editie R. Müller
bron
Jonghe Lanfranc. In: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (samenstelling en redactie), Cd-rom Middelnederlands. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen 1998.
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_lan013rmul01_01/colofon.php
© 2012 dbnl
i.s.m.
Hier beghint den Jon Lanfranc, ende hy beghint erst an dat hooft.
Ic, Jonghe Lanfranc, wille v leren, hoemen wonden handelen sal. Ende an dat hooft willic eerst beghinnen. Ende ist dat zake, dat die wonde is groet ende lanck ende dat dat herssebeken ontwe es: men sal zien, offte daer enighe benen onttwe zijn, ende dat sal men proeuen metten vingheren, ofte mense tasten mach. Ende vindi daer eenighe beenen ontwee, doetse hute met huwen jnstrumenten. Ende eist dat doerghscleghen, soe nemt cleen sindael ofte linwaet ende dat steket in dat hersenbeckin, ja niet dieper dan dat been dicke sij: dit behoet de lijse, dat huter wonden gheen eetter ne valle op der lijsen ende dat de coude lucht niet comme ane der lijsen ende binnen jnt wleesch. In de wonde suldi legghen eene wieke ghenet in dwitte van den eye ende daer bouen eene plast\er
Jonghe Lanfranc
alsoe breet, alse de wonde es, in dat selue ghenet. Ende daer bouen een ander plaster ouer altgat ghende zere breet, ende alsoe laten staen tote den derden daghe. Ende in heeten wedere salmense uermaken ten anderen daghe ende alse ghi dese wonde hebt uermaect erstwarf, sone legter dat witte van den eye niet meer op, maer doet aldus jn deser manieren: Men sal de wieken huten trecken met eener wimen, die in dat been ligghen omme de lise te uerwachtene ende dat zweert die wonde. Ende dan nemt sindael ofte cleen uerscleten lijnwaet, ende dat nettet in warmen witten vranxschen wijn ofte petou ende dan persset den win wel vaste hute ende stoept hier met dat herssenbeckin, ghelic dat ghi te uoren daet. Ende dit suldi doen toter tijt, dat dat been wel es ghevullet met ghoeden vleesche, ja alsulc vleesche alse in dat hersenbeckin plecht te wassene, ende de mesters heetent caro calcosa, ende oec heeten sijt porros carcaxdos. Ende men sal weten dat in alle die beenderen, die in den mensche brecken, soe wast dit uorseide uleesch. Ende aldus salmen dat been vullen
Jonghe Lanfranc
met cleenen lijnwade toter tijt, dat dat been uan den hersenbeckin ghevult es met wleesche.
Ende wert an salmen ghenesen die wonde jn deser manieren: Nemt plasteren uan Iherusalem ende spreetse op een scoen cleet, ende daer naer soe legghet op die wonde, ende dit is sonderlinghe goet ten hoofwonden.
Een ander: Nemt die cleene gracia dej ende spreetse op een cleen lijnen cleet, ende daer na legghet op die wonde ende alse hi dese wonde uermaket, soe suvert die plastere van den ettere ende makent scone. Ende dan maket warme jeghen dat vier ende dan leght dat plaster weder daer op. Ende dit voorseit plaster sal daer op dueren wel ix ofte x wekene ende alle sine cracht behouden.
Een ander: Nemt de groete gracia dei, die gaet bouen alle plasteren ende saluen, diemen vint, ja alsi wel ghemaect is, ende soe es goet tote allen wonden, die out sijn ofte nieuwe, ende soe es goet bouen alle plasteren vaghende ende zwerende ende doet meer uleesch wassen ende meer heelen binnen eener weken, dan andere plasteren sullen
Jonghe Lanfranc
binnen eener maent. Ende noch meer: sone laet gheen doet wleesch wassen onder hare, ende si es seer goet op musen, op senuwen, hoe dat si ghesneden sijn ofte gheapostemert. Ende dese uorseide plaster es goet op zweren ende soe trect hute alrande gescut, dat jn sinen scheen lichame ghescoten is, ja op dat achterwart keeren mach. Ende soe es goet op geueninde beeten ofte steken uan gheueninden dieren, op datmense der op leit. Ende si doet rijpen alle maniere uan apostemen ofte uan zweeren, ende si heeltse sonder wieken, ende si es goet op canckeren ende op festelen ende op mormale, ende op alle onghemaken es hi goet. Ende si scuert clieren ende wannen ende alle heete apostemen die wassen onder die corterebbe ende op de milte; op datmense nar buten int beghinsel der op legghen, soe trectse hute nar buten ende si rijpse ende heelse. Ende dat ons leert aldus een meester: Hi sach een hooft op gheblasen ende hi nam dit plaister uorseit ende hi macte een plaster ende dat leide hi der op, ende hi ghenas. Ende sies sere goet op
Jonghe Lanfranc
spenen. Ende alsmen die waerheit sal bekennen, so heftse meer macheten, dan die mensche begripen mach met herten.
Een ander salue die ordinerde de groete lanfranc, ende dese es sere goet op allen wonden, oude ende nieuwe: Nemt wit arst een alf pont, olie uan oliuen v oncen, was iij oncen; doet dit al jn eene panne ende doeter toe goeden wijn ende dit doet sieden eene langhe wile ende dan laetse coelen ende stelse in dinen bosse. Ende dese salue es goet tote allen wonden, si doetse ripen ende heelen ende wel draghen.
Een andere: Nemt wonden dranc nuchtens ende sauons ende te mid\daghe te male eenen toghe: desen dranc heelet wonden ende driuet die beenen huter wonden sonder wieken, ende men sal op die wonde legghen een root coelblat, ende dat salmen doen op alle wonden, diemen heelt met drancken.
Ende ghi sult weten datmen ghene hooftwonde nayen sal, het en si dat die wonde ghehouwen is ende dat die sticken of hanghen: dan soe moetmense nayen. Ende alsmen die wonden vermaect ende men die sleters huter wonden
Jonghe Lanfranc
trect, soe suldi den siecken doen stoppen nese ende mont: Ende ghi sult den siecken sere doen blasen, soe sal dat ettere dat op de lijse leit commen bouen in der wonden.
Ende dan suueren met eenen soeten cleede, dat de lijse niet ne quets. Ende die lijse die naest den hersenbeckin leit, heeten die mesters dura mater, ende die lijse die onder die hersinen leit hetmen pia mater.
Ende somtijts gheuallet dat die wonden uallen bouen den slape ende dat daer aderen sijn die springhen van bloede ende heeten arterien ende die stremmen noode ende sijn sere quat omme heelen. Ende dit naer volgende puluer salmen der op stroien, want dit puluer stremt bloet ende es root. Aldus maectment: Item nemt bolum armenicum, dats roode erde hute Armenien, ende men vintse jn specerien, een once, colofonie dats een gomme, vier oncen, mastic een halue once, sangius draconis, datmen heet draken bloet, ende menschen bloet ghedroghet, van elcxs een alue once, mastic drie oncen. Dit minget al te hoepe ende hier of maect een subtijl puluere, ende hier of legghet jn der won\den
Jonghe Lanfranc
die seere bloet. Ofte men maecht minghen int uorseide salue, die lanfranc ons leert maken.
Een ander: Nemt leuende calc gheberrent, atrament, spans groen, van elcxe partes equales. Hier of maect subtijl puluer, ende in der wonden gheleit, die seer bloet, dat stremmet.
Een andere: Men sal een heete ysere gloien ende die henden van den aderen salmen der mede tingeren.
Ende eist dat sake, dat dat hersenbeckin es ghewont met eener cleender wonden, ende dat die siecke quade teekenen heeft, dats teekin, dat dat hersenbeckin ghescoert is. Dan salmen die wonde op sniden in crus wijs, ende men sal dat been suweren van den wleesche ende men sal maken den hersinen lucht.
Teekin ofte dat hersenbeckin ontwee es: jn dat erste mach de siecke ontwee biten den cnoep uan eenen stroe, soenes dat hersenbeckin niet ontwe. Ende dit sijn quade teekinen, alse de siecke walget ende spuuet, ende sine oghen ghedronten ende dat ansichte zwellet, ende hine den
Jonghe Lanfranc
lichame niet ne heeft, ende alse de siecke onmachtich es jn de hande, ende datti sinen arme niet mach bringhen te sinen hoofde. Ende ghi sult weten, alse die mester sine siecken uermaken sal, die jn dat hooft ghequest es. Ende die mester moet hem zere wachten datti gheen wijf ne brude des nachts, als hi des anderdaghes uermaken sal, ende hi moet hem wachten uan tetene quade spijse alse loec ende engoen; noch hine sal bi ghene wiven wandelen, die hore stonden hebben. Ende sine handen, die moeten wel suueren ende scoen sijn, als hi uermaken sal die sieken.
Item men sal altoes die hooftwonde bloet houuen van hare. Ende eist, dat die wonde uerhitte jn enigher manieren, soe suldi die wonde saluen omme gaens: dat gat met groenen popilium, dewelke popilion hier naer bescreuen staet, hoement maken sal. Ende dit popilion saelt versachten ende coelen. Ende eist dat sake dat die wonde niet es uerhit, soe salmen die wonde al ommetrent saluen met barghin smautte, uersch ghesmouten ende ghesuuert: dit smaut sal de wonde doen sachten ende soeten ende sal behoeden, dat
Jonghe Lanfranc
die plaster niet ne sal bliuen cleuende ane dat huut ontrint de wonde, alsmen dat plaster of doet.
Ende es dat hooft ghequest sonder wonde ende de siecke quade teekin heeft ende dat dat been gheboghen es, alsoet dicken ualt, datmen slaet met stocken ofte met stauen ofte met loodt wapinen ofte met potten gheworpen: daer toe salmen nemen ene scers ende sniden die wonde cruus wijs op ende suuert dat ulesch uan den beenen ende dan ebt een foret ende boort een gaetkin int been, hoe clender hoe beter, dat die hersinen lucht moghen hebben, ende hem der dore suueren. Ende alse die siecke redelic sine spise nemt ende rust ende slaept ende hi den lichame wel heft ende hi sine arme ende handen wel te siner hoofde draghen mach ende hi wel sine leden gheuoelt, sone suldine noch sniden noch houwen. Ende men sal weten, die jn dat heersenbeckin ghewont es ende dat es jnt vulle uan der manen, ende eist datti hem dan wel gheuoelt ende hi goede teekinen heeft, soe eist te hopen seere, dat de siecke sal wel va\ren. Ende men sal weten dat seere sorghelic es, ghewont te sine int volle uan der manen, ende omme dat die hersinen dan ligg\hen
Jonghe Lanfranc
ane dat been van den hersenbeckin, stijf ghedronghen ane dat been, ende dat ureese, alsmen ghewont es, dat die hersinen moghen ghequest sijn. Ende jn dat wanen ne eist niet soe seere sorghelic, ghewont te sine jn dat hooft, waer omme die hersinen dan ligghen gheuallen neder, ende men soude dan tusschen den beene ende den hersinen wel steeken eenen dume. Ende men sal weeten, soe wanner die hersinen ghequist sijn, dat si nemmermeer ghenesen moghen.
Dit sin van steruelike wonden: Jnt erste wonden die uallen jn de muse diepe ende dwers, die sin steruelic; ende wonde jn piamater ofte duramater ofte jn de hersinen die sijn steruelic; die wonde jn de herte es steruelic. Item wonde jn de longen: ende dat bloet, datter huter comt, es scumachtich, ende dat die wonde huut gheeft wint:
die wonde sijn steruelic. Die wonde jn der lijsen die tusschen der maghen ende der heerten leit, ende daer groeten adem hute gaet ende lettele bloets, die wonde es steruelic. Die wonde in de
Jonghe Lanfranc
leeuere, daer root bloet hute comt ende dan uerwandelt purper root, es steruelic.
Auicenna seit, ware de wonde cleene, soe mochtemense bestaen te ghenesene.
Wonden in de darme alse die spijse hute comt ende dat die wonde laups es ende de siecke walghet ende keert ende geuset, die wonde es steruelic. Auicenna seit, wonde in de nieren met uele bloets es steruelic. Die wonde int dinne van der blasen, daer gheen wleesch nes, die wonde sijn steruelic. Wonden dwers ouer dat riggheben ende diepe, die wonden sijn steruelic. Avicenna seit, dat die hersinen huten hofde comen ane dat rugghebeen doere. Die woonde jn de vede dwers ouer de heelt es steruelic.
Wonden jn de musen uan den dien, die siin steruelic. Wonden drie vingher onder den kinen ende drie vingher bouen den knie es steruelic, op dat si diepe sijn.
Galienue seit, dat bi uele saken comt, dat eene wonde niet ghenesen wille. Dat erste es, dat jn den ghenen, die ghewont es, dat lettel bloets jn hem es bi natueren, ja dat bloet es te dicke ofte dinne ofte cout. Dat andere dat is omme
Jonghe Lanfranc
dat, dat uleesch, dat uoer de lippen ofte uoer de boerden van der lippen leit, es te hart, alse waer bi dat huten lippen gheen ghoet wleesch mach wassen noch comen.
Dat derde es, alse de wonde es diepe ende de boden uan der wonden es qualijc ondersocht. Dat virde es, alse dat been vort es, dat in der wonden leit, ende dat omme dat vulle onghenatuerde ettere. Dat vijfste es omme dat die medicinen, die men op de wonde leit ofte der jn, datsi sijn contrarie der wonden, ofte si siin te heet ofte alte cout ofte alte uersch, sijnpele ofte gheminget. Ende eist dat die wonde wel ettert ende dat ettere is dinne ende uersch, soe was die medicine te vac, diemen leide op der wonden. Ende eis die wonde nawe ende droghe, soe was die medicine te droghe.
Ende wert die wonde onder scoeten ende root, soe was die medicine te heet. Ende es die wonde bleec ofte groene ghelijc, soe waren die medicinen, dieren op gheleit waren, alte cout.
Die iiij mesters uan Salernen ons scriuen, ase de mensche uan goeder conplexien es ende hi ghewont es, die wonden siin varnic hestelic ghenesen; die lieden die uan quade conplexie sijn ende die ghewont werden, die wonden sijn quaet
Jonghe Lanfranc
omme ghenesen ofte niet. Ende daer omme heelen in somighe lieden wonden hastelic.
Rogerus seit: Alse een wonde niet ne slaet ter baten ende dat die wonde open blijft xi dage, dan est festele sijnen name. Rogerus seit, dat wonden, canckeren ende fistelen, dat es dat comt bi den venine, dat uan allen leeden trect ter wonden.
Rasis seit, dat uiele comt biden mesters, ende Brune seit, dat uele comt bi der spijsen die si heeten. Die iiij mesters uan Salernen segghen als men jn de wonde siet quade conplexie ende quade drachten, datmen die medicine veranderen sal, die men der op legghen sal, weder dat is droghe ofte cout. Ende wet als men die lippen gheswollen siet van der wonden dinne ende nauwe, dat es quat teekin, want hets teekin, dat die stede es ghedestruert uan der natueren. Ende dat sorghelic ende te ontsine, omme dat die gheesten ende die humoren uan dane keeren, die de wonde helpen souden. Ende eist dat ettere mindert ende die wonde droghet eerttijt, dats teekin uan der doot. Ende eist dat dat ettere merdert ende dicke wert ende wijt, dats teeken dat dat natueren gheest ende humoren daer
Jonghe Lanfranc
senden, omme met teghenesene. Ende hoet bet drage natuerlic, hoet beter es den mensche.
Men mach sniden bouen den oeren ende voer die oeren, omme dat die aderen dwers ligghen ende naer die stede uan den lichame sal\men sniden laups, omme dat de senuwen ende aderen ende arterien laups ligghende. Ende men sal weeten, als men wonden nayet, datmen bouen ane tupperste hende moet beghinnen. Men sal eenen vingher breet steken, dene uan den anderen ende alsoe steken voert ende voert ende laten huterste open bliuen, omme die wonde te suueren uan horen ettere.
Ende van den teeken die uoren bescreuen staet van den prouuen der broken des hersenbeckins dat es somtijts valschs. Ende aldus kent men quaet uleesch, dat jn wonden wast: Ders root ende morwe ende bi willen wit, ende het wast onneffene ende somtijts hogher dan de hut alse eenes ghecnoept met tacken. Ende daer comt hute bloet ende waterachtich ende somtijts eist zwart ettere alse waterachtich bloet:
Nemt spaens
Jonghe Lanfranc
groen, hier of maect puluer ende minghet me seeme, ende dat leght der op dat etter, quaet uleesch.
Een ander: Nemt alumen ende dat berrent wel op eene teghele ende daer of maect subtijl poeder ende dat poeder stroit op quaet uleesch. Ende weet datmen erst sal saluen die wonde omme trint met popilion.
Ende weet datmen somtijs uleesch doet wassen met puluere, die uleesch doen wassen. Ende somtijs doetment met saluen, somtijs met drancken ende somtijs met plasteren.
Rasis seit: dit puluer doet uleesch wassen ende stelpt bloet: Nemt draken bloet, wieroec, sarcacolla, aloe epaticum, uan elcx eeuen uele. Hier of maect subtijl puluer, ende dit in de wonde ghedaen doet wassen uleesch, ende het stelpt sere wel bloet.
Om te maken ongintum fuscum, dats zwarte salue, die maect men aldus: Nemt griex pec, dats colofonie, iij oncen, masticis, wieroec, elcx twee en alf. Ende men sal malen dese drie gummen wel jn eenen mortier, ende dan budelense dore een cleedekin subtijl; hier naer nemt galbanum, serapinum, armoniac, opo\penac
Jonghe Lanfranc
elcxs een once, ende dese iij gommen legghet jn warmen wine te weike ofte jn wijn aisijl eenen nacht. Ende hier naer nemt olie uan oliuen een pont, wederin root iij oncen, was ij oncen ende die gummen die gheweict sijn: die salmen op dat uier setten jn eene panne ende latent sieden soe langhe dat den wiin uersoeden si. Dan perset doere een cleet die vulheit hute, dan settet op tuier ende siedent een lettele, der na dan doet of uan den viere ende doeter toe terbentine j pont, ende dat soe settet weder op tuier tote dat die terbentine ghesmolten is. Ende dan siet dore een henpin cleet;
dan doet ouer dat vier sieden metten wasse ende metten roete, ende alst wel ghesmolten es, dan doet of ende latent coelen, ende alst es bloet laeu, dan minghet der jn dat uorseit poluer uan der colofonien ende mastic sere ghemalen: dit minghet wel ouer een ende doet jn dine bosse. Dese salue es sere goet op nieuwe wonden ende si maect goet uleesch ende si doet sere wassen ende si doet wonden sere draghen ende etteren.
Aldus maectmen lanfranc salue, daer met wrochte hi sijner tijt: Nemt wit arst j pont,
Jonghe Lanfranc
olie uan oliuen v oncen, smelt dit ouer een ende doeter toe was drie oncen, ende alse dit ghesmolten is, dan coleert dore een lijnen cleet; dan settet weder op dat vier ende doeter jn sterkin aijsijl ende latent sieden lange ouer een, tote dat den aisijl hute uersoden es, ende dan laetse coelen ende doetse jn dine bosse. Dese salue es goet op allen wonden ende doet sere wel draghen ende etteren.
Om te mackene vnguentum album dats witte salue: Nemt seruse dat spaens wit iij oncen, litargerum een once - dats scume uan suluere - ghebuelt subtijl dore ene cleet ende doet dese pulueren beede in eenen mortier ende doeter toe ene lettele rosewater ofte aisijl: dit minghet ouer een tesamen com pistello ende dan doeter toe puluer olibani hondert tarwe cornen zwaer, subtijl ghemalen ende ghebudelt dore eenen budel ende dan ghewreuen ouer een. Ende ouer wat willen doeter toe olie ende ouer wat willen rosewatere ofte aisijl, tote si wert middel dicke; dan doetse jn dine bosse.
Dese salue es goet in cankeren, in fistelen ende in wonden; si heelse ende droechse ende suuerse.
Om te makene auicenna salue die men heet der xij apostelen salue ofte onguentum veneris,
Jonghe Lanfranc
ende die doctors der mesters segghen datsi bi rechten sunt ende suwert pijnlike festelen ende suuert quade clieren die hute breken, ende wonden die qualic heelen, ende quade houde gaten ende ronghen, ware si sijn, ende alsi ghesuueren es, dan heelse alle dinc, ende hare ghewerken volghen der plasteren gracia dei majoris, ende men maectse aldus: Nemt armoniacum j once, masticis drie oncen, wieroec j once, mirre, be\dellium, galbanum elcx vier oncen. Ende dese gummen legt te weike jn warmen asijn, dan nemt aristologia longa, dats de wortele uan sarasins crude, een once; dit pulueriseert jn eenen mortier ende budelt subtijl doere een cledekin. Dan nemt spaens groen j once, wel ghepulueriseert ende ghebudelt dore een cleet, bolum armenicum, litargirum, een once; dit puluerisert al subtijl. Dan salment uergaderen aldus, jn deser manieren: Nemt jn den somer iij pont olien van oliue ende jn den wintere ij pont, ende dit set op tuier jn eene panne ende doeter toe was ij oncen ende doeter toe die gommen, die gheweict sijn jn den asin; dit smelt ende doet sieden alte gader ouer een.
Jonghe Lanfranc
Dan salment sien dore een cleet, dan doet jn de panne weder op dat vier ende doet sieden een lettel, dan doet van den uiere ende latent een lettelkin coelen. Dan minget der in al uwe uorseide pulueren wel ende seere, dan doetse in diene busse. Ende met deser saluen uorseit salmen bestriken die wieke ende steken in den festele uorseit ofte daers te doene es jn quade gaten.
Den stront uan der geiten wel gheminghet met melle, dat suuert ende trect wonden ende droechse et cetera.
Een ander goet der toe: Nemt melle, puluer van alumen ghemalen subtijl: dit minget ouer een ende daer met besaluet die wieken. Dit trect ende suuert ende maect goet etter ende heelt. Ende men sal weten dat men op heeten wonden ende die seer zweren, niet leggen sal coude plasteren, want hets te ontsiene: Die humoren, die huten senuuen uloien ende huten aderen werden: si weder slegen, ende dat die humoren souden keeren ten hersinen wart ende datmen daer bi in eene uerwaerheit uallen mochte.
Nu willen wi hu leeren uan plasteren ende aller\erst
Jonghe Lanfranc
van plasteren uan Iherusalem. Aldus maectmense: Nemt sap uan betonien een alf pinte, daer naer nemt een hant vol pinpernellen, ende hebdi ghene pinpernelle, soe nemt een hant uol piloselle ende eene hant uol agremonien: dese cruden stampt jn twee ende dan doet dese cruden jn eenen pot ende dan ghiet dat sap der op van betonien ende eene alwe pinte wijns, soe dat die cruden bedect sijn. Daer na suldi desen pot decken ende setten onder parden mes v daghe lanc, daer na salmen den pot stellen op dat vier ende ghieter jn wiin, ende dan siedent wel tote dat den wijn alf uerso\den si. Ende als dit ghedaen es, dan perset dore eenen douc, ende dan salmen werpen dat crut wech. Ende dan stelen die colatuere weder op dat vier ende doeter toe een pont was ende een alf pont gommen, datmen heet spegel arst: dit suldi sieden alte hope toter tijt dat die sapen al uersoden sijn; dan suldi der jn werpen terbentine een vierendel, ende dat suldi smelten. Dan suldi hebben die botten van den
heghelentier, ende dat zaet sal ghepuluert zijn ende ghebudelt subtijl, ende dan menghen
Jonghe Lanfranc
dit puluer der in, twee oncen, ende als si wel gheminghet es, dan salmense ghieten in cout water. Ende dan nemen vte ende walken se wel jeghen dat vier, ende die handen wel ghenet jn wijfsmelck ende die plaestere der mede besperst wel ende zere.
Ende djt plaester es sonderlinghe goet op hooft wonden. Ende men sal weten datmen gheene terbentine sieden ne sel jn saluen, maer doen daer jn alse die salue van den uiere es.
Nu soe willic hu hier of scriven uan der cleender gracia dei, die men heet gracia dei minor. Ende dese uorseide plaster es goet op allen wonden ende doetse wel draghen ende etteren ende heelt ende suuert ende doet seer wlesch wassen ende es goet bouen allen plasteren te orborne op zweren ende het doetse rijpen ende wel draghen: Nemt pimpernelle, betonie, uerbena , uan elcxs een hant uol. Dese suldi alte gader stampen ende doense jn eenen pot op dat uier met eenen uierendeel wijns ende siedet ouer een tote dat die heelft uersoden si. Dan doet den pot uan den uiere ende dan maect ene colatuere van dat
Jonghe Lanfranc
sap ende doent in den selfde pot ende doen der toe een pont ende een alf wijt herst ende een pont maegden was ende dit siet al ouer een tote dat die sapen alle uersoden sijn, dan doet van den uiere ende minghet daer jn iij uierendeel terbentinen, ende alsi ghesmolten es ende wel naer cout, dan minghet der jn poeder uan mastic, subtijl ghemalen, dan ghieter op wijfmelc ende coelet ende walket jegen dat uier ende daer of maket maegdalion.
Plastere datmen heet de groete gracia dei, ende die mesters heetense gracia dei major, ende dese plaster is goet tallen wonden, alsoe wel ten houden wonden alse den nieuwen. Ende bouen alle andere plasteren es si vaghende ende suuerende ende si doet uleesch wassen, ja, meer binnen eener weken dan andere plasteren jn eener maent, ende sone laet gheen quaet wleesch wassen jn wonden noch gheen uleesch vorten. Ende si es goet op senuwen, die ghesneden sijn ende ontcrompen in zweeren, ende soe trect alle ghescutte hute, op dat we\der
Jonghe Lanfranc
keeren mach ter stede, daert in quam. Ende si es seer goet op steken ende op beten van gheueninden besten ende dieren, leit men dese plastere der op: si trecket hute ende soe rijpt alle maniere uan zweeren ende heelt se sonder wiecken. Si es goet jegen cankere ende fistele ende jegen mormale ende jegen alle manieren uan quaden seeren, ende soe es seer goet op sweeren ende op clieren in den hals: si scuertse ende heelse, ende si es goet uan buten geleit op suueren die wassen in de leuere, ende soe es goet op de milte ende op de rebben; si trect die apostemen buten int uleesch ende si scuert se ende heelse. Ende ons orcont een mester, datti leide dese plaster op een hoft, dat op gheblasen was, ende de siecke ghenas daer met. Se es ghoet op spenen, ende alse die mesters de waerheit lieren willen, soe es orborliker ende beetere dan enighe mensche soude conen bescriuen, want soe es ongebrelelic ende hare werken sijn gheware worden, dat men hoere die name ghegheuen heft die groete gracia dei.
Die welke plaster men maect
Jonghe Lanfranc
aldus: Nemt litargirum, seere subtijl gepulueriseert dore een cleet j pont, colofonie vier oncen, de wortele uan sarasins crude j once: dit suldi pulueren ende dan budelen doere een subtijl cleet, elc bi hem seluen, ende dan minghen alle die pulueren te gader ende budelense noch dore een subtijl cleet. Dan nemt galbanum, mirre, bedellium, opopenac, uan elcx een alf once, armoniac een once ende een alue, ende legt dese gommen te weike jn warmen aisijn, ende alsi geweict sijn, dan doeter toe een lettel wijns, ende dan salmense sieden een lettele, ende dan salmense persen dore een cleet ende suueren uan harer uulheit. Dan nemt een panne die erden si, ende daer jn doet j pont oleum oliuarum ende j vierendeel was ende dit set op dat vier ende latent smelten, ende alst ghesmolten is, dan doeter toe terbentine j pont ende, als die ghesmolten is, dan minget der jn die uorseide cruden ende pulueren ende dan minget wel tesamen ende dan ghietent jn eenen ketele cout watere. Ende daer of maken magdalion. Ende men sal weten datter gommen sijn, diemen niet
Jonghe Lanfranc
pulueriseren mach ende die salmen smelten in wijne ofte asijn.
Plasteren van orient, dat maectmen aldus: Nemt blome uan tarwen eenen lepele vol ende tempererse met wine ghelijc eener willingen ende set dit op dat vier jn eene panne ende doeter toe wit arst alsoe groet alse vier hase note, zwart pec alsoe groete alse eene note: dit siedet ouer een tote dat dicke becomt. Maer ghi moet altoes roeren tote dat dicke becomt, ofte het soude uerloren siin, ende roerent tote dat cout es.
Mester Jan Framons viserde dit plaster, ende hi seit: Vallet te dicke, men maect dinnen ende eist te dinne, men maecht dicken. Dit plaster heelt sere eene wonde ende enen steke, die ghesteken es eenen aluen voet diepe, ende ontrint die wonde bestreken ende op de wonde gheleit. De wieke bestreken brinct vore hare al dat ettere, dat in den bodem uan der wonden is. Jn deser plastre men sal mingen alle dingen daer jn die seere heelen, op datmen wille ofte droge ofte suueren ofte die seere droghen ofte
Jonghe Lanfranc
trecken, ende men macher in doen alle manieren van pulueren die suueren alse fistelen ende cankeren, dies te doene hebben. Ende alle onghemaken heelse bi hare seluen ende si doet ende suuert quaet wlesch. Ende men maechse legghen op een hoft, dat quade hare heft ende seer scoerft es; men leghtse daer op eenen dach ende eenen nacht ende men trectse smorghens of: die adern sullen in dat plaster bliuen, ja die quade haren, ende si trect sonderlinghe wel.
Plaster surigicum es seer goet jeghen ghezwollen milte ende is seer goet beenen te heelne, die ghezwollen siin, maer men saelt niet legghen jnt beghinsele uan der broken, ende omme dies wille dat soude trecken te uele humoren te hem ende is goet jeghen te broken borst ende jeghen zweeringhe der borst, die ghebroken is ofte ghequist, uan stekene ofte van uallen ofte uan slane. Ende dit plaster ne mach men niet leggen alse dit sere niewe es, omme dat trecken soude die humoren uan den anderen steden te hem wa\ert.
Jonghe Lanfranc
Ende het es goet jn allen onghemaken daer trecken toe behoert, ende elc sirugine eist sculdich te hebbene bi hem. Dus maect ment: Nemt galbanum, serapinum, armonic, opopenac, van elcxs uan desen gommen eene alue once, ende legt desen gommen jn warmen alsijn te weike. Daer na nemt colofonie, dats griex pec, j pont, dan smeltet ouer een metter gommen uorseit ende coleert doere een cleet, dan nemt mastic, wieroec, uan elcx j once, ende dese gommen puluerisert subtijl doere een cleet. Hier naer doet jn eene panne op dat uier, ende doeter jn scippec ende aisijn, uan elcx een pont, was iij oncen; dit soe smelt al ouer een ende siedet ouer een toter tijt, dat den aisijn versoden si. Dan settet uan den viere ende minget der jn die voirseide pulueren ende ghietet op borne ende coelse. Ende daer nae nemtse in uwe hant ende walket alle die uerscheit hute ende smert dine hant met oleum laurinj dat si niet ne bliue an dine palme, ende daer of maect magdalion.
Om te makene vnguentum rasis, dats witte salue:
Jonghe Lanfranc
Nemt spaens wit twee oncen, wit was een once, loodt wit een alue once, canfora een alue once, dwitte uan twen eyeren, olie uan rosen ende asijn, roesewater, olie uan uioletten, uan elcxs eene alue once, poeder uan mastic, poeder van uieroec, uan elcxs een alue once. Hier of maect salue, et ponatur in pixide.
Om te makene emplastrum de Janua, dats te segghene plasteren van senuwen, die orbortmen dicken in sirugien ende die maectmen aldus: Nemt betonie, apij, weghebree, uan elcxs een pont, wijn een pinte, olie uan oliuen j pinte, ende de cruden salmen stampen, ende doent alte gader jn eenen pot; was eenen vierendel, terbentine een pont, mastic ij once, wijfs melc j once, galbanum, oleum rosarum elcx twee oncen.
Fiat magdaliones.
Om te makene ceroneum ofte was doucken: Nemt van houderen was, arst, elcxs een vierendeel, colofonie ene alf vierendeel, galbanum, serapinum, opopenac, terbentine, mastic, mirre, wieroec, emaut van den boc, van elcxs een once ende j, olie van bayen een once, oleum rosarum vier oncen, tere quousque suffiat et fiat seronium
Om te makene salue uan Salernen:
Jonghe Lanfranc
Nemt betonie, senicle, piloselle, pinpernelle, osmonde, brunn bugghe, uan elcxs een hant vol, apie, biuoet, auerone, rute, agremonie, salge, sparagus, sel heel, hontsrebbe, sinte jans crut, van elcxs een alf hant vol, celidonie, roede netelen, grisorie,
hertnetelen, nipte, honts tonghe, van elcxs een alf hant vol, nach scadue, maetefelone, cruuswortel, orpin, hondert bladeren, donderbaer, quinque folium, uan elcxs ij hant vol, popilion iiij pont, zwart pec, olie oliuarum ij pont, roese water j pinte, cere virgine vier oncen, orpulius, masticis, olibani, colofonie, uan elcxs acht oncen. Hier of maect salue ende stelse in dine busse.
Dese pusone ende drancken ordinerde de iiij mesters van Salerne ter sirugien van Roelandine ende van Rogerus. Den mester uan Salerne hiet mester Arrhematej, die ander hiet mester Petronicilli, die derde hiet mester Platearij, die vierde hiet mester Fararij: dat sijn de viere namen van den viere mesters. Ende aldus maectmense: Nemt violetten crut, gariofilata, dorghinge = buggla, seniole, honts rebbe = lanceolata, weghebree = arnaglossa, cleene meede roe\de
Jonghe Lanfranc
coelen, salge, van elcxs ene once, mille folium, sparagi, van elcxs iij oncen, roode mede xij oncen. Dese cruden salmen al stampen ouer een ende legghen in wine eenen dach ende eenen nacht. Ende des smorghens ende des middaghe ende sauons telken gheuen drincken warme eenen toghe. Ende legt op die wonde een root coelblaet ende el niet. Ende eist dat de siecke corts heft, sone sul diit niet sieden jn wine, maer jn borne ghesoden op gherste; ende werpt die cruden op den borne ende gheuet daer of drincken, ghelijc dat hu vorscreuen es.
Eenen anderen wonden dranc: Nemt weghebree, honts rebbe, dat opperste van kenpe ofte kenpen saet, rode coelen, apij, elcxs ij, meede j pont: dit minget met ij stoep wijns, ende dan siedt dat derde in. Dan ghieter weder wijn op ende uersiedent in toten derden, dan persset dore een cleet ende dan drincket smorghens ende middaghe ende sauons laeu tellen eenen toghe.
Eenen anderen dranc, die goet es ten wonden:
Jonghe Lanfranc
Nemt gariofilate, alsene, dorghinge, herba robberti, uan elcxs twee hant volle: dit stampt al ouer een ende ghieter op eenen stoep witten wine ende alsee latent staen eenen dach ende eenen nacht. Ende daer nae coleret doere een linen cleet ende dan minghet der in een lettel sucker ende dit gheeft drincken smorgens ende sauons ende te middage te male eenen toghe laeu. Ende op die wonde suldi legghen een roet coelblat.
Eenen anderen wonden dranc, die ordinerden Rogerus, ende es seer wonderlic goet omme wonden met te heelen: Nemt canep saet ofte dat groen crut, roede coelen, uan elcxs een hant vol, roode meede iij hant vol: stot dit ouer een ende dan siedet jn eenen stoep wijns tote dat dat derde versoeden si. Dan ghieter weder toe eene pinte wijns ende ghesuuert seem iij oncen: dit siet ouer een tote dat derde jn ghesoden is, dan coleert dore een lijnen cleet ende ghe\uet smorghens te middaghe ende sauons telken iij lepelen vol warme.
Jonghe Lanfranc
Eenen anderen wonden dranc: Nemt weghebree, gariofilate, dorghinge, agermonie, sparagi, herba robberti, sinte jans crut dats herba perforata, senicle, groete confelie, matefeloen, canep cruut scotelinge, dat crudekin metten hare, saelge, die groete netelen, elegentier, violetten crut, valeriane, sarasins cruut, wilde salge, uan elcxs een hant vol: dese salmen stampen ende legghen jn wijne te weike, rode meede iiij hant vol: dit salmen minghen met iij vierendeel wijns ende dat setten op dat vier tote dat den vierendeel in versoden es; dan minghet daer meede bruun sucker een alf pont.
Dan doet van den viere ende dan clarificerent doere eenen sac. Uan deser voerseide drancke salmen gheuen drincken des smorghens ende sauons ende middaghe tellen lau. Ende men sal altoes een coelblat legghen op die wonde, ende men sal weten dat alle dese drancken vorseit wonden heelen ende ghi sult weten soe wie die ghewont es ende den corts heft ende hitte: dien siecken salmen macken dese dranken vorseit
Jonghe Lanfranc
sonder wijn, ende dat salmen maken met borne, met gherste ghesoeden, ofte met biere. Ende die sonder corts es: die salment macken met wijtte wijne, ghelijc alst hu voerscreuen es.
Eenen anderen wonden dranc die zeer goet es: Nemt dat opperste van den grone kenpe, tente, uan elcxs een hant vol, roode meede ij hant vol, roode coelen een hant uol: dit salmen stampen wel cleene ende maken daer of een cleene coueken, ront ende plat, ende dit salmen droghen jn de scadue. Ende alsmen jn den wintere gheene cruden ne vint, dan salmen dese vorseide crutkin orberen, ende brekense ende dan siedense jn wine, ghelijc dat hu voerleert is. Ende eist dat sake dat de siecke corts heft, soe salmense sieden met borne, ghesoeden met gherste water, ghelijc dat hu vorleert es. Ende ghi sult weten dat ghi mocht doen om in den winter van allen den cruden die in den drancken voerscreuen sijn.
Dit es dranc van Salernen:
Jonghe Lanfranc
Nemt tsinfin, sporeie, elcxs een pont, honts rebbe, pinpernelle, elcxs iiij oncen, croppen van der bramen viii oncen, mede alsoe uele: dese cruden salmen stampen al ontwee, ende dan salmense sieden jn eenen stoep witten wijne, tote dat vierde in ghesoden es. Dan minghet der jn mellis dispumati een halve pinte, dan clarificerent dor ene linen cleet. Ende van desen drancke salmen gheuen drincken des smorghens ende sauons, te middaghe telken eenen middelen toghe warme.
Eenen notabelen dranc jeghen dat mormale dicken gheprouft: Nemt roede doucken, laems hoere vulle blader, scabioce, ostricie, consolida majora, meradic, eenulla compana, betonice, uan elcxs een hant uol: dese vorseide cruden stampt al ontwee ende dan siet se jn witten wine ofte jn borne, daer gherste jn ghesoeden es jn eenen stoep wijns, dat vierde jn, ende minget der met ghescumt seem j pinte, ende dan coleret dore een cleet ende dan
Jonghe Lanfranc
gheuet te drincken smorghens ende sauons, te middaghe: te gaeder eenen cleenen toge laeu. Ende daer na salmen doen metter wiecken van deser naer volgheden jn dat gat:
Dit poeder suuert ende gheneest fistelen ende mormale ende canckeren ende alle onghemaken van quade gaten: die suuert ende ghenest, ende aldus maectment: Nemt spaens groen, guldin poeder, peper, witte honts stront, wit calumin, wit aluum: dese voerseide medicinen doet alle te gaeder in eenen potkin, bouen wel ghedect, ende gheluttert, ende setten jn eenen houen, die wel heet es, ende latent backen wel ende seere. Ende als den pot cout is, dan nemt dat puluer hute; doet jn dine bosse. Ende van desen puluer stroit op dese wieke ende steket jnt gat: dit suuert alle gaten van allen quaden ongemaken.
Jeghen quade oude gaten jn den liue uan den mensche: Nemt gruus van euenin mele, sap uan apien ende seem, uan elcxs euen uele, ende hier of maect eene plaster ende der mede bestriket
Jonghe Lanfranc
die wiecke. Ende dat seer salmen vermaken des daghes tweewarf, smorgens ende sauons.
Om te makene een water jeghen alle quade humoren ende omme urauwen te uerlossene van quader dract ende omme te purgierene van allen quaden sacken, dat men met wateren purgieren mach: Nemt brionia, die stampt al ontwee ende doetse in eene crucke ofte jn eenen pot, vol, ende dan stopten bouen wel uaste ende delften onder die erde ix daghe. Ende doet den pot vol van den cruden ende stopten bouen wel uaeste ende naer den ix. daghe suldi den pot hute doen ende dan suldi daer jn vinden scoen claer water. Dit salmen stellen in eene glasijn uiole ende dan settent jn de sonne. Ende dat water salmen orboren alsmen willen.
Dit es den dranc van den iiij mesters van Salernen ende es goet jeghen alle onghemaken die gaten hebben, sonder jn uersche wonden, ende aldus salment maken:
Nemt violetten, alsene, materen, venckele, rute, weghebree, gariofilata, oruael, orpin, confelie de greine, glarie, apium, enula
Jonghe Lanfranc
compana, aueroene, saelge, goud blomme, buggle, pigle, pideke , spargi, self heele, senicle, betonie, nipte, osmonde, sana munda, vrieswonde, polipodium, polioen, origanum, sicoree maior, crus wortele, beuernelle = pimpernelle, geniuer, coriandrie, gaud blomme wortele, herts tonghe, anijs, rigolissie, surkele, caneele, pumen garnaten, dorghinge, pomum uan orangen, semen machidonici, baien, brom saet, wit hoelsaet ende zwart hoelsaet, sarasins cruut, veni griec, onser urauwen distele, semen selerj montanj, quinque folium, amandelen, van elcken nemt eene beloken hant vol, ende men sal alle dese vorseide cruden stoten ouer een. Ende doeter toe iij vierendeel wit wijns, een lettel olien van oliuen, seem dat wel ghescumt si, j pinte: dit siet ouer een ende latent sieden jn dat vierendeel. Ende dan doet van den viere ende coleret dore een linen cleet, en van desen drancke suldi gheuen drincken smorghens ende sauons ende te middaghe te male
Jonghe Lanfranc
een cleen togheskin, gelijc dat hu voerleert es.
Eenen goeden wonden dranc, ende dit es eenen goeden wonden dranc van den iiij mesters uan Salernen die si ordinerden jeghen alle onghemake uan den ogen, ende men salne drincken smorghens ende sauons ende te middach, ghelijc alst dat hu voerleert es, ende men salne houden jn eenen glase: Nemt violetten, rosen, alsene, vinckele, witte tente, consoude sonder bloien, weghebree, averone, confelie de greine, saelge, rute, senicle, goud blommen, nipte, polipoen, origanum, beuenelle =
pimppernelle, geniuer, coriandrie, terbentine, herts tonghe, anijs, ricolissie, caneele, garoffele, galigaen, pumen van garnaten, goud blommen wortel, selerimontani, semen machidonici, hoelsaet: wit ende zwart hoelsaet, sarasins wortel, van elcxs ene once.
De wortelen van valerianen twe oncen, olie uan oliuen drie heetlepele vol, ghescumt seem j pinte: dit siet in twe stoep wijne tote dat dat vierde jn versoden
Jonghe Lanfranc
si; dan salment coeleren dore een liinen cleet ende gheuet te drincken, ghelijc dat hu uoerleert es.
Vnguentum Marciacon, ende es seer goet jeghen dat groete euele ende jeghen artetike ende juectichede ende jeghen dat fleden ende jeghen dravonkele, die niet hute ne broken es, ende jeghen frenesie ende jeghen haude quaet singhe: Ende dese saluen staet ghescreuen jn onsen bouc antitotharium hoemense conficieren ende maken sal van den elementen.
Eftde soe wie goet sirugie mester wesen sal, hi moet die iiij verstannissen hebben uan den iiij elementen. Die een van den vieren elementen es de lucht, die es heet ende versch. Dat andere element es vier, dats heet ende droghe. Dat derde elemente es die erde, die es cout, zwaer ende versch. Dat vierde element es water, dats cout ende versch. Ende hier naer soe volgen iiij tijden van den jare, ende elcken tijt gheduert iij maende. Ende dese iiij tijden hebben alle hore natuere van der iiij elementen. Ende den eersten tijt dats den lontijn, die heet
Jonghe Lanfranc
es ende versch, ende heeft sine natuere van der lucht. Den anderen tijt dats den somer, die heet es ende droeghe, ende heeft sine natuere ende sine complexie naer den viere, dat heet es ende droghe. Den derden tijt dats den herfts, die cout es ende droghe, ende heft ontfaen sine natuere van der erde, die cout es ende droghe. Den vierden tijt dats den winter, die cout es ende nat, ende heft sine natuere ontfaen van den water.
Nu volghet hier naer die mensche, die ghenomen is van der eerden. Ende es beset uan iiij humoren, die hare natuere hebben ontfaen van den iiij elementen. Ende die een humore uan den viere, dats den sanguinea, dats te verstaen bloet, dat heet es ende uersch ende heft sine natuere ontfaen van der lucht, die heet es ende versch. Ende sijn onghemaken sijn meer te ontsiene jn den lentijn dan jn dandere iij tijden. Die andere humor heet colera ende es heet ende droghe ende heft sine natuere ontfaen van den viere,
Jonghe Lanfranc
dat heet es ende droghe, ende regnert aldermest jn den somer omme datti heet es.
Ende dat derde humor jn den mensche es melancolia, die es cout ende droghe ende heft sine natueren ontfaen van der eerden, die cout es en droghe. Ende melancolia soe regnert aldermest jn den heerts, ende daer omme sijn die siecheeden meest te ontsiene jn den herts, die hute melancolien commen. Van den vierden humor: Dat vierde humor jn den mensche heet fluma, dat es cout ende nat ende heft sine natuere ontfaen van den water dat cout es ende nat. Ende dit humor regnert mest jn den winter, omme datti cout es ende nat. Die siecheden, die hute fluma commen, die sijn mest te ontsiene jn den winter. Ende nu salmen moeten kennen dat elc mensche van den iiij humoren es ende dat een mensche altoes meest heft van den eenen humoren, ofte van colera ofte van fluma ofte van sanguinea ofte van melancolia, ende dit sallic hu te kennen gheuen jn anderen
Jonghe Lanfranc
manieren. Eist dat een mensche mest es van colera, hem sal volghen mest melancolie, ende es hi sanguineus, hem sal volghen mest fluma ende dan der twee alsoe naest.
Nu suldi voert hoeren van den siecheden, die ten sirugien behoeren, dats van den onghemaecken, van elcken een deel, ende op wat humor dat elcke siecheit riset ende wast ende hare name ofte toe name ende hoe mense ghenesen sal ende waer mede.
Nu willic hu beghinnen uan den iiij sijnpelen apostemen, die risen huten iiij sijnpelen humoren. Ghi sult altoes dat weten, soe wat dat hogher zwellet ofte drent jn des menschen huut ende waer dit es jn den menschen huut, scriftuer ons wijset:
Dat sijn apostemen ende alsoe hetense die mesters jn hore boucken. Maer elcke aposteme heft sijne name ende toe name, waerbi dat men bekennen mach
Jonghe Lanfranc
hute wat humor datti meest es, ende oec bi siner steden jn der huut ofte jn der lendinen, alsmen hier nae horen sal.
Nu willic hu spreken van iiij manieren van apostemen: Die eene apostemen sceltmen flegmon, ende dat is eene bloet zweere, ende si riset ende comt van oueruloeinde verrotten bloede, meest dat heet es ende versch. Ende aldus salmense bekennen bi sinen teekinen: Jnt erste essi roet ende alsi beghint ettere te hebbene ende si wel naer ripe es, dan essi morwe ende sochte, ende alsmen den vinger der op leit ende ment jnwart duwet, dan gaet jn, ende alsmen den vingher op heeft, dan eist alsoe varinc jn sine stede, ende wel naer essi bouen alsoe breet alse onder. Ende si es gheschepen alse een ront stoc, alse ofte hi ouer midts ghedeelt ware ter heelt ofte ghesneden. Ende alse die materie hute brect, soe eist al roet bloet met een lettel wit ettere gheminghet dermede, ende jn somighen meer,
Jonghe Lanfranc
jn somighen myn, naer dat die siecheit groete es. Ende eist bloet ofte ettere, water dicke ofte dinne datter hute loept, dat heeten die mesters ettere ofte materie.
Van erisipela: Een ander aposteme es, die heeten die mesters erisipilia, ende dese aposteme comt van colera, die heet es ende droghe. En dese aposteme heet erisipilia om datsi gherne ontstect bi hem seluen met sinre groeter hieten, ende dese aposteme es uele hieter van natueren dan de aposteme van flegmon, dat es die bloet zwere.
Vorseit erisipila machmen bekennen bi sinen teekinen: Jnt sin beghin es hi sere roet, ende als hi etteren beghint, dan es hi zwart ofte brun. Ende hi ripet bi hem seluen sere ouer midts van siner groeter hitten, die an hem es. Ende als hi ontstect, soe es die stede zwart alse eene cole ende al omme die zweringhe wel roet. Ende somtijts soe loept dat vier opwart ende somtijts bliuet staende ende
Jonghe Lanfranc
blijft bi hem seluen, naer dat die materie groet es ofte cleene. Ende alse dese aposteme hute brect, al een is hi niet ontsteken, soe es sine materie alsoe zwart als eene cole, of sine ettere, ende het comt hute bi stucken bloets dat verhart es. Dese teekinen gheuallen jn dese apostemen. Maer lieden die ontsteken van te seere te binden, te brokene beene ofte wonden diemen te seere bint, daer na valt gheen teeken van den ettere. Ende men sal weten nochtan, waer dat een mensche ontstect, dat heet men erisipila.
Die derde aposteme heet men jn den boucken asuma, ende hi comt van eenen humoren dat fluma heet, ende die materie es cout ende versch. Bi desen teekinen mach men kennen: Daer hi zweert, nes die huut niet roet, ende hi heft lettele bouen der huut ende sine varwe es ghenouch ghelijc der huut. Ende dese apostemen ne comen niet te hoofde, maer si zweert al jnwart, al si etter be\ghint
Jonghe Lanfranc
te hebbene, ende dat ettere doet verdicken senuwen ende aderen ende arterien, dat sijn aderen die sere springhen van bloeden. Ende men sal weten dat festelen comen alder mest van soe ghedanigen apostemen, ende dats omme datti langhe zweert jnwart ende verdict al dat hem ghenaker, ende al sijn ettere es dinne ende wit ghelijc vischsop ende sere water achtich.
Die vierde aposteme die soe heetmen canckere, en desen canckere comt van te velen humoren van melancolien, die cout ende droge is. Ende bi sinen teekinen suldine kennen: Jnt erste: hine swelt niet hoghe bouen der huut, ende hi brect stappans, ende hi werpt een cleen gat, ende dat ondiepe alse de lemmen van eenen messe, ende hi eet hem seluen van den borden ende van der lippen achter waert, ende hi wijt bi hem seluen bouen jn den huut. Ende dit onghemac heet cancker, omme dat hem seluen eet ende achter waert es gaende. Ende men sal weten
Jonghe Lanfranc
vallet desen canckere jn de beene, soe hetmense mormale, ende comt dese aposteme ofte canckere jnt tansichte, soe heetent die mesters noli me tangere, dats te segghen jn wlamsche `ne gheraect mj niet'. Ende desen cancker pleget te wortelen jnt wlesch, ghelijc dat een boem ghewortelt es jn der erden. Daer omme soe ghenest hi node, als hi comt jn senuwen ofte jn tansichte ofte jn der vede ofte jn der urawen mamen ende borsten. Ende alse desen canckere comt jn der beenen ende hi out wart, dan wart dat een onghemac datmen heet den vulf. Dit sijn den teekinen van den vulf: Hi stinct al omme trint dat gat ende is seer hart.
Nu hebbe di verstaen die viere teekinen van den iiij onghemacken ende horen name, hoere teekenen ende hore stede, nu suldi hier naer hoeren van den ontghewerke die daer toe behoren. Int erste alsmen flegmon siet ende datti seer roet es, soe suldine weder slaen, op dat
Jonghe Lanfranc
ghi wilt, maer men sal weten alle onghemaken diemen weder slaet, dat die mesters daer an lettel vinnen: Jnt erste suldine doen laten te sinre aderen; eist dat tonghemac staet ane die rechte side ende dat onghemac niewe es, soe salmen laten ane die luchter sijde. Ende eist jn de luchter side die aposteme, soe salmen laten jn de rechter siden, ende aldus soe salmen altoes laten contrarie der siecheit. Ende is dat onghemac cout ende dat langhe gheduert heft, soe welker tiere dat is, soe salmen laten jn die adere ane die selue side daert staet. Dits die redene als een onghemac niewe es ende versch ende dat sine stede niet heeft ghenomen jn dat lijf, soe salmen die materie van verren of trecken, want si dan niet lichten achter wart keert. Ende alse dat onghemac out es ende dat vaste ghenomen heeft sine stede, soe eist quat ofte trecken van verren, ende daer bi moetmen laten ter aderen ouer die selue side, soemen erst mach, omme dat die materie node rumt ofte keert. Ende als flegmon beghint purgieren ende men die
Jonghe Lanfranc
stede root vint, salment bloet laten alst es vorseit.
Ende enighe mesters legghen op die aposteme coude plasteren omme
te weder slane, maer jc Jonghe Lanfranc ne prijse dat niet ende icne doets niet, want diese weder slaen: daer commen gheerne andere siecheden naer. Om te weder slane dit aposteme vorseit, nemt donderbar, nachtscadue, ghersten mele: dit stampt ouer een clene jn eenen mortier, doeter toe een lettel asijns, dwitte van den eye: dit ghetemperet alte gader ende gheleit op een groete plaster van stoppen, ghenet jn cout water, dat water hute ghedouwen, ende daer op maect eene plaster ende dat gheleit op dat onghemac.
Een ander: Nemt leem ende doet jn eenen mortier, wit van den eye, sap van donderbaer ende dat sap van nachtscaduwen: dit minget al ouer een ende macter of een plaster ende legghet op dat seer.
Een ander: Nemt olie uan
Jonghe Lanfranc
rosen, dat witte van den eye ende dit slaet te gader ende leght dit daer op.
Ende vele mesters van medicinen die verbiedent ons datmen gheene apostemen - sijn si heet ofte cout - niet ne sal doen verslaen jn gheener manieren. Ende ic rade dat mense sal doen ripen ende hute breken met desen naervolghenden plasteren die hier nae ghescreuen staen:
Een goet plaster mollificatijf: Nemt veni griec, lijnsaet, van elcxs drie oncen, dit stampt wel cleene jn eenen mortier. Ende dan doet sieden jn een vat met waters, latent sieden een lettele ende daer naer temperet dicke jn eene panne ende daer toe doet een lettel vrauwen spunne ende dit doet sieden tote dat dicke si ende daer of maect plasteren ende legghet wel heet daer op.
Ende men sal weten datmen tallen ripenden dinghen sal doen olie uan oliuen ofte zwinen smout ofte boter ende dat omme die redene dat alle
Jonghe Lanfranc
vetheden rotten ende oec rijpen. Ende het maect oec vetheit jn de materie, ende oec soe bliuet dat plaster versch van der vetheit, ende anders soude dat plaster verdroghen ende sine cracht verliesen.
Een ander plaster: Nemt tarwin mele, smaut, borne: dit ghesoden ouer een ende daer op gheleit alsoe heet alsmen ghedogen mach.
Een ander plaster: Nemt de wortelen van muse maluen: die salmen stampen al jn twee wel cleen. Ende dat salmen op dat vier sieden met een lettel borres, ende alst wel ghesoeden is, dan doeter met barghin smeer ende een lettel tarwin blomme: dit siet ouer een ende dan doet jn dine bosse. En hier of maect plasteren ende leghtse der op wel heet des daghes twewarf.
Plastere: Een ander plaster molificatijf: Nemt crumen van tarwin broede wel ghestampt jn eenen mortier, dit ghesoeden met een lettel borrene ende met houden barghinen smaute: dit minghet ouer een ende daer of maect
Jonghe Lanfranc
plasteren ende dat leght wel heet daer op tweewarf sdaghes.
Een andere: Nemt bladeren van maluen ofte van muse maluen ofte alle beede:
dese suldi sieden jn borne; daer na salmen die borne hute persen. Ende dan salmense stampen jn eener mortier wel cleene ende doet jn eene panne op dat vier ende doeter jn van den sape dat ghi erste hute perst heft, ende spunne van vrauwen ende out berghin smeer: dit smelt al ouer een ende dan macter plasteren of ende die leght der op alsoe heet alsmen ghedoghen mach.
Ende somtijts gheuallet dat die apostemen bi hem seluen op scueren ende hute breken, ende somtijts metten maturatiuen, dat sijn die dinghen die ripen, ende somtijts metten ruptorien, dat sijn medicinen die gaten maken jn dat lijf, ende somtijts snijtmense op met vlimen, dat sijn jnstrumenten daermen mede laet ter aderen - alse die aderen diepe ligghen jn de huut -, dat es alsi node hute breken,
Jonghe Lanfranc
ende somtijts alsmen oec op snijt met eenen scersse. Ende dit sijn die plasteren die de huut dinnen ende scueren:
Nemt galbanum ende dit galbanum leght te weike jn water ende dat laet wel weiken ende daer of maect plasteren ende leght op die apostemen warme: dit plaster doet ripen ende hute breken ende trect dat ettere huter zweeren want heet trect huter maten seer.
Een ander plaster: Nemt oruael ende sinchin, van elcxs twee hantvol, dit te gadere ghewrewen jn eenen mortier ende dit jn eene panne ghedaen op dat vier met oude smeer ende daer of ghemaect plasteren ende heet op der apostemen gheleit tweewarf sdaghes.
Een ander: Nemt porret loc, ja van den bladeren twee hantvol. Ende ghietet jn eene panne ende dan siedent met oude barghinen smeer al heet; daer op gheleit des daghes tweewarf.
Een andere: Nemt huemst, papple, van elcxs twee hantvol: dit ghesoden met smeer, ende dan doet van den viere ende minget
Jonghe Lanfranc
saut ende duuene quaet daerjn ende dit leght al warme daer op.
Auicenna ons leeret ende bescrijft dat men sal nemen twee anjune ende rode colen, van elcxs euen vele, ende doet sieden bi hem; daer nae wrinct mostaert saet ontwee ende doeter toe saffran ende die kernelen van ackernoten ende daer na spunne ende daer na de vorseide coelen ende orgune die ghesoden sijn, doet dit op dat vier met een lettel waters ende doeter toe out swinen smout ende dit siedet dicke ouer een ende daer of mact plasteren ende dat leght wel heet daer op tweewarf sdaghes, ende dit plaster scuert alle apostemen haestelijc.
Ende men sal weten dat ghenen plasteren ne doen ripen, sijne waren wel heet der op gheleit. Ende alse die zwere hute es te broken, soe esmen sculdich te legghene dinc die hute trecken die grouue materie.
Ende dit es een
Jonghe Lanfranc
goede salue omme daer op te legghen, als si hute te broken sijn: Vnguentum: Nemt wit arst twee oncen, was drie oncen: dit siedt ende smelt ouer een met een lettel aisijns ende met twe oncen oleum oliuarum; hier of mact salue ende stelse jn dine busse. Ende wildi dit salue vorseit groene hebben, soe doeter jn puluer uan spans groen ende daer met sal dit plaster groene becomen. Dit vorseit vnguentum trect groue humoren hute zweeren.
Ende daer naer esmen sculdich te legghen medicinen, die vaghen zweeren ende droghen. Ende dit siin medicinen die dat machtich siin te doene:
Salue jegen zweren: Nemt sop van groener apien twee oncen, ghersten bloemen een alf once ofte een once, seem: dit minget ouer een ende dit siet drie walle ofte vier, dat niet te dicke si noch te dunne si, ende dan doet jn dine bosse. Van deser salven maect plasteren ende leght op die wonde. Ende dan bestriket die wieke dermede. Dit vorseit vnguentum droghet ende zweert die quade gaten van haren quaden vlei\sche
Jonghe Lanfranc
ende vulheit.
Ende wast jn de aposteme quat uleesch ofte dat die aposteme bi hem seluen bloet, dan salmen nemen dit:
Corosijf: Nemt zwijnen smout ende minget der mede puluers viridis eris ende daer met besaluet die wieke.
Een ander corosijf: Nemt puluis viridis eris, dat minghet met ghesuuert seem ende daer met bestriket die wieke: dit zweert ende vertert quat oueruloiende ulesch ende bewacht dat onghemac van fisteleringen ende doet wassen goet uleesch.
Poeder: Een ander: Nemt alumen, dats alum, ende dat berrent jnt vier op eene teghele ende daer of maect puluer ende dat pulver minget met ghescumden seem ende hier met bestriket die wieken. Ende dit doet altselue dat dander doet, dat ons vorleert es.
Ende ghi sult weten siedi roet vleesch eist jn wonden ofte jn gaten ofte jn zweeren ofte jn canckeren ofte dat pulende es met cleenen cnoepkine ende onneffene uleesch ende bloedende alsment verbint, dats quaet uleesch ende onghenatuert. Ende dit salmen verdriven metten plasteren corosijf,
Jonghe Lanfranc
dat ons uoer bescreuen staet.
Ende alsmen die apostemen vermaect, dan salmense dwaen met desen naer volgheden dranc:
Nemt apium, herba roberti, de bladeren van porretten loc, de bladeren van der wedewinden, die rode beieren die staen op der hagen: nemt van elcxs een goede hant vol ende dan doeter toe weghebree drie hant vol, ende dat omme die redene, dat dandere cruden te heet sijn. Ende dese vorseide cruden salmen stampen ende dan sieden jn eenen stoep witte wine ende dan doeter toe seem ende dit siedt jn dat derdendeel ende dan coleret dore een cleet ende hier met salmen onder tusschen dwaen die wonde. Dit zwert ende heelt ende droghet ende behoetse van quaden uleesche ende maect goet ettere, wit ende dicke, van quaden dinnen ettere. Desen dranc prijst Galienus ende Auicenna. Ende ghi sult weten dat vele apostemen risen jn den wondende leden der vingheren ende jn dat ledt van der hant ende jn die elliboghen ende jn dat ledt van den scouderen ende jn de hancken
Jonghe Lanfranc
ende jn de knie ende jn tanknien van den uoeten ende jn de leden van den teen, ende dat bescrijft ons Theodoricus jn sinen bouc der apostemen, die wassen jn de wondende leden: die ne moghen niet verbeiden tote si ripe sijn, want eersi ripen ende hute breken, soe vorten die aderen - dat sijn die cleene senuen daer si mede jn waert gaen ende hutwart - ende dan blijft die stede ende dat ledt uerminct. Ende hier omme ne salmen niement ghelouen sine ghesonde, want wie dit doet, hets blame om den mesters alst anders gaet dan wel. Die meste bate es, datment hestelijc doet ripen, soe esser auentuere. Maer die lieden draghent soe langhe, eersi ten mesters comen, dat men niet can ghehelpen, ende dan willen die lieden datmense gheloue te ghenesene.
Ende die mesters die dat doen si sijn al sot alse die werken.
Ende alle die medicinen ende alle die teekinen die hier voren bescreuen staen die sijn goet jn alle openen
Jonghe Lanfranc
gaten ende jn wonden die open sijn.
Van der apostemen erisipila: Nu hebdi verstaen een deel van der apostemen die flegmon heet, nu willen wi hu leeren van der apostemen erisipila. Ende dese aposteme comt van colera ende sine complexie ende sine teekinen hebdi voren wel ghehoort.
Jnt beghin van den ersten daghen ofte van den anderen daghen ofte van den derden daghe - ende alsi soe haut es - dan salmen laten ter aderen, alsoet vorleert es, ja op datter ghene ettere jn nes. Ende eisser ettere jn, soe doetse ripen metten plasteren die ou voerleert sijn. Ende drie manieren van aderen siin jn den arme, die eene es die hooft adere, die ander es die heert adere ende die derde es die longen adere: jn den rechten arme ende op den hant ane den cleenen vinghere, ende die adere jn den luchter arme dats die milt adere, ende die ader op den hant ane den cleenen vinghere, dats die heerte adere. Ende die ader jn den arme jn beede, dats die hooft adere. Ende die nederste jn den rechten arme dats die milt adere. Ende die hooft ader salmen laten jeghen alle onghemaken die den
Jonghe Lanfranc
hoofden toe behoeren van den kinne opwart. Die heert adere salmen laten jeghen alle donghemaken die vallen moghen van der kinnen neder wart toten nauele toe sonder alleene de siecheit van der leueren ende milten -, dan salmense laten. Die nederste ader jn den arme ofte op den hant salmen laten jeghen alle onghemaken die sijn van der nauelen nederwart toten groeten tee van den voten, ja daermen groete heitte jn gewaer weert. Die milt ader salmen laten op de hant ane den cleenen vinghere jeghen alle ongemaken die van melancolien comen, die tusschen der nauelen commen.
Ende dit uorseit laten helpt alsoe wel jeghen onghemaken van binnen die ter medicinen toe behoeren alse ter sirugien.
Jeghen den canckere: Aldus salmen ghenesen canckere ende mormale jn der beenen ende alle onghemaken, die hem seluen teren ende eten, ende oec den fistelen:
Jnt erste salmen den lichame purgieren van humoren ende van flu\men ende van melancolien ende men sal dicken laten die milt ader jn den luchter
Jonghe Lanfranc
aerme alsoe voren ghescreuen staet: Dit zwert dat bloet van melancolien. Oec salmen laten die groete adere die onder tanchen leit binnen ofte buten.
Nu willen wij gaen ter cueren ende leeren hoemen dat onghemac ghenesen sal:
Jnt erste: Men sal dat onghemac dwaen met aisiin ofte met loeghen ofte met orinen warme, daer naer salment droghen met stoppen ofte met lijnen clederen. Ende dan suldire jn stroien dit naervolgheden puluer:
Nemt wijt aluim, wit calumen steen, spaens groen, attrament, van elcxs euen vele.
Hier of maect puluer subtijl ende dat puluer stroit jn dat gat. Ende dan suldi daer bouen legghen droghe stoppen alsoe breet alse dat gat, eene groete palme breet, al cout, ende dit suldi doen omme die stede te wachten van hitten omme die heete pulueren die uoren jnt gat ghestroit sijn. Ende dit suldi aldus laten ligghen tote dat wel ettert ende tote dat dit vorseide puluer hem seluen hute werpt ende zweert. Ende als ghi dit plaster of doet ende dat
Jonghe Lanfranc
gat droghe is ende dat niet gheettert ne heft, dan stroiter noch puluer op ende daer bouen leght eene plaster van droghen stoppen alsoe breet alse dat gat ende daer bouen eene dune plate loods daer ouer tote op dat ghesonde vleesch commende, ende dats omme dat alle bitende medicinen seer heet sijn ende sorghelic dat die stede ontsteken moghen ende verhitten. Daer omme salmen dat coude lood legghen op dat ghesonde uleesch, ende dit salmen laten ligghen eenen dach ende eenen nacht, tote dat dat gat ettere gheeft. Ende alse ghi dit onghemac vermaect ende het ettere gheeft, es die materie die huten gaten comt, dinne ende zwart ende datter bloet met es gheminget, sones dat onghemac niet doot. Ende dan salmen weder legghen dat vorseit puluer ende dat plaster, ende eist dat sake dat die pulueren doen te groete pine den pacient, soe suldi die pulueren minghen met zwinen smoutte ende dat legghen op plasteren ende wieken van stoppen, ghenet jn lau watere.
Een ander: Nemt spaens groen, daer of
Jonghe Lanfranc
maect puluer subtijl ende dan minghet met seem ende daer met besaluet dine wieke:
dit zweert ende heelt ende maect goet uleessch ende uertheert quat uleesch, daer ment leit.
Een andere: Nemt wit alumen, dat pulueriseert subtijl ende dit minget met seeme alsoet vorseit es, ende dit doet alte selue dat spaens groene doet.
Ofte nemt dese salue: Nemt zwinen smout ende puluer uan spanschen groen ende seepe: dit minget alte samen ende doeter toe ene lettel leuende calc, dit minget ouer een jn eenen mortier ende dat legt der op. Dese salue vorseit doet alle fistelen, mormale ende alle teerende onghemaken.
Dit siin die teekinen dat die onghemaken doot sijn: Wit ettere, lettel te gadere ende dicke, dinne lippen ende bleec uleesch. Ende telken als ghi dat onghemac besiet, soe merct ofte die huut voerwart wast: Ende siedi dat die lippen wederstaen ende niet voerwaert wassen, soe es jn der wonden eenich dinc dat belet - ne ware, oft uleesch te hoeghe ware, dat voer die niewe huut leit, die de huut weder staen -, soe doet alst hu uoerleert es metten medicinen, die tonghemac do\den.
Jonghe Lanfranc
Ende als dat onghemac doot es, dan salment droghen ende ghenesen met deser naeruolgender saluen: Salue: Nemt litargirum argenti vier oncen, loodt wit, lood asscen, seruse, van elcxs eene once: hier of maect puluer subtijl; dan wrinct jn eenen mortier met een lettelkin aisijns ende dan doeter toe was eene once, oleum rosarum ij oncen: dit minget al ouer een ende stelse jn dine busse. Dese voerseide witte salue es goet, soe heelt ende suuert ende coelt.
Nou moetmen merken van alle onghemaken: Ende men sal die medicine der nae temperen.
Ende nou hebdi wel ghehoert van den iiij apostemen, die commen huuten viere humoren. Ende van eener aposteme die men sciet bubo, daer jc niet of ghescreuen hebbe, daer of soe willic hu nou scriuen ende leeren:
Eene aposteme wast jn den mensche die men heet bubo, ende sine name es hem ghegheuen naer eenen vogele diemen heet ende scelt huule, ende alle andere voghelen haten desen hule, omme datti leelic es: ende daer omme soe vlaecht de een voghele bi nachte ende niet bi daghe, ende hi woent oec jn heimelicke
Jonghe Lanfranc
steden, jn gaten die jn den mueren staen ende jn bosschen. Ende omme dese redene wille hetmen desen huule bubo, ende dese aposteme, diemen sclecht bubo heet, die wast gherne onder die oeren bachten. Ende metter apostemen, alsi hute brect, soe purgieren hem die hersinen van hoeren quaden ouertulligen humoren. Ende dese voerseide apostemen, diemen sclet bubo, dese wassen gherne jn de liesschen: ende met deser apostemen soe purgiert haere die leuere van horen ouertulligen quaden humoren. Ende dese vorseide aposteme salmen doen rijpen ghelijc dat vorleert es jn dat apostema van erisipilia ende flegmon, ende doense hute breken ende suueren ende ghenesen ghelijc dat hu daer gheleert ende ghescreuen es.
Nu willic hu segghen van clieren, die de mesters heeten scroffelen. Ende si hebben hore name naer die soghe es onsuuere ende es altoes wroetende achterwart ende voerwart jn alle siden. Ende aldus doen dese clieren ende gaen van der eener stede ter andere op ende neder. Ende dese clieren wassen jn den
Jonghe Lanfranc
hals onder de axselen ende jn de liesschen, ende alse dese clieren zweeren, soe es dit eene goede plaster der op ende op alle harde zweren:
Nemt de wortele van der lelien, scorax calamite, armoniac ende march huten beene van den calue, seem, roete van der gheete: hier of mact een plaster ende dat leght der op.
Een ander: Nemt wit was ij oncen, olie ofte smout van der hinnen ofte huten beene van der coe, van elcxs viertich cornen zwaer: hier of maect een plaster ende dit leght der op warme.
Ende van desen apostemen vindi hier voeren ghescreuen ghenouch daer omme ne willic hu niet meer der of segghen.
Nu willic hu scriuen een lettele van festelen jn den hals. Ende voren es gheleert datsi commen huten iiij humoren. Ende es dat gat bouen nauwe, soe nemt dat march van den vljeren, ende dat march suldi duwen metten vingheren alsoe cleene als ghi moghet, ende dat steken jnt gat van den fistele. Ende alse dat march nat wart, dan salt zwellen, ende daer met sal dat gat widen van den fistele. Dan maect eene wieke, ghenet
Jonghe Lanfranc
jn aisin, ende daer op die wieke stroit puluer van spanschen groene. Ofte nemt puluer ghelijc dat ghi ghenouch vint ghescreuen hier voren. Ende dan ghenesten alst hu voerleert es.
Explicit Lanfrancus juuenis.
Jonghe Lanfranc
