}tÊ
"`iÀÊ`iÊ}i`iÊiiÀ}âi`iÀÃÊ ÜÀ`ÌÊ«iÀÊ«}>ÛiÊiiÊLiiLÊÛ>Ê ÓäÊiÕÀÊÛiÀÌ°Ê>Ê iÌÊi`ÊÛ>Ê`iÊ
>>À}>}ÊÜÀ`ÌÊ}iiiÊÜiÊÊÌÌ>>Ê
`iÊiiÃÌiÊ«}>ÛiÊ iivÌÊ«}iÃÌ°Ê iâiÊ«iÀÃ]Ê`iÊ}iiÊiiÀ}Ê ivÌÊ ÌiÊâ]ÊÜÌÊiiÊLiiLÊÛ>Ê£ääÊ iÕÀ°Ê
iÊÊÌiÊâi`i
ÃÌÕÀiÊ>Ê«iÀÊi>\Ê
«ÞÌ ÞJ«ÞÌ >}À>ðÕ
vÊ«Ê«>«iÀÊ>>ÀÊ iÌÊÛ}i`iÊ>`ÀiÃ\
*ÞÌ >}À>ÃÊ"Þ«>`i
>Ì i>ÌÃV ÊÃÌÌÕÕÌ 1ÛiÀÃÌiÌÊi`i
*ÃÌLÕÃÊx£Ó ÓÎääÊ,ÊÊi`i
6ÀâiÊ iÌÊ>ÌÜÀ`ÊÛ>ÊiiÊ`Õ`iiÊ ÌiV Ì}Ê`>ÌÊÜÊâi}}i\ÊiiÊLiÀii
}ÊvÊiiÊLiÜî°Ê6iÀi`ÊLi >ÛiÊiÊ
>>]ÊÊiÊ>`ÀiÃ]ÊÃV ÊiÊ>ðÊ
ÊÊÊÊiÊâi`}ÊiÌÊLÊÃÊLiÊâÊÛÀÊÊÊ ÊÊÊÊÓnÊviLÀÕ>ÀÊÓääÇ°
"*6
£În
"«}>ÛiÊ£În
<Ê !"#ÊiiÊ`Ài iÊiÊ-Ê iÌÊ``iÊ Û>Êâ`iÊ!"°Ê*>>ÌÃÊ`iÊ«ÕÌiÊ$ÊiÊ%Ê«Ê â`iÊ"#Êâ]Ê`>Ì Ê B D
BC ° -ÌiÊÕÊ`>ÌÊ -!%ÊrÊ !-#°ÊiÊ}ÀÌÊÃÊ
`>Ê "!#¶ÊÊ
"*6
£Î
>>ÌÊKÊiiÊ>ÌÕÕÀÊ}iÌ>Êâ°Ê iÊ`iÊ }iÌ>iÊA
KÊrÊK
ʳ
KÃÊÛ>Ê`iÊVviÀÃÊÛ>ÊA
K°Ê7>ÌÊÃÊ`iÊ
>iÊÜ>>À`iÊÛ>ÊB
K¶ÊÊÊ Óä
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 20 22-12-2006 11:27:27
"*"--
£Î{
"*"--
£Îx
6iÀ`iÀÃÌiÊ`>ÌÊNÊÊÊiiÊ}i iiÊ}iÌ>ÊÃ°Ê iÃÌ>>ÌÊiÀÊiiÊ i ÊiÌʪÊÊ Êʪ]ÊâÊ
`>ÌÊSINÊ ÊiÊCOSÊ ÊLi`iÊiiÊN`iÊ>V ÌÊâÊ Û>ÊiiÊÀ>Ì>>Ê}iÌ>¶Ê Ê iÊâÌÊ`>ÌÊ>ÃÊ NÊrʶÊ
"«ÃÃ}°Ê6ÀÊNÊÊÊÃÊ`>ÌÊiÌÊ}i°Ê 7iÊLiÜâiÊ`>ÌÊÕÌÊ iÌÊ}iÀ`i°Ê-ÌiÊ
`>ÌÊ
abn
ÊiÊ
cdn
ÊiÌ DÊ}i iiÊ}iÌ>i°Ê>Ê}i`ÌÊ
Ê Ê a
nb
nc
nd
nâ`>ÌÊ
ÊÊ a
6}iÃÊ`iÊ>>ÌÃÌiÊ-Ìi}ÊÛ>ÊiÀ>ÌÊÃÊ`ÌÊ iV ÌiÀÊiÌÊ}iÊÛÀÊNÊÊ°Ê
6ÀÊNÊrÊÊÃÊ iÌÊÜiÊ}i°Ê iiÊL
ÛÀLii`Ê
ÊiÊ
°Ê
iâiÊ«}>ÛiÊÜiÀ`Ê}i`Ê«}iÃÌÊ`ÀÊ >ÃÊ°Ê ÕÃÃ>ÌÊ
`iÃÊÀiÊÕÌÊ>ÃÌÀVÕ]ÊÊÛ>ÊÃÌiÊÛ>Ê`iÊ,-Ê
*>Ì>ÀÊÌiÊ7>}i}i]ÊiÝ>`iÀÊÛ>ÊÀÊÛ>Ê iÌÊ 6ÃÃÕÃ}Þ>ÃÕÊÌiÊÃÌiÀ`>]Ê >ÊÜ>VâÞÊÕÌÊ
ÃÌiÀ`>]Ê VÊ-V `ÌÃÊÛ>Ê iÌÊ"âiiÛi6ÀÕÜiVi
}iÊÌiÊÃÃiLÀi]Ê>Ê6iÀL>iÊÕÌÊ ` Ûi]Ê-iLiÊÛ>Ê 6ÀiÊÛ>Ê iÌÊ"âiiÛi6ÀÕÜiVi}iÊÌiÊÃÃiLÀiÊ iÊ9ÛiÌÌiÊ7i}ÊÛ>Ê`iÊ"-Ê À>ÃÕÃÊÌiÊi°Ê iÊLiiLÊ}>>ÌÊ>>ÀÊ VÊ-V `ÌðÊ
ÃÊ iÌÊ}iÊÊ`iÊ}iÌ>iÊ]Ê]Ê]Ê°°°]Ê
Ê`iÊ iÃÊÛ>ÊiiÊÀÃÌiÀÊÛ>ÊÊLÊÊ ÛiÀ>ÌiÃÊÌiÊÃV ÀÛiÊ`iÀÊ`iÊÛ}i`iÊ ÛÀÜ>>À`i\Ê
£°Ê/ÜiiÊ}iÌ>iÊ`iÊ«ÀiViÃÊÊÃV iiÊÃÌ>>Ê
ÊÌÜiiÊÛiÀ>ÌiÃÊ`iÊjjÊâ`iÊ}iii
ÃV >««iÊ iLLiÆÊ
Ó°ÊiÊÜ>`À>ÌiÊ]Ê]Ê]Ê°°°]ÊÊÃÌ>>ÊÊ
`iâiv`iÊ°Ê
"«ÃÃ}°ÊÌÊ>ÊiÌ°Ê"`>ÌÊ>iÊÜ>
`À>ÌiÊÊjjÊÊiÌiÊÃÌ>>]ÊiÌÊ`iÊ }iÌ>iÃ>}Ê«ÀiViÃÊLÊi`iÀÊÜ>`À>>ÌÊ
`iâiÊÊ«>ÃÃiÀi°ÊÌÊLiÌiiÌÊ`>ÌÊ>iÊ }iÌ>iÊÌÕÃÃiÊiiÊiÛiÊÜ>`À>>ÌÊiÊ iÌÊ Û}i`iÊÜ>`À>>ÌÊ>>Ê`iÊiiÊ>ÌÊÛ>Ê
`iâiÊÊiÌiÊi°ÊiÊ}iÌ>iÊ ÌÕÃÃiÊiiÊiÛiÊiÊ iÌÊ`>>À«Û}i`iÊ iÛiÊÜ>`À>>ÌÊiÊ>>Ê`iÊ>`iÀiÊ>ÌÊ Û>Ê`iÊÜ>`À>Ìi°ÊiÌÊÌiiÊÛ>Ê
`iâiÊ}iÌ>iÊ}iivÌÊiV ÌiÀÊ`>ÌÊiÀÊ>>ÊjjÊ
>ÌÊxäÊiÊ>>Ê`iÊ>`iÀiÊ>ÌÊÈäÊ}iÌ>iÊ
iÌiÊÃÌ>>°ÊÌÊâÊ}iiÊivÛÕ`i]ÊiÊ
`iâiÊ}iÌ>iÊ«>ÃÃiÊ`ÕÃÊiÌÊÊiiÊ}i iiÊ
>>Ì>Êi°Ê
iâiÊ«}>ÛiÊÜiÀ`Ê}i`Ê«}iÃÌÊ`ÀÊ >ÃÊ°Ê ÕÃÃ>ÌÊ
`iÃÊÀiÊÕÌÊ>ÃÌÀVÕ]Ê*°ÊiiÀÊÕÌÊÀ«iÊ>>Ê`iÊ
i]ÊÊÛ>ÊÃÌiÊÛ>Ê`iÊ,-Ê*>Ì>ÀÊÌiÊ7>}i
}i]Ê >Ê Ü>VâÞÊ ÕÌÊ ÃÌiÀ`>]Ê VÊ -V `ÌÃÊ Û>Ê iÌÊ"âiiÛi6ÀÕÜiVi}iÊÌiÊÃÃiLÀi]Ê>Ê6iÀL>
iÊÕÌÊ ` ÛiÊiÊ9ÛiÌÌiÊ7i}ÊÛ>Ê`iÊ"-Ê À>ÃÕÃÊ ÌiÊi°Ê
iÊLiiLÊ}>>ÌÊ>>ÀÊ9ÛiÌÌiÊ7i}°
Ó£
*9/",-Ê 1,ÊÓääÇ
JANUARI_PYTH-BINNENWERK.indd 21 22-12-2006 11:27:37