Multatuli Encyclopedie
K. ter Laan
Editie Chantal Keijsper
bron
K. ter Laan, Multatuli Encyclopedie (ed. Chantal Keijsper). Sdu, Den Haag 1995
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/laan005ckei01_01/colofon.php
© 2017 dbnl / erven K. ter Laan / Chantal Keijsper
VII
Voorwoord
In 1983 trof ik als kersvers voorzitter van het Multatuli Genootschap in de kelder van het door ons beheerde Multatuli Museum een merkwaardig tweedelig kastje aan van ongeveer 90 × 90 cm en 80 cm hoog. Beide helften bevatten twee houten laden met elk tientallen bundels in bruin pakpapier gerolde papiertjes die kennelijk als aantekenfiches hadden gefungeerd. De toenmalige conservator van het Museum, mevr. Lientje Roelfsema, wist te vertellen dat het hier een erfstuk betrof dat het Genootschap in 1964 had ontvangen uit de boedel van Kornelis ter Laan (1871-1963).
Deze befaamde sociaal-democraat (‘de eerste rode burgemeester’ - 1914-1937 te Zaandam) had naast en tijdens zijn politieke loopbaan ook tal van naslagwerken gepubliceerd over dialectologie en folklore, en woordenboeken op het gebied van de letterkunde en de Nederlandse cultuur. Uit mijn vondst bleek dat hij kennelijk ook een groot deel van zijn leven bezig was geweest met het verzamelen van materiaal voor een Multatuli-encyclopedie. Het resultaat stond in de kelder: ongeveer 10.000 fiches, vaak in de vorm van onooglijke briefjes, afgescheurde enveloppen,
achterkanten van al voor andere doelen gebruikte systeemkaarten, bloknootvelletjes en al wat een crisis-bewuste socialist nog meer aan bruikbaar oud papier onder handen kwam.
Ik herinner me dat ik al bij het eerste doorsnuffelen van de alfabetisch geordende bundels papiertjes trefwoorden tegenkwam waarvan ik dacht: hier had Stuiveling over moeten beschikken; hier ligt waardevolle informatie! Zo begint Multatuli Idee 95 (
VW II, 330) met: ‘Meidinger tout pur.’ Stuiveling tekent daarbij aan ‘Meidinger, Johann Heinrich -: Technicus (1831-1905); bouwde een naar hem genoemde kolenoven’ (
VW II, 787). Ongetwijfeld juiste informatie, maar deze Meidinger had niets te maken met het betreffende idee. Ter Laan had onder de M een fiche dat
‘Meidinger’ verklaart als de 19de eeuwse benaming voor een algemeen bekende anekdote; zie verderop in dit boek voor de nadere ontraadseling van de term.
Onder meer door de aanwezigheid van een drukproef voor de titelpagina werd het duidelijk dat Ter Laan al naar een uitgever op zoek was geweest, maar dat zijn pogingen gestrand waren. Natuurlijk had binnen Ter Laans maatschappijvisie Multatuli destijds nog vooral de statuur van grote voorganger en bevrijdend denker;
voor hem moet de beoogde Encyclopedie dan ook zeker mede betekenis hebben gehad binnen de typisch vooroorlogse opvatting van ‘arbeidersontwikkeling’.
Mij hield vanaf dat moment vooral de vraag bezig of op basis van dit materiaal niet een waardevol naslagwerk voor vandaag gemaakt kon worden, dat tevens de rol van ‘zakenregister’ zou gaan vervullen bij de nog te voltooien Volledige Werken.
Ik realiseerde me zeer wel dat daartoe nog heel veel werk verzet zou moeten worden. Ten eerste was Ter Laan zeker niet helemaal gereed gekomen met zijn kopij;
ten tweede verwees hij uiteraard naar in zijn tijd beschikbare uitgaven, terwijl nu
een uniforme oriëntatie op de nieuwe dundrukeditie (de
VW) voor de hand lag.
VIII
Maar de oorspronkelijke opzet van Ter Laans werk had toch veel aantrekkelijks. Niet alleen gaf hij vaak verrassend volledige informatie over de meest uiteenlopende soorten trefwoorden, maar ook citeerde hij met kwistige hand Multatuli's meest puntige opinies over de brandende kwesties van zijn dagen. Daarmee kon een uitgave van zijn werk ook een smakelijk lees- en bladerboek opleveren, dat lezers van vandaag een eerste kennismaking biedt met Multatuli's ongeëvenaarde formuleringskunst en zijn vrijgevochten manier van denken. Natuurlijk moest het bestand van gegevens daartoe aangepast worden.
Ter Laan gaf toelichting bij de volgende lemma's:
1. woorden en uitdrukkingen in vreemde talen;
2. bijbelse namen en uitdrukkingen;
3. mythologische figuren;
4. geografische namen;
5. historische figuren;
6. begrippen die een rol spelen in het werk van Multatuli;
7. figuren uit het leven van Multatuli;
8. publicisten over Multatuli;
9. literatuur over Multatuli.
Het was al dadelijk duidelijk dat rubrieken als 8 en 9 uitgebreid moesten worden met nieuwe gegevens van na Ter Laans overlijden. De eerste vijf rubrieken konden daarentegen wel enige besnoeiing verdragen, gezien het nieuwe publiek waarop wij zouden mikken en de ruime beschikbaarheid voor de geïnteresseerde lezer van algemene encyclopedieën en naslagwerken.
Al spoedig kon ik mr. F. Procée, destijds werkzaam bij het Prins Bernhard Fonds, voor het plan interesseren, na hem te hebben meegetroond naar de morsige maar romantische rommelkelder van ons Museum. Na invulling van de nodige
aanvraagformulieren en het schrijven van een ‘projectprofiel’ kwam nog hetzelfde jaar f54.000 beschikbaar om twee junior-medewerkers aan te stellen. Er werd uit de Bestuursleden van het toenmalige Multatuli Genootschap een begeleidingscommissie samengesteld, bestaande uit dr. Gerard Huygens, prof. dr. Hans de Leeuwe, dr. Eep Francken en ondergetekende. Twee jonge onderzoekers die enthousiast aan het werk wilden, waren gauw gevonden: drs. Bart Bos, een afgestudeerde, maar vooralsnog werkloze neerlandicus en drs. Maarten van Vliet, bioloog en bevlogen Multatuliaan.
Met name Eep Francken en ik onderhielden intensief contact met de werkers in het veld, en al spoedig hadden we een stappenplan uitgewerkt, dat de goedkeuring kreeg van prof. dr. Eddy Grootes, die namens het
PBFop afstand het project bevaderde.
Het plan omvatte:
1. Selectie van het materiaal.
Uit het databestand van Ter Laan zouden alle trefwoorden verwijderd worden die in gemakkelijk toegankelijke naslagwerken konden worden opgezocht.
2. Bijstelling.
Alle feitelijke gegevens van Ter Laan moesten gecontroleerd en zo nodig
gecorrigeerd worden.
IX
3. Verwijzing naar de
VW.
Alle lemma's zouden naar vindplaatsen in de Volledige Werken moeten verwijzen en wel zo volledig mogelijk.
4. Herschrijving.
De hier en daar wat gedateerd aandoende stijl van de auteur zou omgezet worden in zakelijk eigentijds taalgebruik.
5. Aanvulling.
De gegevens van Ter Laan zouden uitgebreid worden met namen en begrippen uit de periode na 1963.
We hoopten toen nog dat deze klus binnen enkele jaren geklaard zou kunnen worden, om de 100-jarige herdenking van Multatuli's dood in 1987 onder meer te kunnen vieren met de verschijning van Ter Laans Multatuli-encyclopedie.
Het was natuurlijk ook zaak een geïnteresseerde uitgeverij te vinden; de toen nog in Den Haag zelfstandig gevestigde uitgeverij Nijgh en Van Ditmar bleek bereid het boek op de markt te brengen als er subsidie voor de uitgave zou komen en als de omvang binnen de perken gehouden kon worden. De gevraagde subsidie werd door
WVC
toegekend.
Hoe gelukkig deze vliegende start ook was, vanaf dat moment heeft het project ook heel wat tegenslag te verwerken gekregen. Om een enkel voorbeeld te noemen:
omdat de aangestelde medewerkers in Utrecht woonden, leek het een praktische zet het Ter Laan-bestand onder te brengen op de handschriftenkamer van de Utrechtse U.B. Toen bleek echter dat Bos en Van Vliet daar maar op zeer beperkte tijden terecht konden en geen toestemming kregen om de kaartjes van Ter Laan te fotokopiëren...
Maarten van Vliet vond, voor hem gelukkig, al spoedig een baan en moest het werk voor de encyclopedie stopzetten. In zijn plaats vonden we drs. Astrid Joosse, neerlandica, bereid zijn werk voort te zetten. Ook Bart Bos vond kort daarop werk, bij een streng particulier instituut voor voortgezet onderwijs, een aanstelling die hem officieel tijd zou laten om aan Ter Laan verder te werken; pas veel later drong het tot de begeleidingscommissie door dat zijn leraarsfunctie hem in feite meer dan volledig opeiste. Astrid Joosse trouwde, verhuisde naar Enschede en bouwde daar - ook in dit geval tot haar persoonlijk geluk - in ultrakorte tijd een groot gezin op, dat haar echter maar weinig gelegenheid liet om haar taak binnen de gevraagde periode te voltooien.
Toch ontstond in de loop van een reeks jaren, zeker toen de uitgeverij op kosten
van het project eenmaal een
PCten huize van Astrid (Lips-)Joosse had geïnstalleerd,
een uitdraai op stroken van wat de inhoud van de nieuwe uitgave moest worden. Die
strokenproef werd per portie van één letter rondgestuurd langs de leden van de
begeleidingscommissie (Huygens, De Leeuwe, Francken en ik) die elk in de marge
aanvullingen, verbeteringen en suggesties noteerden (in niet altijd even leesbare
handschriften) en ook elkaars aantekeningen weer van correcties en commentaar
voorzagen. Onnodig te zeggen dat deze strokenproef, compleet met een groot aantal
daaraan bevestigde of tussengevoegde aanvullingen, een bont ratjetoe vormde, dat
zelf weer heel nodig aan finale redactie toe was.
Enkele jaren werd het stil om het project, met name ook omdat uitgeverij Nijgh, inmiddels naar Amsterdam verhuisd en in andere handen overgegaan, op een gegeven ogenblik afhaakte en de gelden van het Prins Bernhard Fonds uitgeput raakten.
Met grote moeite zijn bestuursleden van het Multatuli Genootschap er in de prille
ja-
X
ren negentig toch in geslaagd een aantal nieuwe sponsors voor de uitgave te interesseren; ook werd een nieuwe uitgever, de
SDU, bereid gevonden het boek op de markt te brengen.
Toch zou het plan in de goede bedoelingen zijn blijven steken als we tenslotte niet met drs. Chantal Keijsper in contact waren gekomen, die met verve en ongekende toewijding bereid en in staat bleek de chaotische kopij haar definitieve electronische vorm te geven, compleet met alle zetinstructies.
Ook haar viel die taak, toen zij zich er eenmaal met hart en ziel aan gezet had, nog behoorlijk zwaar: vooral het consistent uitwerken van het enorme gegevensbestand bleek nog een geweldige inspanning te vergen; talloze lemma's dienden op een consequente manier naar elkaar te verwijzen; alle citaten moesten nagetrokken worden, verwijzingen naar het
VWgecontroleerd en alle afspraken zonder
uitzonderingen worden doorgevoerd; bovendien heeft zij zelfs nog eigener beweging een uitvoerig register samengesteld, dat de uitgebreide informatie in dit boek uiteraard nog toegankelijker maakt.
Op deze plaats mag de zetter, de heer B.L. van Popering, niet ongenoemd blijven;
zonder zijn inspanningen zou dit boek nog aanzienlijk langer op zich hebben laten wachten.
Maar dank zij dit jarenlange werk ligt er nu dan ook een boek dat in onze ogen op een verantwoorde manier zijn dubbele rol kan vervullen: als naslagwerk op Multatuli's voor de pers geschreven werk en op zijn brieven, maar ook als onderhoudende alfabetische kennismaking met diens denkwereld.
Het is nu aan de gebruiker om met dit nieuwe instrument het oeuvre van Eduard Douwes Dekker verder te exploreren.
Ons rest nog de verschillende personen en instanties dank te zeggen die deze uitgave hebben mogelijk gemaakt:
het Prins Bernhard Fonds
het ministerie van
WVC(nu
OCW)
het Cultuurfonds van het Bouwfonds der Nederlandse Gemeenten Burgemeester Gruyters van Lelystad
de gemeente Zaanstad
de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde de familie Ter Laan
Prof. dr. H. van den Bergh editeur der
Volledige Werken
XVI-
XXVXI
Verantwoording
Hieronder volgen enkele aanwijzingen die als handvat bij de encyclopedie kunnen dienen:
Voor de bronvermelding wordt verwezen naar de Volledige Werken
I-
XXV(Amsterdam: Van Oorschot, 1950-1995). De Brievenuitgave
I-
Xvan Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2e druk 1912) wordt als bron opgevoerd wanneer tekst van Mimi's hand niet in de Volledige Werken is opgenomen. Hierbij worden de Volledige Werken afgekort tot
VW, gevolgd door het deelnummer en de bladzijde, en wordt de Brievenuitgave aangegeven als
BRIEVEN WB, eveneens gevolgd door deelnummer en bladzijde.
Voor de controle en aanvulling van K. ter Laans materiaal zijn verschillende drukken van de Winkler Prins, Brockhaus en andere naslagwerken geraadpleegd.
Voor de vertalingen en de uitleg van Nederlandse woorden en begrippen zijn verschillende drukken van de Van Dale-woordenboeken gebruikt. Deze bronnen worden niet in de lemmata zelf genoemd. Verdere secundaire literatuur wordt wèl in de lemmata vermeld.
De spelling van de citaten van Multatuli en zijn tijdgenoten volgt de spelling van de Volledige Werken. Ideeën wordt dan ook met drie e's gespeld en de y van Multatuli voor ij blijft behouden.
De namen Multatuli en Douwes Dekker zijn afgekort tot
M. resp.
DD. In de lemmata die uitsluitend handelen over Multatuli's leven voor 1860 - het begin van zijn schrijversloopbaan -, wordt de naam Douwes Dekker geschreven, in de lemmata waarin de auteur Multatuli optreedt, wordt de naam Multatuli gebezigd.
Titels en namen zijn zoveel mogelijk genormaliseerd volgens de in bio- en bibliografieën gebruikelijke spelling.
De titels van Multatuli's werken zijn veelal afgekort. Duizend en eenige
hoofdstukken over Specialiteiten wordt aangegeven als Over Specialiteiten, Een en ander naar aanleiding van J. Bosscha's Pruisen en Nederland als Pruisen en Nederland, Losse bladen uit het dagboek van een oud man als Losse bladen, Over vryen arbeid in Nederlandsch-Indië, en de tegenwoordige koloniale agitatie als Over vryen arbeid, Nog-eens: Vrye Arbeid in Nederlandsch Indië als Nog eens: vrye arbeid en Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb als Wijs mij de plaats.
In een encyclopedie is het onvermijdelijk dat bepaalde gegevens niet in één, maar in verschillende lemmata worden ondergebracht. Om de samenhang tussen verschillende lemmata te laten zien, zijn verwijzingen aangebracht. Deze worden aangeduid met een asterisk en staan voor zie- en zie ook-verwijzingen:
Zie-verwijzingen: aan het einde van lemmata waarin uitsluitend biografische
gegevens en/of verklarende informatie worden verstrekt;
XII
Zie ook-verwijzingen: aan het einde van of in de lemmata wordt verwezen naar lemmata waar extra informatie over het betreffende onderwerp of de desbetreffende persoon te vinden is.
Bij veelvuldig voorkomende personen (bijv. Thorbecke) of zaken (bijv. het Cultuurstelsel) is alleen een verwijzing opgenomen wanneer de informatie bij de desbetreffende lemmata nuttig kan zijn voor het begrip van het lemma waarin de verwijzing geplaatst is. Ook bij de namen van de correspondenten is aldus gewerkt.
Daarnaast zijn ook kruisverwijzingen aangebracht bij die lemmata die zaken of personen bevatten die een eigen lemma hebben of elders toegelicht worden.
Ook binnen citaten kunnen verwijzingen zijn aangebracht. In tegenstelling tot de andere toevoegingen van de redactie, zijn deze verwijzingen niet tussen de
gebruikelijke vierkante haken geplaatst.
Er is voorts een aantal verzamellemmata opgenomen, bijv. bloemlezingen, congressen, gouverneurs-generaal, hotels, ministeries, uitgevers, volledige werken.
Dit zijn lijsten van namen of onderwerpen met zie-verwijzingen (bijv.
gouverneurs-generaal), ofwel lemmata waarin de informatie ondergebracht en apart genummerd is (bijv. hotel 1-9). Naar deze laatste groep zijn steeds vanaf andere plaatsen zie-verwijzingen aangebracht. Bijv.: bij Het Poolsche Koffiehuis wordt verwezen naar hotel 6.
In het geval van pseudoniemen waarbij de auteursnaam bekend is, heeft de meest bekende naam een lemma gekregen, waarin alle informatie over de auteur is
opgenomen. De andere na(a)m(en) heeft (hebben) een eigen ingang met een zie-verwijzing.
Wanneer Multatuli een boektitel zonder auteursnaam noemt, heeft deze titel een ingang gekregen, eventueel met een zie-verwijzing naar de auteursnaam. Bij vermelding van beide, is de informatie meestal bij de auteursnaam opgenomen.
Om het aantal verwijzingen bij personen (bijv. Jacob van Lennep) te beperken, is een namenregister toegevoegd. Hierin staan alle in de encyclopedie voorkomende werkelijk bestaande personen. Wanneer een persoon een eigen lemma heeft, is de plaats hiervan aangegeven met een vetgedrukt paginanummer.
De alfabetisering volgt de alfabetisering van de encyclopedie: namen zijn
opgenomen onder de achternaam en daarbinnen op eerste (en volgende) voornamen of initialen. Uitzonderingen hierop zijn de dynastieke staatshoofden, die bij hun voornaam zijn opgenomen, de heiligen, die bij Sint zijn opgenomen en Multatuli's kinderen Edu(ard) en Nonnie en pleegzoon Wouter, die bij hun voornamen zijn vermeld. Multatuli zelf ontbreekt (uiteraard) in het register.
Titels en zaken zijn bij het eerste woord opgenomen, waarbij lidwoorden genegeerd worden. De Nederlandsche Spectator staat dus bij de
N.
Tot slot wil ik graag de mensen bedanken, zonder wie dit boek niet in deze vorm had kunnen verschijnen. Allereerst gaat mijn dank uit naar Willem L. van Duijn, die zich het afgelopen jaar voor de volle honderd procent heeft ingezet bij het controleren en aanvullen van het materiaal. Voorts ben ik Tristan Haan, Brigit Hoomans, J.
Jalvingh en Jos van Waterschoot zeer erkentelijk voor hun onvoorwaardelijke hulp.
Chantal Keijsper
1
A
A.,
aanduiding van *Alexander Leonard baron van Plettenberg in de door Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel bezorgde uitgave van
M.'s brieven (1912). Bijvoorbeeld in een brief aan G.L. Funke van 31 juli 1872 (Brieven
WB IX, p. 93; cf.
VW XV, p.
293, alwaar de juiste lezing ‘Plet’ gebruikt is).
Aa, Pierre J.B.Ch. van der-,
1770-1812, advocaat te Amsterdam, vurig patriot, secretaris van het Comité révolutionnair in Amsterdam (1795). In 1796 werd hij benoemd tot baljuw van Amstelland, in 1805 werd hij ontslagen na een conflict met raadpensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck, waarna hij advocaat te Leiden werd. Van zijn hand verschenen diverse rechtsgeleerde werken. Hij wordt genoemd in de *Historische Bijdragen (Idee 514,
VW III, p. 260, 262).
Aa, R. van der-,
*Robidé van der Aa, Pieter J.B.C.
Aan de lezers myner Ideeën,
1. Toelichting bij de oproep *Aan het volk van Nederland.
2. Uitnodiging van
M. in februari 1865, om door het kopen van zijn portret een bijdrage te leveren aan de oprichting van een dagblad (
VW XI, p. 444-446).
*portretten, verkoop van-
Aan de stemgerechtigden in het kiesdistrikt Tiel,
open brief, geschreven door
M. in oktober 1860 en gepubliceerd als Indrukken van den dag, medegedeeld door Multatuli nr. 2 (Arnhem, 1860;
VW I, p. 431-449).
M. schreef deze brief naar aanleiding van zijn kandidatuur voor *Tiel. De open brief begint als volgt:
‘Ik heb myn wens te kennen gegeven, om te worden in aanmerking gebracht by de aanstaande verkiezing van een lid der Tweede Kamer voor Uw Distrikt, en gevoel my verplicht U de redenen meê te delen, die my tot dien wens bewegen.’ (
VW I, p. 433)
M
. vraagt de lezer vonnis uit te spreken in het geding tussen hem en het ministerie
van Koloniën. Hij schrijft verder niet te strijden tegen personen, maar wijst wel op
de onbekwaamheid van de huidige gouverneur-generaal *Duymaer van Twist. Hij
informeert de lezers over de misslagen van deze gouverneur-generaal en verzekert het zijne te willen doen om een einde te maken aan de gruwelen in Indië.
Hij neemt in deze brief zijn artikel uit de Amsterdamsche Courant (1859) op, dat hij geschreven had bij de dood van kamerlid *Stolte, alsook de *‘Brief aan de kiezers te Amsterdam’.
Hij besluit de brief als volgt:
‘Toen ik de medegedeelde stukken schreef, had ik my zelf niet verkiesbaar gesteld. Integendeel had ik een door voortvarende vrienden gestelde kandidatuur laten terugnemen. Ik was op dien ogenblik niet gereed, om niet gekozen te worden: de Max Havelaar was niet verschenen. Ik wilde namelyk niet dat het afwyzen van myn beroep op de kiezers, een gevolg wezen zou van onbekendheid met myn persoon. (...) Ook in politieke geloofsbelydenissen heerst veelal leugen voor. Ik weet dit, en waarschuw u daarvoor. De proef is zeer eenvoudig. Men vrage niet: “wat zegt gy?”
Men vrage: “wat hebt gy gedaan?” En met deze eenvoudige opmerking sluit ik dit eerst beroep op het volk van Nederland.’ (
VW I, p. 448-449) Ondertekend: ‘E. Douwes Dekker Op verzoek eervol ontslagen Adsistent-Resident van Lebak’. Hij kreeg op 16 okrober slechts 9 van de 945 stemmen.
Aan het Volk van Nederland,
een beroep op het volk in Idee 290 (
VW II, p. 482-486).
M. stelde zich in 1862 verkiesbaar voor de Tweede Kamer. Een programma had hij niet, hij minachtte namelijk ‘die zogenaamde partyen in den Staat, of liever ik erken die partyen niet’.
Al hij gekozen wordt wil hij de minister vragen wat deze gedaan heeft om ‘al de ellendelingen af te straffen, die den Javaan (ook thans weer) periodiek laten
hongeren?’ (
VW II, p. 484). Aan de Kamer zal
M. vervolgens rekenschap vragen van
‘al de ellende die de verrotte politiek der laatste jaren heeft teweeggebracht ginder, en voorbereid hier!’ (
VW II, p. 485).
Aan het volk vraagt hij om hem te steunen in zijn strijd tegen het onrecht in Nederlands-Indië:
‘Nederlanders, leest gy de couranten niet? Staat er niet duidelyk te lezen, dat er wederom hongersnood is op Java? (...) Honger en zeeroof! En hier spreekt men van consignatie! En de dagbladschryvers wawelen van stelsels!
En de Kamerleden van *Maas-aftapping!’
De oproep in de Ideeën wordt gevolgd door de oproep ‘Aan de Lezers myner Ideeën’,
een beroep op
2
‘dat gedeelte van de natie “dat nog niet geheel is verlengend!”’.
M. schrijft hierin dat hem de roeping is opgelegd om ‘een einde te maken aan de schande der Natie’. Men kan hem hoogmoed verwijten, maar hij meent juist hoogmoed à la *Curtius,
*Cambronne en *D'Assas - die zichzelf hebben opgeofferd -, nodig te hebben om zijn taak ten uitvoer te kunnen brengen (
VW II, p. 487).
Aan Mevr. de Wed. P. geb. baronesse van D. te Zwol,
*Pruimers
Aan Mevr. de Wed. X. geboren Y te Z.,
*Pruimers
Aan Multatuli,
1. ‘een stem uit het Nederlandsche Volk’, gedicht van G.S. (G. Swart), met aan het slot de wens dat
M. zijn dwaze strijd met God ‘nog op tijd zal staken’:
‘De schuld, de zonde erkend en diep betreurd,/In ootmoed 't hoofd naar C
HRISTUSKruis gebeurd./Dáár blinkt de Hoogste Liefde en Wijsheid uit;/Dáár wordt de bron des kwaads ontdekt, gestuit.’ (3e druk, Rotterdam, 1875)
Beantwoord met het gedicht ‘Met Multatuli! De stem van G.S. is het Nederlandsche volk onwaardig’ van Aletheia (Waarheid). Mer als slot:
‘Te denken onvermoeid, te werken zij ons streven,/Laat volgen ons die leer: dàt zij het doel van 't leven./Waar recht en rede is, dáár blinkt de wysheid uit,/Dáár wordt de bron des kwaads, de leugentaal gestuit.’ (2e druk, Rotterdam 1875)
Beide gedichten zijn opgenomen in: Publicaties over Multatuli in reprint (s.l., s.a., p. 133-144).
2. Brief van *David Post, student in de theologie.
3. Gedicht van *C. Vosmaer in De Nederlandsche Spectator van 20 december 1873, opgenomen in een noot uit 1874 bij Idee 748 (
VW IV, p. 695; ook in: C.
Vosmaer, Een zaaier. Studiën over Multatuli's werken, 1874 en Gedichten, 1887).
Aan sommigen myner lezers,
Aan het slot van de eerste bundel Ideeën richt
M. zich tot zijn lezers. Hij heeft namelijk
van zijn uitgever *d'Ablaing van Giessenburg vernomen dat een aantal lezers geklaagd
heeft over het onregelmatig verschijnen van de afleveringen Ideeën. Hij legt uit dat
deze onregelmatige produktie veroorzaakt wordt door zijn gemoedstoestand èn zijn
geldzorgen. Hij herinnert aan Jezus, die na de zware kruistocht nog tot het volk sprak:
‘Het is hem aan te zien/Dat hy veel droeg, maar kracht heeft meer te dragen,/Dat hy veel leed, maar nog lang lyden kan.’ (citaat uit de Kruissprook, Idee 446,
VW II, p. 654)
En:
‘valt den man niet hard, die deed wat-i kon, in den tyd en met de vermogens die hem overbleven na 't pynlyk tobben over 't nodige voor vrouw en kind.’
(Idee 446,
VW II, p. 656)
Daarop volgt de parabel van Samojedië, waar het de gewoonte was, zich van top tot teen in te smeren met ranzige traan. Een jonge Samojeed verzuimde dit en werd vanwege zedeloosheid mishandeld en moest honger lijden...
‘Maar wyl men in Samojedië geen laster had, geen kopyrecht, geen verdachtmaking, geen domme orthodoxie, noch vals liberalismus, noch bedorven politiek, noch bedervende ministers, noch verrotte Tweede Kamer,... sloeg men den patiënt met de afgekloven beenderen van de robben, die hyzelf gevangen had.
Aan m'n overige lezers myn hartelyke groet!’ (Idee 447,
VW II, p. 658)
Aantekeningen,
1. geplaatst in de vierde druk van de Max Havelaar, de eerste door
M. zelf
gecorrigeerde druk (Amsterdam: G.L. Funke, 1875), en in de vijfde druk, die in 1881
‘herzien, gewyzigd en aangevuld’ bij Uitgeversmaatschappij Elsevier verscheen. De laatste aantekening luidt: ‘Volgens de laatste berichten uit Indiën is Lebak een woesteny. Gehele dorpen zyn uitgestorven. (Nieder-Ingelheim, augustus, 1881)’ (
VW I, p. 297-376). Ook bij de herdrukken van de meeste andere werken voegde
M. in de loop der jaren ‘aantekeningen en ophelderingen’ toe.
2. de door
M. gemaakte aantekeningen gedurende zijn ‘smartelyke Odyssee’, nl.
de tijd na Lebak (Idee 951,
VW VI, p. 147-148; *Odyssee). Door het verloren gaan van deze aantekeningen (‘De lyst der onderwerpen in Sjaalmans pak (...) is grotendeels uit het geheugen opgesteld, en zeer onvolledig.’), was hij genoodzaakt zich ‘te bepalen tot noten van vry laten datum’ (Idee 957,
VW VI, p. 152-153).
Aantrekken,
‘Ziedaar de gehele natuurwet, het godsbegrip, de leer der noodzakelykheid, teruggebracht tot dit éne woord: aantrekken. Wie of wat het meest aantrekt, wint vorm. Wie of wat het minst aantrekt, verliest vorm. Alles wat geschiedt, komt voort uit die eeuwige afwisseling van meer of min.’ (Idee 172,
VW II, p. 391)
Het begrip aantrekken heeft voor
M. een ‘zinnelijke’ lading. Verwante begrippen zijn: ‘neiging tot samenzijn/vereniging’, ‘gezonde aandrift tot weten en beminnen’
en ‘liefde’. In Idee 198-202 (
VW II, p. 411-415) past
M. het begrip aantrekking toe
op de mens:
‘Al wat bestaat, heeft neiging tot samenzyn, tot verenigen, tot ineensmelten, tot éénzyn. Met die neiging wordt ook de mens geboren.’ (Idee 198,
VW II, p. 413)
Maar:
‘Wy hebben de zeden uitgevonden, wy passen die toe, wy beweren die te
moeten handhaven... zeden, welke in aanhoudenden stryd zyn met de
hoofdwet der Natuur. (...) Deze verkrachting - of de voortdurende
vruchteloze pogingen daartoe - noemen we deugd. Onze hele opvoeding
van de meisjes, is 'n moorddagige opstand tegen 't goede.’ (Idee 200,
VW II, p. 414)
3
Abällino, der grosse Bandit,
toneelstuk uit 1794 van Heinrich Zschokke (1771-1848). Eén van de kinderen Kopperlith (*Ouwetyd & Kopperlith) werd vernoemd naar het personage Flodoard uit dit toneelstuk. ‘Floddewaar, zei Gerrit tot grote ergernis van de hele familie’ (Idee 1213,
VW VII, p. 368). De andere kinderen Kopperlith kregen namen uit de boeken van *Florian.
Abattoirs,
moeten verplaatst worden naar buiten de stad, betoogt
M. onder meer in ‘Max Havelaar aan Multatuli’ (
VW II, p. 461) en in zijn voordracht van 23 februari 1878 te
's-Gravenhage. Het Vaderland van 26 februari (
VW XIX, p. 198-200) bericht hierover:
‘Bij de zaligspreking der barmhartigen wees de spreker op het bevorderen van ruwheid en ongevoeligheid bij de jeugd, door het vervoeren en slachten van vee in de steden.
Hij vestigde de aandacht op het feit, dat er nooit gebrek is aan slachtersjongens, en op de martelingen, welke het vee van die knapen heeft te lijden, vóórdat het ter slachtbank wordt gevoerd. Abattoirs buiten de stad, geen slachters meer, maar vleeschverkoopers, en voor het afmaken van het vee: van overheidswege benoemde deskundigen, die langs wetenschappelijken weg het vee zóó weten te dooden, dat het een minimum lijden heeft te verduren. Dat achtte
M. in de groote steden dringend noodzakelijk.’
Als gevolg van consumptie van besmet vlees heersten rond 1860 epidemische trichinenziekten in Duitsland, en werden in vele Duitse staten vanaf 1868 strenge
‘Schlachthausgesetze’ ingevoerd. De op grond hiervan streng gecontroleerde, en modern ingerichte abattoirs bij (en niet in) grote Duitse steden, zullen niet aan
M.'s aandacht ontgaan zijn.
Abélard, Pierre-,
(Abailard/Petrus Abailardus) 1079-1142. Frans theoloog en wijsgeer. Hij beminde Héloïse, de nicht van kanunnik Fulbert. Toen zij een kind van hem verwachtte, plaatste Abélard haar in een klooster. Hij wilde wel met haar trouwen op voorwaarde dat het huwelijk geheim zou blijven om zijn wetenschappelijke en kerkelijke carrière niet te schaden. Op last van kanunnik Fulbert werd hij vervolgens overvallen en ontmand. Zowel Abélard als Héloïse brachten de rest van hun leven door in een klooster; Héloïse werd er abdis. Héloïse bleef Abélard liefhebben; hij keerde zich van haar af.
Hun briefwisseling - later ontmaskerd als een literaire vervalsing - werd in 1841 in het Latijn uitgegeven door Orelli.
In Idee 1070 noemt
M. Abélard ‘geen man meer - en geen mens dus!’ en schrijft verder dat deze Héloïse's ‘heerlyke geestdrift’ beantwoordde met ‘theologischen wawelpraat en stinkend pedante preken over dogmatiek en “deugd”’ (
VW VI, p.
716-717). Hij citeert vervolgens enkele regels uit de briefuitgave Abailard et Héloïse,
essai historique van François P.G. en Pauline Guizot.
In een brief aan P.A. Tiele d.d. 22 oktober 1875 noemt
M. Abélard een ‘infaam gemeen heertje’, ‘en dat zijn alle eunuken, ook die zich slechts moralement parlant Fr. in geestelijke zin] lieten castreeren’ (
VW XVIII, p. 55). *Mina Krüseman
Ablaing van Giessenburg, Rudolf Charles d'-,
26 april 1826 - 13 maart 1904, geb. te Amsterdam, aangegeven als Rudolf Carel Meyer (hijzelf spelde Meijer; zie hierover Over Multatuli, 1979, nr. 3, p. 57), buitenechtelijk kind van een dienstbode, in 1861 officieel erkend als zoon van Johanna Maria d'Ablaing van Giessenburg. Op 18 april 1861 trouwde hij met Josephine Maria A. Luken.
D'Ablaing van Giessenburg was van 1847-1849 werkzaam te Batavia bij de firma Krelinger, Dünler & Co en de firma Maclean Watson & Co, sedert 1850
boekhandelaar en uitgever te Amsterdam onder de naam R.C. Meijer. In 1857 opende hij zijn reeks ‘Boekerij der vrije gedachte’ met een eigen vertaling van Voltaires Examen important de Milord Bolingbroke ou le tombeau du fanatisme (zie G.W.
Huygens, ‘Voltaire en zijn nawerking bij Multatuli’, in: Over Multatuli, 1979, nr. 3, p. 44-46). Verder gaf hij in 1860 een derde druk uit van La France mystique ou tableau des excentricités religieuses de ce temps (eerste druk 1855) van *Alexandre Erdan en in 1864 Le Testament de Jean Meslier, Curé d'Etrepigny et de But en Champagne, décédé en 1733 (
VW XI, p. 406-407). Zelf schreef hij de studie
L'Evolution des idées religieuses dans la Mésopotamie et dans l'Egypte depuis 4400 jusqu'à 2000 avant notre ère over vergelijkende godsdienstgeschiedenis. Het eerste deel hiervan verscheen in 1889; het werk werd nooit voltooid.
D'Ablaing van Giessenburg was verder oprichter van diverse tijdschriften, zoals de Verzamelaar (1852), *Omnibus (1865) en Recht door Zee (1883). Ook gaf hij werkjes uit als Curiositeiten van allerlei aard. Hij was lid van de vrijmetselaarsloge Post Nubila Lux, waarin een aantal geloofstwijfelaars zich verenigd had. In 1855 richtte deze loge het tijdschrift De Dageraad op, waarin
M. in 1859 zijn
*‘Geloofsbelydenis’ publiceerde. In 1856 werd d'Ablaing van Giessenburg voorzitter van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, die officieel geen binding had met het gelijknamige tijdschrift. Dat werd nog eens onderstreept door het feit dat d'Ablaing van Giessenburg in 1859 een eigen tijdschrift oprichtte, dat duidelijk radicaler van inhoud was, en zich meer met politieke zaken bezighield: de Tijdgenoot op het gebied der rede, gewijd aan de bevordering der kennis van de hedendaagsche wijsbegeerte, de leer der humaniteit en de emancipatie der vrouw. D'Ablaing van Giessenburg bleef tot 1864 voorzitter van de vereniging De Dageraad; hij werd opgevolgd door
*H.H. Huisman.
In 1861 gaf hij de brochure Max Havelaar! Een beroep op de Nederlandsche
vrouwen uit. Onder het pseudoniem Hagiosimandre trachtte de journalist *G. Broens
hiermee geldelijke steun te verkrijgen voor
4
de noodlijdende schrijver
M. In 1862 publiceerde d'Ablaing van Giessenburg - inmiddels bevriend geraakt met
M. - diens geschrift Over vryen arbeid, vervolgens de eerste twee bundels Ideeën (1862 resp. 1864), De Bruid daarboven (1864), de vierde druk van de Minnebrieven (1865) en Herdrukken (1865), waarin onder andere de Japanse gesprekken, Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb en De Zegen Gods door Waterloo zijn opgenomen. Van de laatste bundel kwam nog hetzelfde jaar een herdruk uit onder de titel Verspreide Stukken. Om de uitgave van de Ideeën mogelijk te maken gaf Jan Douwes Dekket d'Ablaing van Giessenburg in 1862 een voorschot van f 1000,- (
VW XI, p. 79). D'Ablaing van Giessenburg verzorgde verder nog enkele afzonderlijke uitgaven van o.a. Wijs mij de plaats. Als vlugschrift vetscheen bij hem de Brief aan Mevr. P... (*Pruimers).
In juni 1864 betrekt
M. de zolder boven de zaak van d'Ablaing van Giessenburg in de Kalverstraat, waar hij snel en regelmatig aan de tweede bundel Ideeën werkt, tot hij in oktober 1864 naar Parijs vertrekt om mee te helpen aan een Franse vertaling van de Max Havelaar, die *E. Reclus zou verzorgen. Op 16 december is hij weer terug in Amsterdam, waar intussen de zolderkamer gerieflijk is ingericht door leden van De Dageraad, onder leiding van de reeds genoemde oud catechiseermeester Huisman en de timmerman Christiaanse.
De relatie tussen
M. en d'Ablaing van Giessenburg, die aanvankelijk
kameraadschappelijk van aard was, verslechtert in deze tijd snel.
M. komt zijn belofte om regelmatig vellen kopij te leveren niet na en d'Ablaing van Giessenburg - die zelf slecht bij kas is - kan hem niet langer geld aan geld helpen. Op 19 januari 1865 schrijft d'Ablaing van Giessenburg aan D. Koning dat zij een hevige woordenwisseling gehad hebben en vervolgens overeengekomen zijn dat hij het eigendomsrecht zal kopen op alles wat hij van
M. heeft uitgegeven tot en met de tweede bundel Ideeën, vel 1-16, voor f 600 meer dan de voorschotten bedroegen (
VW XI, p. 432-433). Verder zal
M. in de toekomst f 40 per vel kopij ontvangen. Het aantal intekenaren op de Ideeën bedraagt op dat moment 694. In deze tijd vindt de rampzalige geschiedenis plaats met de te Brussel vervaardigde portretten (*portretten, verkoop van), die in de boekwinkel van d'Ablaing van Giessenburg verkrijgbaar waren, maar die door de (te) hoge verkoopprijs geen aftrek vonden.
D'Ablaing van Giessenburg begon zich meer en meer te ergeren aan het karakter van
M., getuige de volgende aantekening: ‘
M. is een moderne Narcissus. Hij is zoo verliefd op zich zelf dat hij zijne gebreken als begaafdheden aanmerkt. (...) Bijna uitsluitend met zich zelf bezig bestaat het grootste gedeelte van zijn arbeid uit het likken van zijn portret en het oppoetsen van den breeden vergulden lijst dien hij zelf et om gemaakt heeft’ (
VW XIII, p. 33-34). Als Tine in het voorjaar van 1866 uit Brussel moet vluchten, betrekt zij met haar dochter Nonnie op 29 maart de zolderkamer;
M. bevindt zich op dat moment in Duitsland. D'Ablaing van Giessenburg moet
grotendeels voor haar onderhoud zorgen tot zij 1 juli naar Milaan vertrekt.
Begin april 1866 stelt d'Ablaing van Giessenbutg
M. voor om diens opgelopen schulden te verrekenen met het leveren van kopij voor zijn nieuwe blad Omnibus.
‘Stukken van uwe hand zouden het debiet van dit blad stellig genoegzaam bevorderen,
om mij in staat te stellen, eerstens uwe schuld bij mijne vrouw en mij te delgen, en
voorts in het bestrijden der kosten van woning en onderhoud voor uwe vrouw en
Nonnie, voorloopig ten minste, te voorzien’. Hij voegt eraan toe: ‘Er zijn gebreken
en verkeerdheden genoeg op sociaal gebied dat ge niet beperkt behoeft te zijn in uwe
keus of verlegen over een onderwerp’ (
VW XI, p. 574-575).
M.'s honorarium zou hetzelfde bedragen als voor de afleveringen van de Ideeën, namelijk f 40,- per vel.
M
. toont zich in een brief aan Tine d.d. 4 april 1866 diep beledigd door deze
‘chantage’; hij noemt d'Ablaing van Giesenburgs handelwijs ‘infaam’ en d'Ablaing van Giessenburg zelf een ‘canaille’. Bovendien vindt hij het honorarium een lachertje.
Hij noemt de Omnibus een ‘voddig krantje’ en vervolgt:
‘Nu moet je weten dat die Omnibus volstrekt geen waarde heeft, en door myn medewerking waarde krygen zou. Als nu zoo'n krant daardoor een gevestigd blad werd, zou 't een zaak worden van duizenden (dat namelyk had ik zelf willen stichten als 't met de portretten niet zoo ellendig gegaan was.) Zyn voorstel is dus een ware afzettery. Hy weet zeer goed dat juist myn naam z'n onbekend krantje gewild maken zou.’ (
VW XI, p. 576-577)
M
. verbreekt hierna het contact met zijn uitgever. De laatste brief die
M. van hem ontvangt is een aanmaning om zijn schuld van f305,75 te betalen (16 januari 1867,
VW XII
, p. 41). In 1870 verkoopt d'Ablaing van Giessenburg zijn Multatuli-fonds met de kopijrechten voor f 5000,- aan *G.L. Funke (
VW XII, p. 66), een bedrag dat, aldus de laatste, ‘mijn finantieele krachten ver te boven ging’ (brief aan
M. d.d. 20 augustus 1871,
VW XIV, p. 602).
In december 1870 schrijft
M. aan S.E.W. Roorda van Eysinga dat hij hem helaas geen portret kan sturen aangezien de portretten in handen zijn van iemand ‘die hem voor duizenden bestolen heeft’ en hem desalniettemin aanmaant voor een paar honderd gulden (
VW XIV, p. 263). Eveneens aan Roorda van Eysinga schrijft hij op 11 januari 1871:
‘Wat van d'Ablaing komt, is gewoonlyk leugen. Dat oordeel kan ik verantwoorden, weisz Gott! Die kerel is een komiek modelletje van beroerdheid. Ik zal by gelegenheid zyn type eens schetsen. “Liberaal m'nheer! Denk je dat ik wat om den zondag geef, den dag des Heeren?
Niets!” En... hy laat z'n bediende zeven dagen in de week werken, ter eere
van 't Onbevlekt Liberalisme!’ (
VW XIV, p. 357)
5
Enkele jaren daarvoor had
M. d'Ablaing van Giessenburg in zijn Ideeën nog genoemd onder degenen ‘die smaad verdragen om den wille der waarheid’ (Idee 482,
VW III, p. 230-231). *F.C. Günst
(Lit. M. [P.J.A. Meersmans], Rudolph Charles d'Ablaing van Giessenburg (Firma R.C. Meijer, Amsterdam, Damrak 97) Persoonlijke herinneringen. Alsmede
d'Ablaing's omgang met Multatuli (Ed. Douwes Dekker) in de jaren 1860-1866, geschetst uit beider nog onuitgegeven brieven en bescheiden, Amsterdam, 1904;
Hidde R.J. van der Veen, ‘Uit het kasboek van D'Ablaing’, in: Over Multatuli, 1986, nr. 16, p. 54-70; T. Haan, ‘Rudolf Charles d'Ablaing van Giessenburg’, in:
Woordenboek van Belgische en Nederlandse Vrijdenkers
I, Brussel 1979, p. 29-61, Marja Keyser, ‘De helse vruchtboom of hoe R.C. Meijer in het boekenvak
terechtkwam, 1847-1857’, in: De Boekenwereld, jrg. 10, 1994, nr. 3, p. 131-136.
Portretten van d'Ablaing van Giessenburg zijn opgenomen in T. Haan, ‘Enkele verspreide biografische dokumenten’, in: Over Multatuli, 1978, nr. 2, p. 58 en in W.F. Hermans, De raadselachtige Multatuli, 2e druk 1987, p. 110)
Abraham,
heette Abram voordat God zijn naam veranderde (Genesis
XVII:5).
M. spot in Idee 387 dat men ‘een brede, hoge of diepe mening’ kan hebben over de betekenis van die twee letters (
VW II, p. 566). *Tera(c)h
Abrahamsoffer,
Abraham gehoorzaamde God toen deze hem beval zijn zoon Isaäk te offeren. Op het laatste moment verhinderde God echter de offerande. In een aantekening bij Idee 1257 schrijft
M. dat er een ‘Abrahamsoffer’ gebracht werd te Detmold, waar een gelovige zijn zoon de keel had afgesneden. De man had net wat hout opgestapeld en was bezig het lijk daarheen te slepen, toen buren het ontdekten en hem het lijk afnamen. Een voorbeeld van ‘godsdolheid’, aldus
M. (
VW VII, p. 680). Eerder kwam deze gebeurtenis ter sprake in Idee 208:
‘En, o schande, o vloek, o godvergeten, Hereloze brutaliteit van de Detmoldse politie... dien man hebben ze in arrest genomen. Verbeeld u, Abraham op Moria, gekneveld als 'n misdadiger en voor een rechter ter instructie gebracht! (...) Maar weer moet ik betuigen zo'n krankzinnige nader te staan, dan den half-gelovers. Ik beklaag dien man, maar ik begryp hem. Ik veracht de ellendelingen die met hun vroom gewawel hem hebben gek gemaakt, zonder - let wel! - ooit hun eigen kinderen den hals af te snyden.’ (
VW II, p. 421)
Abrahamsz, Anna-,
1837-1908, dochter van
DD.'s zuster Catharina, zuster van Sietske, Catharina en Theo,
ongetrouwd.
DD. schrijft Tine op 27 maart 1861 over haar:
‘Anna is ten huwelijk gevraagd door een jongen dominé, maar 't is afgesprongen ik geloof door haar weifelen. Zij weet niet wat zij wil. Ja, neen, neen, ja. Zij is gedecideerd de minste van de drie, zoowel in kennis als oordeel.’ (
VW X, p. 423)
Enkele dagen later schrijft hij:
‘Die Anna is waarachtig in de war, ik geloof nu met Siet en Catharina dat er een streep doorloopt. Zij heeft mij een brief geschreven die wel lijkt te wezen van een kind van tien jaar. Dit is te meer opmerkelijk omdat Siet zoo bijzonder goed schrijft.’ (wsch. 30 maart 1861,
VW X, p. 427)
In 1860 stuurt
DD. Anna, die zelden met haar zusters en hem meeging naar het park, theater etc., zijn toneelstuk De Bruid daarboven om haar ‘eenige verstrooijing te verschaffen’ (
VW X, p. 310).
De krankzinnig geworden dochter (‘behoorlyk bebraafheid, begoddienst en behuishoud’) uit Idee 209 (
VW II, p. 421) is op Anna geïnspireerd (cf. brief van
DD. aan Mimi d.d. 20-26 maart 1863,
VW XI, p. 114).
Van Anna is in 1993 Journaal eener Oostindiesche Reis. De belevenissen van een tienjarig meisje in 1847 en 1848 (red. Leonoor Kuijk e.a.; met een inleiding en slotbeschouwing door Marc A. van Alphen; Amsterdam: Terra Incognito) verschenen.
Abrahamsz, Catharina-,
1835-1876, oudste dochter van
DD.'s zuster Catharina, zuster van Anna, Sietske en Theo. Zij trouwde met de scheepskapitein Pieter Sorgdrager en kreeg twee zonen.
Aan haar en haar zus Sietske las
DDin 1861 zijn Wijs mij de plaats voor. Ook leerde hij deze beide zusters schaken. Aanvankelijk is hij zeer ingenomen: zij is een ‘soliede opregte knappe meid, wij hebben haar miskend.’ (brief aan Tine d.d., 27 maart 1861,
VW X
, p. 423).
Enkele maanden later schrijft hij Tine echter dat Sietske thuis, met name van Cataharina, veel narigheid ondervindt door haar omgang met hem:
‘Catharina is in Den Haag geheel verkneed, en huilt over de verdorvenheid van Siet, ofschoon zij vroeger, even als Siet nu, klaagde dat haar vader zoo flaauw en vervelend was. Je hebt dan ook geen begrip van die gêne, die dorheid, die verveling.’ (
VW X, p. 499)
Abrahamsz, Cornelis-,
1802-1879, geb. te Amsterdam, kwam in 1822 als stuurmansleerling op het schip Maria bij kapitein Engel Douwes Dekker, waardoor hij in vriendschappelijk contact met de familie Douwes Dekker kwam te staan. Dit leidde in 1832 tot het huwelijk met
DD.'s zuster Catharina. Na haar dood in 1849 trouwde hij met Helena Elisabeth Onnen (1802-1879).
DD
. schildert diens gezin rond 1860 aan de Geldersekade te Amsterdam in de
Minnebrieven als erg conservatief, bekrompen en verstikkend. Van 't Veer vermeldt
in Het leven van Multatuli (1979, p. 22-28 en noot 22) Abrahamsz' angst voor
DD.'s
bemoeizucht (jaloezie) bij de opvoeding van zijn kinderen, als daterend van lang voor 1860.
(Lit. zijn dochter Anna Abrahamsz publiceerde een Biographie van C. Abrahamsz
jr. en het Journaal eener
6
Oost-Indiesdie reis; over Cornelisz Abrahamsz en de volgende leden van de familie Abrahamsz zie J. Pée, Multatuli en de zijnen, Amsterdam, 1937, p. 410-422)
Abrahamsz, Sietske Cornelisdr.-,
1842-1912, dochter van Multatuli's zuster Catharina. Zij maakte op 18-jarige leeftijd een grote indruk op M.: zij stond model voor *Fancy in de Minnebrieven (1861). M.
leerde haar nader kennen in juli/augustus 1860, toen Tine en de kinderen - in grote armoede - in Brussel verbleven. Op 12 augustus 1860 schrijft hij Tine over haar:
‘Ik ga nog al dikwijls naar de Abrahamsjes. Kees en vrouw zijn naar de Buthe. Cath. en Sietske alleen zijn tehuis. Die Sietske is een engel van een meisje, ik heb pleizier om met haar te spreken. Zij is lief en hartelijk.’ (
VW X, p. 283)
En op 17 september 1860:
‘S. die ik voor een genie houd, of althans voor een bijzonder krachtige ziel. Ze is pas achttien jaar maar ze heeft een lip die wil... neen, ze heeft geen lip. Ze is puur leelijk uit overmaat van expressie in 't gelaat.’ (
VW X, p. 314)
Wanneer M. na een verblijf van ongeveer twee maanden in Brussel medio februari naar Amsterdam terugkeert, verandert zijn verhouding met Sietske in een
liefdesrelatie, ondanks waarschuwingen van Tine en verzet van Sietskes vader en stiefmoeder. Hij schrijft Tine op 27 maart 1861:
‘Siet is heel hartelijk en zelfs hartstogtelijk. (...) Ik beken dat ik veel van haar houd. Tine, kind, hoe kan je zoo achteruitgaan? En ik zeg haar altijd dat je daar boven bent! (...) Ik voel mij door het vurig gestel van Siet zeer aangetrokken want, noch voor haar, noch voor mijzelf, zoek ik deugd in flaauwheid van temperament, maar nooit heb ik u een haarbreed opgeofferd noch in mijne gedachten noch in mijne gesprekken.’ (
VW X, p. 423)
Vijftig jaar later publiceert Sietske haar ‘Multatuli-herinneringen’ in het tijdschrift Nederland (dl.
I, 1910, p. 73-94). Volgens haar mededelingen zou zij ‘Hertogin van Sumatra’ worden wanneer
M. ‘Keizer van Insulinde’ werd: ‘Eens mij alleen treffende, verklaarde hij me in een soort extase, Keizer te willen worden, en dat daarheen zijn politieke plannen leidden. Schriftelijk volgde uiteenzetting van de erfopvolging bij de inlandsche vorsten van Sumatra. Geen zoons of dochters erfden den troon, maar de zusters kinderen, en door Multatuli werd ik uitverkoren als Kroonprinses van Insulinde. Op de munt van 't nieuwe Keizerrijk zou de beeldenaar mijn kop vertoonen.
Voorloopig zou mijn titel worden: Hertogin van Sumatra’ (a.w., p. 78). Zij vertelt
dat haat vader en stiefmoeder weinig sympathie voelden voor ‘de martelaar’ en blij
waren met diens voorstel de beide meisjes schaken te leren omdat daarbij niet
gesproken werd. Over de brieven waarin
M. zijn denkbeelden over godsdienst,
staatkunde, zedenleer, vrouwenrechten enz. ventileetde, schrijft ze: ‘Brieven en 't
levende woord brachten me onder eene begoocheling die me bezielde met een geloof, dat bergen verzetten kon’.
Verder vertelt ze dat
M. het plan had om haar voor f100,- in de maand als
secretaresse aan te stellen voor het blad dat hij samen met *d'Ablaing van Giessenburg zou gaan oprichten. Voot dat salaris zou zij bovendien een klapper op de Ideeën vervaardigen. Van haar dertiende tot en met haar zestiende had Sietske een particuliere meisjesschool doorlopen, waar zij de latere multatuliaan A.S. Kok als leraar had.
Multatuli stimuleert haar tot verder leren en zo behaalt zij haar akte tot onderwijzeres, een akte Frans lager onderwijs, en het diploma van hulponderwijzetes. Deze rang stond tussen die van onderwijzer en hoofdonderwijzer in. Op catechisatie bij de doopsgezinde predikant Van der Goot, toont zij zich zo kritisch, dat ze geen geloofsbelijdenis mag afleggen. In 1863 vertrekt ze voor een stagejaar naar een Engelse school. Ze treedt daar op als ‘pupil-teacher’ voor Frans en piano. Tijdens haar verblijf daar ontvangt ze maar één brief van Multatuli, maar Tine schrijft haar regelmatig.
In 1864 keert zij naar Nederland terug, waar zij op 28 augustus als eerste vrouw lid van de vereniging *De Dageraad wordt (
VW XI, p. 371). In oktober houdt ze enkele voordrachten over de emancipatie van de vrouw en nog in hetzelfde jaar bezoekt zij
M
., die op dat moment bij d'Ablaing van Giessenburg in de Kalverstraat woont. Zij wordt aangesteld als sectetaresse voor f 25 in de maand, wat ze slechts eenmaal ontvangt. Voor dit salaris zou zij de manuscripten van De Bruid daarboven en van de Woutergeschiedenis overschrijven.
In 1865 eist ze haar moederlijk erfdeel op, waarvan ze een deel aan
M. schenkt voor een reis naar een Duitse speelbank met Mimi. Het overige geld brengt Sietske naar Tine in Brussel. Weldra is Sietske in Amsterdam terug, waar ze twee jaar lang als gouvernante werkzaam is bij *Koning, een vriend van Multatuli. Sietske vermeldt dat zij in deze jaren voorgoed het geloof in
M.'s grootheid verloren heeft. In 1866 publiceert zij bij J.C. Schlömann, ongetwijfeld voor auteursrekening, Eene
Dames-theevisite en Klaasje Zevenster. Zij ondertekent met S...A...Z. Zij vertrekt in 1867 als gouvernante naar Indië. In juli 1870 trouwt zij daar met dr. Georg Julius Wienecke, Duits legerarts in dienst van het gouvernement. In 1871 keert het echtpaar terug naar Europa, eerst naar Duitsland, maar als spoedig naar Nederland. Wienecke vestigt zich als huisarts in Aalten en later in Oosterbeek. Hij overlijdt in 1884. Van haar huwelijk en het overlijden van haar man stelde Sietske Abrahamsz
M. niet op de hoogte.
Over de affaire *Bogaardt schrijft Sietske negen jaar na dato een brief aan
M.'s zoon Edu, waarin zij hem tracht te troosten met de mededeling dat de
hoofdcommissaris van politie zijn vader een ‘formeel standje’ gegeven heeft (cf. De
Waarheid over Mul-
7
tatuli en zijn gezin, door ‘De Schoondochter’, 1939, p. 456).
Uit haar brieven aan Edu blijkt verder dat zij sterk tegen Mimi gekant was. In een brief van 30 augustus 1887 spreekt zij van ‘de duivelsche Mimi’; Mimi was M.'s
‘booze geest, die zich steeds storend op zijn weg had geworpen’. Van ‘malle vrouwenjalouzie’ was hier echter geen sprake, beweert zij eveneens in een brief aan Edu: met Mimi is zij steeds vriendschappelijk omgegaan.
Zij weigerde haar medewerking te verlenen aan de Brieveneditie van Mimi: zij schrijft al haar brieven ‘op last van Dek te hebben verbrand’ (J. Pée, Multatuli en de zijnen, 1937, p. 320; G. Stuiveling, ‘Uit het Multatuli-Museum
III; Een brief van Sietske’, in: Over Multatuli, 1979, nr. 4, p. 55-57).
Over de Minnebrieven merkt zij in haar Multatuli-herinneringen (p. 83) op: ‘Bij 't verschijnen der Minnebrieven werd 't me zonderling te moede, wordende ik ten tooneele gevoerd in klachten over 't ouderlijk huis en de stiefmoeder, meest foutief geteekend.
Multatuli gebruikte mij tot 't voertuig zijner indrukken en heeft me soms woorden in den mond gelegd, die ik geschreven noch gesproken heb.’
Op 18-20 december 1903 schrijft Sietske Abrahamsz een lange brief aan haar oud-leraar Kok, die ook al leraar van haar zoon Alexander was geweest. Deze brief kan gelden als een ruwe schets van haar in 1910 gepubliceerde ‘Herinneringen’. In 1903 was Sietske Abrahamsz een invalide oude dame. Zij leed aan een vorm van gewrichtsreumatiek en kon zich buitenshuis alleen verplaatsen in een
invalidenwagentje.
De ‘Herinneringen’ in tijdschrift Nederland schreef zij op verzoek van Kok, die enigszins mee redigeerde.
Haar beide zoons werden bekend: Johannes Cornelis Wienecke als
stempelsnijder-beeldhouwer en Carl Alexander Wienecke als rechter (de laatste stelde in 1902 de Registers op de Ideën van Multatuli samen). (Zie over de tak Catharina-Sietske: J. Pée, Multatuli en de zijnen, p. 410-422.)
Abrahamsz, Theodoor Swart-,
1848-1912, geboren op het schip van zijn vader, Cornelis Abrahamsz, in de buurt van het eiland Mauritius, jongste kind en enige zoon van
DD.'s zuster Catharina, broer van Sietske, Anna en Catharina. Hij liet zijn naam veranderen in Swart Abrahamsz;
de toevoeging Swart is afkomstig van zijn grootmoeder, Anna Swart. Hij promoveerde in Utrecht bij de oogheelkundige F.C. Donders (1818-1889) tot doctor in de
geneeskunde, later werd hij officier van gezondheid bij de marine en ging in die functie naar Indië. Teruggekeerd stichtte hij een oogheelkundige kliniek in Maastricht en vertrok vervolgens weer voor enkele jaren naar de Oost, waar hij onder meer werkzaam was als garnizoensarts te Padang (1880) en Atjeh (1884), later als scheepsarts (1885). Enkele maanden na de dood van Swart Abrahamsz stierf ook zijn tweede vrouw. De twee (buitenechtelijk geboren) kinderen uit zijn tweede huwelijk, Henriette D. (Hoogendijk-)Voorstad en Theodoor H.R.L. Voorstad, wetden in huis genomen door Edu Douwes Dekker en diens vrouw. Zij speelden later een ondergeschikte rol in de polemiek tussen Julius Pée (Multatuli en de zijnen,
Amsterdam 1937, p. 365) en *A.G. Douwes Dekker-Post van Leggelo (De waarheid
over Multatuli en zijn gezin, door ‘De Schoondochter’, 's-Gravenhage 1939, p. 54-58).
Als
M. in de zomer van 1860 kennis maakt met de kinderen Abrahamsz is Theo pas twaalf jaar.
M. is erg met hem ingenomen, en noemt hem een ‘juweel van een jongen’
(brief aan Tine d.d. 7 juni 1861,
VW X, p. 469). Hij schrijft verder over hem:
‘Die Theodoor is een lieve trouwe jongen en knap ook. Het is
bewonderenswaardig hoe flink hij de ruwheid van die moeder verdraagt, en volstrekt niet uit lamheid, maar omdat zijne zusters hem dat, om de vrede, verzocht hebben. Die vrouw is niet kwaad, zelfs heeft zij veel goeds, maar ze is ruw. Wat ook lief is, dat is de verhouding van Theo en Siet.
Dat heb ik zelden zoo gezien tuschen broer en zuster.’ (brief aan Tine d.d.
30 maart 1861,
VW X, p. 427)
In 1888 verschijnt van Swart Abrahamsz' hand Eduard Douwes Dekker (Multatuli).
Eene ziektegeschiedenis (in artikelvorm verschenen in juli 1888 in De Gids). Hierin tracht de schrijver een psychologische analyse van
M. te geven; zijn oom zou een zenuwlijder geweest zijn. De zeven bundels Ideeën vormen ‘ééne ziektegeschiedenis’, de geschiedenis van een ‘slepende, intermitterende exaltatie-toestand met tijdelijke verheffingen en perioden van uitputting’, aldus Swart Abrahamsz. De voorstellingen van deze zenuwzieke ‘bewegen zich onophoudelijk om den overprikkelde sexueelen sfeer’. Deze ‘overprikkeling’ was de primaire oorzaak, ‘grootheidsphantasiën, vervolgingsangst en speelzucht’ waren secundaire gevolgen. Tenslotte schrijft hij dat
M. een ‘monstrum’ was ‘met een onevenredig ontwikkeld talent, om denkbeelden onder woorden te brengen... Dat weergeven van indrukken was zijn eenige kracht, zijn eenige bezigheid’. Swart Abrahamsz' artikel werd in de Nieuwe Gids veroordeeld door F. van der Goes (Dr. Swart Abrahamsz over Multatuli, Amsterdam 1888), Willem Kloos (‘Dr. Th. Swart Abrahamsz: Eduard Douwes Dekker’, in: de Nieuwe Gids,
III, p. 468-474), H.J. Top (Multatuli. Een valsche diagnose van een dolenden gids, Amsterdam, 1888) en Albert Verwey (‘Dr. Swart Abrahamsz’, in: de Nieuwe Gids,
III, p. 478-480). Ook in andere periodieken en brochures werd gereageerd op het artikel van Swart Abrahamsz, onder meer door H.J. Betz, J. ten Brink, L.G.
Gerhard, *A. Gorter, *H.C. Muller, C.E. van Kesteren, T.C. van der Kulk, J.H.
Rössing en A.H.E. Douwes Dekker (zie A.J. de Mare, Multatuli-literatuur, Leiden, 1948, p. 93 e.v.).
In 1894 verschijnt Swart Abrahamsz' artikel ‘Naar aanleiding der Brieven van
Multatuli’ (Tijdspiegel, dl.
I, p. 269-303), waarin hij zijn standpunten verdedigt
8
en nieuwe ‘bewijzen’ geeft voor de zenuwziekte waaraan
M. zou hebben geleden.
Abruzzen,
gebergte in Italië, deel van de Apennijnen, het bergland van *Glorioso. In de Woutergeschiedenis maakt Wouter in zijn fantasie een uitstapje naar de Abruzzen (Idee 367,
VW II, p. 537).
Academie van Amsterdam,
opgericht in 1877. In dat jaar schrijft
M. Idee 1267, waarin hij de naar zijn mening negatieve invloed van de Duitse academie op *Staring behandelt. In een noot voegt hij hieraan toe dat hij uit de dagbladen had vernomen dat men ‘- geperst zeker door de dagelyks toenemende behoefte aan middelmatigheid en banalen norm -’ in Amsterdam bezig was ‘een prokrustes-bedje van de hier bedoelde soort’ op te richten (
VW VII, p. 594).
Academiën,
door
M. in Idee 1267 omschreven als: ‘zekere inrichtingen, die misschien in
halfbeschaafde Maatschappyen nog niet kunnen gemist worden, maar 'n zeer nadeligen invloed uitoefenen op jongelieden van byzonderen aanleg’ (
VW VII, p. 594). In een brief aan A.S. Kok verwijst
M. naar deze ‘uitval tegen akademien’, waarbij hij opmerkt dat Kok noch C. Vosmaer of hijzelf ‘zoo'n inrichting’ bezocht hebben (6 november 1876,
VW XVIII, p. 485). In 1853 - toen de *erfeniskwestie speelde - maakte
M. nog plannen om doctor in de Letteren te worden en zich misschien in te laten schrijven bij een academie.
De term academie in de betekenis van ‘universiteit’ komt verder voor in een noot bij Idee 1267 (
VW VII, p. 682); in genoemd Idee spreekt
M. van ‘'t ding dat Universiteit genoemd wordt’, en maakt hierbij melding van ‘den hardnekkigen stryd dien 't sedert eeuwen gewoon is te voeren tegen universele ontwikkeling’ (
VW VII, p. 596).
Achab,
koning van Israël, 875-854 v.Chr., huwde met de Tyrische prinses Izébel, erkende officieel de eredienst van de Tyrische god Baäl, waartegen de profeet Elia in opstand kwam. Izebel liet vervolgens vele profeten doden (1 Koningen: 17-20).
Achab wordt genoemd in een preek van dominee *Zaalberg (1 Koningen 18:17-18;
Idee 454,
VW III, p. 198).
M. behandelt dit bijbelverhaal in Idee 1053b: hij noemt het een ‘prachtstuk van beschryving, van naieveteit en vooral van sarkasme’ (slot Idee 1053a,
VW VI, p. 497). Hij citeert de passage waarin Elia, nadat hij voor Achab verschenen is, de profeten van Baäl uitnodigt bijeen te komen op de berg Karmel.
Vierhonderd en vijftig Baälpriesters krijgen vervolgens het vuur onder hun var
(=jonge stier) niet aan. God steekt Elia's altaar wel aan en het volk slacht de profeten
van Baäl bij de beek Kison (1 Koningen 18:17-40).
M. schrijft hierover:
‘Koning Achab had Elia verweten dat-i Israël “beroerde”. De profeet wees die beschuldiging van zich af, en beweerde dat de koning zelf oorzaak was van de moeilykheden waarin 't volk verkeerde. Achab “had de geboden des Heren verlaten, en de Baäls nagevolgd”. Elia vergiste zich. Baäl, Bel, beduidt zo goed “Heer” als de benamingen waarmee hyzelf gewoon was 't Opperwezen aan te duiden. De twist had er dus iets van, alsof men 'n fransman uitmaakte voor 'n afgodendienaar, omdat-i God aansprak met den naam van Dieu.’ (
VW VI, p. 497-498)
Zoals Elia de Baälpriesters behandelde, zo zal
M. in de volgende Ideeën *Bilderdijk naar de ‘beek Kison’ voeren, ‘omdat ik dit voor m'n plicht houd omtrent het door hem en de zynen bedrogen volk’ (
VW VI, p. 500).
Achilles,
zoon van Thetis en Peleus. Als zijn slavin Briseïs hem wordt ontnomen door Agamemnon, trekt Achilles zich in wrok terug in zijn tent en weigert verdere deelname aan de Trojaanse oorlog.
Achilles komt pas weer ‘uit zijn tent’ wanneer de Trojanen dreigen het Griekse kamp onder de voet te lopen, en zijn vriend Patroklos sterft bij het afslaan van de Trojaanse aanval.
M. vergelijkt zichzelf met Achilles in Wijs mij de plaats (
VW I, p.
481).
Acht-en-veertigste veranderingen,
*grondwet van 1848
Achtkante boer, de-,
berucht dief en inbreker uit de zeventiende eeuw, gevreesd vanwege zijn grote kracht en behendigheid. Hij werd opgehangen in Rotterdam. Zijn geraamte werd bewaard bij het heelmeestersgilde te Amsterdam. Overleveringen van zijn geschiedenis bleven lang in omloop, bijvoorbeeld dat hij met een vrouw in zijn armen over de
Goudsbloemgracht zou zijn gesprongen.
M
