BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE EN GEOMORFOLOGIE DYNAMISCH BEEKDAL FASE 3-4
WATERSCHAP AA EN MAAS
25 maart 2011
075417814.0.1 ‐ Concept C01024.000124.0100
Inhoud
Samenvatting _________________________________________________________________________________________ 3 Leeswijzer _____________________________________________________________________________________________ 4
1 Inleiding ____________________________________________________________________________________________ 5 1.1 Aanleiding en doel __________________________________________________________________________ 5 1.2 Ligging en begrenzing plangebied ________________________________________________________ 5 1.3 Huidige situatie plangebied ________________________________________________________________ 7 1.4 Toekomstige situatie ________________________________________________________________________ 7 1.5 Doel van het bureauonderzoek ____________________________________________________________ 7 1.6 Werkwijze ____________________________________________________________________________________ 7 1.7 Juridisch en beleidskader ___________________________________________________________________ 7
2 Landschap _________________________________________________________________________________________ 8 2.1 Geologie en geomorfologie _________________________________________________________________ 8 2.2 Bodem________________________________________________________________________________________ 14 2.3 AHN _________________________________________________________________________________________ 15 2.4 Grondwater _________________________________________________________________________________ 16
3 Historie ____________________________________________________________________________________________ 18 3.1 Kadasterkaart 1811‐1832 ___________________________________________________________________ 18 3.2 Topografische militaire kaart 1900 _______________________________________________________ 25 3.3 Topografische kaart 1956 __________________________________________________________________ 26 3.4 Cultuurhistorische waardenkaart ________________________________________________________ 26 3.5 Landgoed Seldensate _______________________________________________________________________ 28 3.6 Middelrode __________________________________________________________________________________ 30 3.7 Kasteel Heeswijk____________________________________________________________________________ 31
4 Archeologie ______________________________________________________________________________________ 34 4.1 IKAW ________________________________________________________________________________________ 34 4.2 AMK _________________________________________________________________________________________ 35 4.3 Archis2 _______________________________________________________________________________________ 36
5 Conclusie en advies ____________________________________________________________________________ 41 5.1 Conclusies ___________________________________________________________________________________ 41 5.2 Verwachting _________________________________________________________________________________ 43 5.3 Advies _______________________________________________________________________________________ 44 6 Bronnen ___________________________________________________________________________________________ 45
Bijlage 1 Archeologische en geologische tijdschaal ___________________________________________ 47 Bijlage 2 Geomorfologische kaart _______________________________________________________________ 49
Bijlage 3 Bodemkaart _____________________________________________________________________________ 50 Bijlage 4 Grondwatertrappenkaart _____________________________________________________________ 51 Bijlage 5 Indicatieve kaart archeologische waarden (ikaw) __________________________________ 52 Bijlage 6 Archeologische monumenten kaart (amk) __________________________________________ 53 Bijlage 7 Waarnemingen en Vondstmeldingen _______________________________________________ 54
Colofon ________________________________________________________________________________________________ 55
Samenvatting
Het onderhavige bureauonderzoek beslaat een gedeelte van het beekdal van de Aa, ter hoogte van Middelrode. Het project Dynamisch Beekdal fase 3 en 4 heeft als doel de Aa deels haar natuurlijke loop weer terug te geven, en zo de waterberging van het gebied verbeteren. Bij de geplande werkzaamheden bestaat de kans op het verstoren van archeologische waarden.
Het plangebied kent al menselijke activiteit vanaf het paleolithicum. Vondsten uit de periodes voor de Romeinse Tijd betreffen echter vooral losse vondsten, geen
vondstcomplexen. In de Middeleeuwen komt het dorp Middelrode tot ontwikkeling, waarbij ook het beekdal in gebruik raakt. Het beekdal blijft echter tot op heden een weinig bebouwd gebied, wat hoofdzakelijk als weiland in gebruik is.
Op verschillende delen van het plangebied zijn esdekken aangelegd om de percelen beter geschikt te maken voor landbouw. Het dikke esdek kan onderliggende archeologische waarden beschermd hebben tegen degradatie. Geadviseerd wordt om de delen van het plangebied waar een esdek ligt in geval van verstoring te onderzoeken door middel van een verkennend booronderzoek. De delen waar geen esdek ligt kunnen worden vrijgegeven voor de werkzaamheden.
Dit advies dient voorgelegd te worden aan het Bevoegd Gezag, dat hierover een beslissing neemt.
Leeswijzer
In dit rapport vindt u allereerst in hoofdstuk 1 een inleiding met een omschrijving van de doelstellingen en de werkwijze van dit bureauonderzoek, een beschrijving van het
plangebied en het juridische kader waarbinnen het onderzoek zich afspeelt. Daarna worden in hoofdstuk 2 ‘Landschap’ de geologische, geomorfologische en bodemkundige aspecten van het plangebied beschreven. In hoofdstuk 3 ‘Historie’ volgt een overzicht van de historische ontwikkelingen en het historische gebruik van het plangebied. In hoofdstuk 4
‘Archeologie’ leest u vervolgens welke archeologische verwachting het gebied heeft, wat voor archeologische vondsten er eerder in of nabij het plangebied zijn gedaan en wat de aard is van de eventueel te verwachten archeologische sporen. Hoofdstuk 5 ‘Conclusies en advies’ gaat in op de relatie tussen het projectplan en de archeologische verwachtingen.
Hierin wordt een advies gegeven over het vervolgtraject. In de bijlage treft u een
archeologische en geologische tijdschaal, en verschillende Archis2 kaarten, die in de tekst gebruikt worden.
1.1
AANLEIDING EN DOELWaterschap Aa en Maas, provincie Noord‐Brabant en gemeenten Bernheze en Sint‐
Michielsgestel werken samen aan een duurzame inrichting van het watersysteem tussen Kasteel Heeswijk en ’s‐Hertogenbosch: het project Dynamisch Beekdal de Aa. Eén van de doelen is de natuurlijke dynamiek van het Aa‐stroomgebied te vergroten. Het tweede doel is het beekdal van de Aa tussen Kasteel Heeswijk en ’s‐Hertogenbosch weer zo natuurlijk mogelijk te laten functioneren. De Aa krijgt binnen een zone van 100 tot 150 meter de ruimte om haar eigen weg te zoeken. De beek die in het verleden recht is getrokken (gekanaliseerd), met het oog op een snellere afvoer van water, krijgt nu haar oorspronkelijke loop weer terug. Op deze manier wordt er extra ruimte gecreëerd voor waterberging, natuur en recreatie. Bovendien wordt overlast in lager gelegen (bewoonde) gebieden voorkomen en wordt cultuurhistorie hersteld.
Het Dynamisch Beekdal begint ter hoogte van kasteel Heeswijk en eindigt ter hoogte van de zandvang nabij de A2 (de toekomstige kruising van de Zuid‐Willemsvaart). Het project het Dynamisch Beekdal wordt gefaseerd uitgevoerd. Fasen 1 en 2 betreffen de meanders Assendelft en Heeswijk, deze zijn uitgevoerd. Voor fase 3, landgoed¬ontwikkeling Molenhoek en meander Middelrode, en fase 4, traject Seldensate, dient een projectplan opgesteld te worden, dat ter inzage gelegd zal worden alvorens het Waterschap het projectplan formeel vaststelt, waarna de feitelijke inrichting kan plaatsvinden. Fase 5 en 6 betreft de meander Hersend en het traject Runweg tot de zandvang. Voor deze fasen worden nu de benodigde gronden aangekocht en de planfase zal spoedig opgestart worden.
1.2
LIGGING EN BEGRENZING PLANGEBIEDIn afbeelding 1 is de plangrens van het plangebied voor fase 3 en 4 weergegeven. De Aa ligt ten zuidwesten van de kern Middelrode en stroomt van het zuidoosten naar het
noordwesten. Het projectgebied wordt aan de zuidzijde begrensd door de Zuid‐
Willemsvaart en in het noorden door de kern Middelrode. In het zuiden sluit het plangebied aan op fase 1 (meander Assendelft) en in het oosten op fase 2 (meander Kasteel Heeswijk) van het project Dynamisch Beekdal. In het noordwesten sluit het plangebied aan op fase 5 (meander Hersend).
1 Inleiding
HOOFDSTUK
Onderzoeksgebied
Om een beter beeld te krijgen van de in het plangebied mogelijk voorkomende archeologische waarden, wordt ook een bredere zone rondom het plangebied in het bureauonderzoek meegenomen. Het plangebied en deze zone er omheen wordt het onderzoeksgebied genoemd.
Objectgegeven onderzoek – Dynamisch Beekdal fase 3-4
ARCADIS projectnummer C01024.000124
Projectnaam Dynamisch Beekdal fase 3-4
Plaats Berlicum; Middelrode
Gemeente Sint-Michielsgestel
Provincie Noord-Brabant
Kaartbladen 45D
Coördinaten N
O Z W
x: 156.571 ; y: 408.897 x: 158.074 ; y: 408.013 x: 157.645 ; y: 407.304 x: 155.539 ; y: 408.764
Oppervlakte plangebied circa 100 ha
Onderzoeksmelding ARCHIS Nr. 43.270
Archeoregio Brabants zandgebied
Uitvoerder ARCADIS Nederland BV
Contactpersoon dhr. T. Vanderhoeven
Opdrachtgever Waterschap Aa en Maas
Bevoegd Gezag gemeente Sint-Michielsgestel
Uitvoeringsperiode onderzoek september 2010
Beheerder en plaats documentatie ARCADIS Nederland BV, locatie ‘s-Hertogenbosch
Tabel 1
Objectgegevens
Afbeelding 1
Topografische kaart van het plangebied en omgeving
1.3
HUIDIGE SITUATIE PLANGEBIEDHet plangebied wordt momenteel voornamelijk gebruikt als weiland. De nabijheid van de Aa en de lage ligging maakt het hiervoor geschikt. In het onderzoeksgebied vallen het dorp Middelrode, de nederzetting ‘Het Gewad’, het voormalig landgoed Seldensate en het kasteel Heeswijk. De Zuid‐Willemsvaart loopt langs de grens van het plangebied.
1.4
TOEKOMSTIGE SITUATIEHet project Dynamisch Beekdal wil haar doelstellingen bereiken door de Aa weer terug te brengen in een meer oorspronkelijke setting, van voor de kanalisaties. Hiertoe worden oude meanders weer in gebruik genomen, en zullen delen van de omliggende terreinen gebruikt gaan worden voor recreatie en natuurontwikkeling.
1.5
DOEL VAN HET BUREAUONDERZOEK1. Het bureauonderzoek heeft als doel inzicht te verschaffen in de archeologische waarden die zich mogelijk in het plangebied bevinden.
2. Aan de hand van dit bureauonderzoek wordt een advies gegeven over de aard en noodzaak van archeologisch vervolgonderzoek.
1.6
WERKWIJZEDe werkzaamheden bestaan uit een bureaustudie. Deze richt zich op archeologische bronnen als de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW), de Archeologische Monumentenkaart (AMK), de archeologische database “Archis2” van de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE) en de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord‐Brabant. Ook wordt gebruik gemaakt van de topografische kaart, de geomorfologische kaart, de hoogtekaart en de bodemkaart. Ten slotte is historisch kaartmateriaal gebruikt om de bestemming van het plangebied in het verleden vast te stellen.
1.7
JURIDISCH EN BELEIDSKADERMonumentenwet 1988, Verdrag van Malta 1992, Wet op de Archeologische
Monumentenzorg (WAMz 2007), Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2), Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) provincie Noord‐Brabant.
2.1
GEOLOGIE EN GEOMORFOLOGIEHet menselijke doen en laten werd en wordt in grote mate bepaald door de landschappelijke omgeving, en de mogelijkheden die daardoor geboden worden. De geologische,
geomorfologische en bodemkundige situaties zijn daarom van belang voor een
archeologisch onderzoek. De diepere ondergrond van het onderzoeksgebied is gevormd door het breuksysteem dat in het Oligoceen ontstaan is. De Pleistocene ijstijden hebben daarna een grote vormende invloed op het onderzoeksgebied gehad. Tenslotte zag het Holoceen de ontwikkeling van onderzoeksgebied naar de huidige situatie.
Centrale Slenk
De geologische situatie in het plangebied wordt gedomineerd door het voorkomen van de Centrale Slenk, ook wel Roerdalslenk genoemd. Dit tectonisch actieve gebied kenmerkt zich in de ondergrond, waterhuishouding, hoogteligging en morfologie. De Centrale Slenk is een onderdeel van een complex breuksysteem dat vanuit Zuid‐Duitsland in noordwestelijke richting door Zuid‐Nederland loopt. Het breuksysteem heeft een oorsprong in het Oligoceen, de geologische periode van 38 tot 22 miljoen jaar geleden (Berendsen, 1996).
Grootschalige bodembewegingen langs ZO‐NW lopende breuken zorgden voor grote rekspanningen in de ondergrond, wat een complex breuksysteem tot gevolg had. Langs de breuken vindt beweging plaats. In noordelijk Limburg en Noord‐Brabant zorgt dit voor refiëfverschil, als gevolg van de dalende en stijgende delen van de ondergrond. De Centrale Slenk is een deel dat sterk gedaald is. Ten oosten van de Centrale Slenk ligt de Peelhorst, een gebied dat juist omhoog gekomen is (zie afbeelding 2). Bewegingen langs de breuken kunnen aardbevingen tot gevolg hebben, zoals in 1932 bij Uden (5,0 op de schaal van Richter) en in 1992 bij Roermond (5,8 op de Schaal van Richter).
In de dalende Centrale Slenk heeft zich veel sediment af kunnen zetten. De
dekzandpakketten zijn in de Centrale Slenk vaak meer dan 15 meter dik, en kunnen lokaal meer dan 45 meter dik worden (Berendsen, 1997). Hoewel de breuk tussen de Centrale Slenk en de Peelhorst deels bedekt is met dekzand, is ze op veel plaatsen nog in het landschap te zien. De ligging van de Centrale Slenk is goed te volgen in de loop van de vele rivieren in Noord‐Brabant (zie afbeelding 3). De rivieren rondom de Centrale Slenk stromen de slenk in, en vervolgen daarna hun weg naar het noorden.
2 Landschap
HOOFDSTUK
Pleistocene vorming
Het Pleistoceen (2 miljoen tot 11.755 jaar geleden) kenmerkt zich door het voorkomen van verschillende ijstijden. In de voorlaatste ijstijd, het Saalien (200.000 tot 130.000 jaar geleden), trok het landijs in Europa tot haar meest zuidelijke ligging. In Nederland lag de begrenzing van het landijs ter hoogte van de grote rivieren. Hoewel Noord‐Brabant geen
landijsbedekking gekend heeft, hebben de ijstijden wel hun sporen op het landschap nagelaten (Berendsen; 1996).
In de ijstijden was er weinig vegetatie om sediment vast te houden. Dit gaf de wind de mogelijkheid om op grote schaal sediment te vervoeren, en zo in Noord‐Brabant pakketten dekzand af te zetten. Door wind afgezette sedimenten zijn eolische afzettingen. Het dekzand is voornamelijk kalkloos en fijnkorrelig (150 – 210 μm). Het bestaat vooral uit kwarts, en is arm aan lutum en verweerbare materialen (Berendsen, 1997). Voor landbouw zijn de dekzanden geen geschikte gronden. Tot aan de uitvinding van kunstmest in 1870 waren grote delen van Noord‐Brabant arme landbouwgebieden. De dekzanden behoren, volgens de oude classificatie, tot twee formaties; de Twente en Eindhoven Formatie.
Afbeelding 2
De ligging van de Centrale Slenk en de Peelhorst (Berendsen, 1996)
Afbeelding 3
De loop van de rivieren in Noord-Brabant en noordelijk Limburg (Berendsen, 1996)
De formaties worden op verschillende locaties gescheiden door een tientallen centimeters dikke veenlaag van de Asten Formatie. Als deze laag ontbreekt zijn de dekzandformaties niet van elkaar te onderscheiden, en worden ze samengenomen in de Nuenen Groep (Berendsen, 1997). Lokaal komen lössafzettingen voor. Deze afzettingen zijn ook van eolische oorsprong, maar hebben een fijnere korrelgrootte dan het dekzand.
De Geologische overzichtskaart van Nederland (TNO Bouw en Ondergrond; 2008; zie afbeelding 4) is een geologische kaart van geheel Nederland. Op deze kaart wordt gebruik gemaakt van de vernieuwde classificatie van formaties. Het plangebied valt in de Formatie van Boxtel. Er zijn twee onderscheiden te maken; het Laagpakket van Singraven (Bx2) en de Formatie van Boxtel met een dek van het Laagpakket van Wierden (Bx6). Het Laagpakket van Singraven hoort bij het beekdal van de Aa. Het betreft beekzand en –leem. Dit
laagpakket komt in veel Brabantse beekdalen voor. Buiten het beekdal ligt de Formatie van Boxtel met een dek van het Laagpakket van Wierden. Dit zijn dekzandafzettingen uit de ijstijden. De oorsprong van deze formatie is in de Pleistocene ijstijden te vinden. Het ontbreken van een dicht vegetatiedek gaf de wind vrij spel op het onderliggende zand, dat over grote afstanden getransporteerd kon worden. Ten noordwesten van het plangebied is te zien dat de ondergrond overgaat in de Formatie van Echteld / Formatie van Nieuwkoop op Formatie van Boxtel. Dit zijn Holocene klei‐ en zandafzettingen met inschakelingen van veen op zand. Deze afzettingen zijn onder invloed van de grote rivieren tot stand gekomen.
Het plangebied ligt op de noordelijke rand van het zandlandschap.
Afbeelding 4
Uitsnede uit de Geologische overzichtskaart van
Nederland, met het relevante deel van de legenda. Het plangebied is aangegeven
De ijstijden, zo vormend geweest in het zandlandschap, hebben ook invloed gehad op de rivierbeddingen. De rivieren in Noord‐Brabant liggen veelal in brede, ondiepe dalen. Dit wijst op een vorming onder veel grotere afvoer dan tegenwoordig het geval is. De vorm van de dalen is gedurende de Pleistocene ijstijden ontstaan (Berendsen, 1997), toen de afvoer van de rivieren als gevolg van smeltend sneeuw en ijs veel groter was dan tegenwoordig.
In het Weichselien (115.000 tot 11.755 jaar geleden) werden evenwijdig aan elkaar gelegen dekzandruggen gevormd. Aan de noordrand van het zandgebied, ten zuiden van de grote rivieren, verhinderden ze de afwatering van de Brabantse rivieren naar de Maas. Om door de dekzandruggen heen te breken moesten de rivieren zich verenigen, wat ter hoogte van ’s‐
Hertogenbosch gebeurd is. Hier komen de rivieren de Aa, de Dommel, de Beerze, de Reusel en de Run samen, en stromen gecombineerd door de dekzandruggen richting de Maas.
Holocene ontwikkelingen
Met het verdwijnen van de laatste ijstijd komt het Pleistoceen aan haar einde, en begint het Holoceen (11.755 jaar geleden tot nu). Deze periode kenmerkt zich door de opwarming van het klimaat, en de invloed van de mens op zijn omgeving. Na de laatste ijstijd warmde het klimaat weer op, en schommelde in het Holoceen rond de huidige waarden (Berendsen, 1997). De zeespiegel steeg als gevolg van het smeltende landijs. Ook de vegetatie paste zich aan naar het warmere klimaat. Vergeleken met de subarctische omstandigheden tijdens de ijstijden was de Holocene vegetatie veel rijker en kwam het in grotere aantallen voor. De ondergrond werd door de rijke vegetatie beter vastgehouden, zodat erosie verminderde.
Onder invloed van het veranderende klimaat en sedimentaanbod veranderden rivieren van een vlechtend in een meanderend patroon. Waar een vlechtende rivier meerdere ondiepe stroomgeulen heeft, heeft een meanderende rivier één stroomgeul, die dieper ingesneden is.
Verschillen in stroomsnelheid tussen de binnen‐ en buitenbocht van rivierbochten zorgden voor sedimentafzetting in de binnenbocht, en erosie langs de buitenbocht. Zo ontstonden meanders, of rivierbochten. Meanders versterken zichzelf, een proces dat doorgaat tot de bocht zover is dat de rivier doorsteekt, en de meanderbocht buiten werking wordt gezet (zie afbeelding 5).
Afbeelding 5
Schematisch ontwikkeling van een meander
De meanders verplaatsen zich niet alleen richting de buitenbocht, maar ook in het geheel stroomafwaarts. Het proces van meandervorming wordt gedreven door erosie en depositie, zodat de sedimentaire ondergrond van het beekdal vaak complex is. In het plangebied zijn op verschillende plaatsen nog oude meanders van de Aa te vinden. Deze zijn hoofdzakelijk buiten werking gesteld door de kanalisatie van de Aa, waarbij op verscheidene plaatsen het rechte kanaal meerdere meanders in één keer omzeilde. Een afgesloten meanderarm kan snel dichtslibben, omdat er geen stromend water mee doorheen gaat om de meander schoon te schuren. Het stilstaande water zal sediment afzetten, en de meander slibt dicht. De oude meander zal wel nog lang in het landschap zichtbaar blijven, zelfs als deze dichtgeslibd is.
Het blijft lang een natte depressie in het landschap. Op de meanderarm zal ook meer waterminnende vegetatie zitten (zie afbeelding 6).
De Holocene begroeiing van de dekzandgebieden bestond van oorsprong uit bossen.
Eikenberkenbossen op de armere gronden, beuken‐ en eikenbossen op de rijkere. Op de dalbodems konden vochtige elzenbossen gevonden worden (Berendsen, 1997). In de Middeleeuwen leidde de toenemende landbouw tot een steeds grotere achteruitgang van het areaal bos. Dit kwam niet alleen door het omvormen van bos tot akkers, maar ook door vee, dat de jonge zaailingen opat. Wat overbleef waren uitgestrekte boomloze heidevelden.
In de 18e en 19e eeuw was deze ontwikkeling op haar hoogtepunt. De heides werden ook gebuikt voor het steken van heideplaggen, die gemengd met schapenmest als bemesting op de akkers werden gelegd. Het wegsteken van de heideplaggen leidde op verschillende plekken tot het ontstaan van stuifzandgebieden. De introductie van kunstmest in de late 19de eeuw zorgde ervoor dat schapenmest voor de bemesting van de akkers minder belangrijk werd (Berendsen, 1997). Met het verdwijnen van de schapen verdween ook de instandhouding van de heidevelden. De grootste delen van de heidevelden zijn momenteel herontgonnen voor de landbouw, of aangeplant als bos (Berendsen, 1997).
Afbeelding 6
Een oude meanderbocht van de Aa, ten oosten van de Kapelstraat
Geomorfologie plangebied
Het plangebied beslaat een deel van het beekdal van de Aa. Zoals de meeste beekdalen in Noord‐Brabant heeft de Aa een breed, ondiep dal, veel breder dan de huidige afvoer doet vermoeden. De geomorfologische kaart geeft de landschapsvormen van het
onderzoeksgebied weer (zie afbeelding 7). Het beekdal van de Aa is een mengsel van
‘ondiepe dalen’ en ‘lage ruggen en heuvels’. De dalen zijn de restanten van de meanders van de Aa. Ze kunnen buiten werking gezet zijn door de kanalisaties in de jaren ’30, of door natuurlijke wijze (zie afbeelding 5). De lage heuvels die zich in het beekdal bevinden zijn restanten van oeverwallen. Oeverwallen ontstaan bij overstromingen. Als de rivier uit haar oevers treedt neemt de stroomsnelheid plotseling af, waardoor de rivier veel minder sediment kan vervoeren. Een groot deel van het meegevoerde sediment wordt op de oevers afgezet. Aangezien het grofste sediment eerst wordt afgezet, zal dicht bij de rivier het zand neergelegd worden. Dit worden hooggelegen banken; de oeverwallen. Verder van de rivier wordt fijnere klei afgezet, wat uitgestrekte vlaktes kan beslaan, maar niet zo hoog komt als de zandige oeverwallen.
Buiten het beekdal van de Aa is minder reliëf te vinden. Het gebied is gekarteerd als
‘vlakten’ en ‘welvingen’. Deze welvingen worden gevormd door dekzandruggen die in het landschap voorkomen. Deze zijn in de ijstijden ontstaan. Zand dat door de wind
getransporteerd werd, werd in ruggen gedeponeerd. Als er eenmaal een rug lag fungeerde deze als zandvang, en versterkte zichzelf zo. De welvingen hebben tegenwoordig geen enorme hoogtes, en het landschap buiten het beekdal is relatief vlak.
Het onderzoeksgebied kent ook landschapsvormen van menselijke oorsprong. Op
verschillende locaties zijn esdekken te vinden. Dit zijn akkers met een dikke laag opgebracht organisch materiaal (zie ook 2.2 Bodem). De dikte van het esdek kan meer dan een meter bereiken, wat in het landschap te zien is als een verhoging van een akker.
Afbeelding 7
De geomorfologische kaart van het onderzoeksgebied
In het plangebied komen verspreid zogenaamde eenmansessen (één‐mans‐essen) voor. Dit zijn kleine percelen met een esdek, die door één of enkele personen bewerkt werden (Wijnja en Lapperre; 2009). Ook de kanalisaties van de Aa vanaf de jaren ’30 van de 20ste eeuw hadden grote invloed op het landschap. Grote stukken kanaal werden gegraven om de loop van de Aa recht te trekken (zie afbeelding 8). Eerder in de geschiedenis was er ook al ingegrepen in de Aa. In de late Middeleeuwen werd kasteel Heeswijk grondig verbouwd, waarbij ook een slotgracht werd aangelegd. De gracht maakte deel uit van de Aa (Wijnja en Lapperre; 2009).
2.2
BODEMEen blik op de bodemkundige kaart leert dat in het onderzoeksgebied en omgeving vooral beekeerdgronden en hoge zwarte enkeerdgronden voorkomen (zie afbeelding 9). De beekeerdgronden komen in grote delen van Noord‐Brabant voor. Dit zijn hoofdzakelijk lage zandgronden uit de beekdalen en bijbehorende overstromingsvlakten. De beekeerdgronden hebben een zwarte, humeuze bovengrond en zijn zeer roestig. In natte delen is de
bovengrond venig (moerige eerdgronden).
Afbeelding 8
De gekanaliseerde Aa ter hoogte van het landgoed Seldensate
Op verschillende plekken zijn hoge zwarte enkeerdgronden te vinden. Deze bodems zijn door menselijke activiteiten ontstaan. Om de arme zandgronden geschikt te maken voor landbouw was intensieve bemesting noodzakelijk. Voor de introductie van kunstmest werd dit voornamelijk door middel van plaggenbemesting gedaan. Op de vloer van de stallen werden gras‐ of heideplaggen of een strooisellaag neergelegd. Dit mengde zich met de schapenmest, en in het voorjaar werden deze lagen op de akkers uitgereden. Het
opgebrachte materiaal hoogde de akker in de loop der eeuwen op. Het pakket opgebracht materiaal, de enkeerd of esdek, kan tot meer dan een meter dik worden. Een neveneffect van het esdek is dat het door de dikte de onderliggende archeologisch resten vaak goed
beschermt tegen aantasting door ploegen e.d.
2.3
AHNHet Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN) geeft de precieze en gedetailleerde maaiveldhoogtes van geheel Nederland weer. De maaiveldhoogtes worden in een kleurenschaal weergegeven, waarbij rood de hoge, en blauw de lage delen weergeeft.
Het AHN laat zien dat het onderzoeksgebied relatief laag in de omgeving ligt (zie
afbeelding 10). Het plangebied ligt gemiddeld rond de 5 tot 6 meter + NAP. De gebieden ten noorden en zuiden hiervan komen al snel boven de 6 meter + NAP. Naar het westen toe daalt het gehele gebied, en komt het beekdal minder duidelijk uit de hoogtegegevens naar voren. Het lagere deel richting het westen behoort tot het overgangsgebied tussen het hooggelegen zandlandschap en het lager liggende rivierengebied. In het hoogtemodel zijn in het plangebied op verschillende plaatsen de oude meanders van de Aa te herkennen.
Hoewel ze (deels) al dichtgeslibd zijn, blijven ze een depressie in het landschap vormen.
Deze kleine hoogteverschillen komen op het AHN mooi naar voren.
Afbeelding 9
De bodemkaart van het onderzoeksgebied
2.4
GRONDWATERHet grondwaterpeil speelt een belangrijke rol in de mate van conservering van
archeologische waarden in de bodem. Archeologische resten die zich onder de gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) bevinden worden door het water tegen degradatie beschermd. Vooral organische resten blijven in een natte omgeving veelal goed
geconserveerd. Resten die boven de GLG liggen raken in de loop van de tijd steeds ernstiger aangetast door verdroging en oxidatie. Wanneer de grondwaterstand door verstoringen verandert kan dat ernstige gevolgen hebben voor het aanwezige bodemarchief.
Diepte en dynamiek van de grondwaterstand ten opzichte van het maaiveld wordt
aangeduid met de term grondwatertrappen. Grondwatertrappen worden op de bodemkaart van nat naar droog aangeduid met de Romeinse cijfers I‐VII en zijn gebaseerd op de gemiddeld hoogste en de gemiddeld laagste grondwaterstand (afgekort met GHG en GLG).
Tabel 2 geeft een overzicht van de indeling van de grondwatertrappen met bijbehorende grondwaterstanden.
Grondwatertrap I II III IV V VI VII
GHG in cm beneden maaiveld (<20) (<40) <40 >40 <40 40-80 >80 GLG in cm beneden maaiveld <50 50-80 80-120 80-120 >120 >120 (>160)
Afbeelding 10
Beeld van het AHN van het onderzoeksgebied
Tabel 2
Indeling van grondwatertrappen
De grondwatertrappenkaart (zie afbeelding 11) toont dat langs de Aa vooral
grondwatertrap III heerst. Dit geeft een gemiddeld laagste stand van 80 – 120 centimeter onder maaiveld, en een hoogste grondwaterstand van minder dan 40 centimeter onder maaiveld. Organische archeologische resten, gevoelig voor degradatie, kunnen dus nog voorkomen onder 120 centimeter onder maaiveld.
Ten zuiden van het beekdal van de Aa komen vooral grondwatertrappen V en VI voor, wat een duidelijk droger gebied oplevert dan grondwatertrap III. Een kleine strook ten noorden van het Aa‐dal heeft ook grondwatertrappen V en VI. Juist op deze drogere strook zijn de dorpen gevestigd, zoals Berlicum, Middelrode, Heeswijk en Dinther. Verder naar het noorden gaat het al snel over in grondwatertrap IV. Zowel de geomorfologische als de bodemkundige kaart hebben in dit gebied geen duidelijke veranderingen. De hogere grondwaterspiegel heeft waarschijnlijk te maken met de iets lagere ligging van dit gebied.
Gerelateerd aan het grondwater is het voorkomen van ijzeroerbanken in het plangebied.
IJzeroerbanken ontstaan als gevolg van de neerslag van ijzeroxide uit het grondwater. De ijzeroxides worden door het grondwater uitgeloogd en meegevoerd. Als de
grondwaterstroom stagneert, slaan de ijzeroxides neer in banken. Dit gebeurt op plaatsen waar de bodem minder doorlatend wordt. Bij de beekdalen bestaat de bodem uit fijner materiaal (leem en klei) dan in de omgeving (vooral zand), zodat het grondwater bij de beekdalen stagneert, en de ijzeroxides neerslaan. Veldonderzoek heeft aangetoond dat in het plangebied goed ontwikkelde ijzeroerbanken voorkomen (Wijnja en Lapperre; 2009). De ijzeroerbanken komen relatief ondiep voor en zijn enkele decimeters dik. Over het gehele tracé van het beekdal van de Aa komen ijzeroerbanken voor, maar in het plangebied zijn ze zeer goed ontwikkeld (Wijnja en Lapperre; 2009).
Afbeelding 11
De grondwatertrappen rondom het plangebied
De ontwikkeling van het onderzoeksgebied is voor de negentiende en twintigste eeuw te achterhalen door historisch kaartmateriaal te bekijken. Kaarten werden sindsdien met een relatief grote regelmaat geproduceerd, en laten de ontwikkeling van een landschap nauwkeurig zien.
Naast het onderzoek naar historische kaarten worden in dit hoofdstuk enkele kenmerkende cultuurhistorische elementen van het onderzoeksgebied beschreven, om zo een compleet beeld van de geschiedenis te geven.
3.1
KADASTERKAART 1811-1832In 1810 werd het koninkrijk Holland ingelijfd bij het Franse keizerrijk. In 1811 werd begonnen aan het volgens het Franse systeem systematisch in kaart brengen van landeigendom. Dit was de start van het kadaster. In de periode 1811‐1832 werd vrijwel geheel Nederland in kaart gebracht, met een voor die tijd ongekende detaillering. De kadasterkaarten zijn in twee soorten te verdelen. Als overzichtskaarten zijn de
verzamelplannen gemaakt. Voor details tot op perceelniveau zijn er de minutenplannen.
Een blik op het verzamelplan van de regio laat zien dat de Aa nog niet gekanaliseerd was (zie afbeelding 12). Delen van de meanders zijn ook in het huidige landschap nog te herkennen. Ook de Zuid‐Willemsvaart is aangegeven, toentertijd nog een nieuw element.
Het kanaal werd in 1826 in gebruik genomen (www.rijkswaterstaat.nl). Ter hoogte van de noordrand van het plangebied is te zien hoe de Zuid‐Willemsvaart de Aa doorsnijdt. De huidige gekanaliseerde Aa blijft hier ten noorden van de Zuid‐Willemsvaart lopen.
3 Historie
Afbeelding 12
Uitsneden uit het verzamelplan van de kadasterkaart 1811-1832
HOOFDSTUK
De minutenplannen van het plangebied geven detail tot op perceelniveau, en laten zeer gedetailleerd de situatie van de jaren 1811‐1832 zien. Het plangebied is verdeeld over drie kaarten. Het noordelijke deel van het plangebied valt in het minuutplan ‘Berlicum
Middelrode, sectie G, blad 01’ (zie afbeelding 13). Op de kaart is maar weinig bebouwing te zien.
Aan de oostrand van de kaart is een brug over de Aa te zien, met een cluster bebouwing rond het nabijgelegen kruispunt. Dit is de kleine nederzetting ’Het Gewad’ (zie ook hoofdstuk 3.4). De nederzetting kreeg haar naam door de ligging aan een doorwaadbare plaats door de Aa.
Afbeelding 13
Uitsnede uit het minuutplan
‘Berlicum, Middelrode, sectie G, blad 01’.
Aangegeven zijn het kasteel Seldensate (links) en de nederzetting ‘Het Gewad’
Het gewad
Afbeelding 14
Uitsnede uit het minuutplan
‘Berlicum, Middelrode, sectie G, blad 01’. Te zien is het blok grond met de naam ‘Delft’ en het direct ten noorden daarvan gelegen boerderij ‘Assendelft’
Direct ten oosten van ‘Het Gewad’ ligt een boerderij met de naam ‘Assendelft’ en een blok grond met de naam ‘Delft’. Beide namen verwijzen naar het kasteel of speelhuis ‘Huize Assendelft’ welke tussen de rivier de Aa en de huidige Assendelftseweg was gelegen. Het huis wordt al genoemd in 1320. Toen werd nog gesproken van de hoeve ‘Ten Bergulen’. In 1512 werd deze hoeve verwoest door de Gelderse troepen onder leiding van Maarten van Rossum. In 1542 verscheen aan de oever het kasteeltje met de naam ‘Delfthuis’, vernoemd naar de toenmalig eigenaar die ‘Van Delft’ heette. Later is de naam verbasterd naar ‘Huize Assendelft’. In 1830 werd het kasteeltje nog gevorderd om er troepen in te legeren in verband met de Belgische Opstand. Het gebouw was slecht onderhouden omdat het meestal verpacht werd. In 1842 werd het kasteeltje gesloopt. Slechts de poort uit 1570 bleef bestaan, naast deze poort werd opnieuw een kasteelboerderij gebouwd.
Ten noorden van de straat die op de kadasterkaart staan aangegeven als de ‘Speuringstraat’
en welke tegenwoordig bekend staat als de ‘Assendelftseweg’, ligt de plaats van het oorspronkelijke poortgebouw (Assendelftseweg 10). Het poortgebouw stamt uit 1542.
Het kasteel zelf heeft langs de Aa gelegen, mogelijk resten van fundamenten kunnen zich nog onder de Aa‐dijk bevinden.
Rond het kasteel Seldensate (op de kaart aangegeven als Zeldenzat) zijn nog enkele bijgebouwen te herkennen. Dit omvat het poortgebouw, de kapel en de brouwerij. De percelering in het beekdal bestaat voornamelijk uit langwerpige, smalle percelen. De onregelmatigheid van de perceelindelingen wijst op kleinschalige ontginningen.
Kasteel Assendelft
Afbeelding 15
Restanten van het poortgebouw met de poort van voormalig kasteel Assendelft
Kasteel Seldensate
Op verschillende plekken zijn grotere percelen te zien, vooral noordelijk van de Aa. Dit waren niet noodzakelijk grote stukken land die niet in cultuur gebracht waren. Mogelijk waren deze stukken van één eigenaar, die ze verdeelde en verpachtte aan verschillende kleine pachters. De kadasterkaart registreert alleen het eigendom, niet de pacht van een perceel.
Het middelste deel van het plangebied valt in de kaart ‘Berlicum Middelrode, sectie E, blad 01’ (zie Afbeelding 16). Een blik op de kaart toont dat de situatie overeenkomt met het eerder bekeken kaartblad. Ook hier is weinig bebouwing te vinden, en bestaan de percelen uit lange, smalle stroken.
De watermolen Ter Steen is beter te zien op de kaarten van Hendrik Verhees uit 1803 (zie Afbeelding 17 en Afbeelding 18). De watermolen staat ingetekend iets stroomafwaarts van de plaats waar de Leigraaf oorspronkelijk uitstroomde in de Aa. Inmiddels is deze
uitmonding verplaatst naar het zuiden en heet de plek van de molen De Rietwiel. Alleen de straatnaam Molenhoek herinnert nog aan het bedrijf dat hier eeuwenlang was gevestigd. De watermolen werd oorspronkelijk gebouwd omstreeks 1346 (Pennings2007, 28). De hertog van Brabant verplichtte de inwoners van beide dorpen hun graan hier te laten malen. De zware molenstenen werden aangedreven door een rad dat op zijn beurt ronddraaide door het Aawater.
In de loop van de 19de eeuw zag men bij de rijksoverheid in, dat de watermolens op de Aa en de Dommel de waterbeheersing van deze rivieren bemoeilijkten. De meeste molens zouden moeten verdwijnen. In 1819 kon het Rijk molen Ter Steen opkopen, zodat hij gesloopt kon worden (www.bhic.nl).
Afbeelding 16
Uitsnede uit het minuutplan
‘Berlicum, Middelrode, sectie E, blad 01’.
Aangegeven zijn de twee gebouwtjes (links) en de watermolen
Watermolen Ter Steen
Afbeelding 17
Watermolen Ter Steen op een kaart van Hendrik Verhees uit 1803 (www.bhic.nl)
Afbeelding 18
Detail van de watermolen Ter Steen op een kaart van Hendrik Verhees uit 1803 (www.bhic.nl)
Afbeelding 19
Watermolen Ter Steen op een oude situatieschets (www.bhic.nl)
Op deze locatie van de molen heeft mogelijk ook een kasteel gestaan. Archis2 heeft een waarneming waarin archiefonderzoek naar het mogelijke kasteel wordt vermeld (waarnemingsnr. 414.152). verdere informatie hierover ontbreekt.
Het zuidelijke deel van het plangebied staat op de kaart ‘Schijndel, sectie A, blad 01’ (zie Afbeelding 21). De Zuid‐Willemsvaart vormt een rechte lijn door het gebied, een
tegenstelling met de meanderende Aa. Te zien is dat er een brug over de Aa ligt, op een plek waar tegenwoordig geen brug of aansluitende weg meer te bekennen is. Er is geen enkele bebouwing op het kaartblad te vinden. Wel zijn grote delen van het landschap al
geperceleerd, zoals ook op de andere kaartbladen te zien is.
Afbeelding 20
Watermolen Ter Steen op een oude situatieschets (www.bhic.nl)
Afbeelding 21
Uitsnede uit het minuutplan
‘Schijndel, sectie A, blad 01’.
Aangegeven is de nu verdwenen brug over de Aa
Het gebied dat grenst aan het plangebied en gelegen is tussen de rivier de Aa en de Zuid‐
Willemsvaart staat op de kaart ‘Berlicum en Middelrode, sectie F, blad 01’. In het gebied ligt o.a. de kruising van het gehucht ‘Het Gewad’. Op de kruising zijn een kapel en een school te zien (zie Afbeelding 23) .
Rond 1454 werd door de buurtbewoners van ‘het Gewad’ bij de brug over de rivier de Aa een kapel gesticht die toegewijd was aan St. Cornelius (beschermheilige van het vee) en Onze Lieve Vrouw (Meertensinstituut). Deze kapel werd in 1648 genaast door de calvinisten en als school ingericht. De kapel werd in 1830 afgebroken en vervangen door een nieuw schoolgebouw dat uiteindelijk in 1914 werd afgebroken (Beex 1983, 37). Mogelijk liggen in de bodem nog funderingen van de kapel. De huidige Kapelstraat herinnert nog aan de oorspronkelijke locatie.
Corneliuskapel
Afbeelding 22
Uitsnede uit het minuutplan Berlicum en Middelrode sectie F, blad 01
Afbeelding 23
Uitsnede uit het minuutplan Berlicum en Middelrode sectie F, blad 01. Duidelijk te zien zijn de school en kapel en de
middelrodensche brug bij
‘Het gewad’
3.2
TOPOGRAFISCHE MILITAIRE KAART 1900De topografisch militaire kaart van 1900 laat het plangebied circa 80 jaar na de kartering voor de kadasterkaarten zien (zie afbeelding 24). Hoewel de schaal veel grover is dan de kadasterkaarten, geeft de kaart alsnog een mooi beeld van de situatie rond 1900. Het dal van de Aa lijkt veelal in gebruik te zijn als grasland. Waarschijnlijk hangt dit samen met de wateroverlast in de winter, zodat deze delen van het landschap niet geschikt waren voor akkerbouw. In het onderzoeksgebied is nog steeds weinig bebouwing te vinden.
Ten tijde van de kartering had de Aa nog steeds haar natuurlijke, meanderende loop. De kanalisatiewerkzaamheden vonden vanaf de jaren ’30 van de 20ste eeuw plaats. Dit werd gedaan om verschillende problemen met de Aa aan te pakken, zoals te lage waterstanden in de zomer en te hoge waterstanden in de winter. Naast de kanalisatie werden enkele stuwen aangelegd om de waterstanden beter te kunnen regelen. Hoewel de kanalisaties een omvangrijke ingreep in het landschap betekenden, zijn delen van de oude rivierloop nog steeds in het landschap te herkennen (zie afbeelding 25).
Afbeelding 24
Uitsnede uit de
topografische militaire kaart van 1900
Afbeelding 25
Satellietbeeld van het plangebied en omgeving, met daarop de
meanderrestanten aangegeven
3.3
TOPOGRAFISCHE KAART 1956Een grote verandering is te zien op de topografische kaart van 1956 (zie afbeelding 26).
Sinds de kartering voor de militaire kaart van 1900 zijn grote delen van de Aa gekanaliseerd.
De zuidgrens van het plangebied wordt gevormd door een gekanaliseerde aftakking van de Aa. Op de kaart is te zien dat deze nog niet rechtgetrokken is. Daarnaast is te zien dat in delen van het landschap ruilverkaveling heeft plaatsgevonden. De oude
perceleringsstructuur met de lange, smalle percelen, heeft plaatsgemaakt voor grotere percelen.
3.4
CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAARTDe provincie Noord‐Brabant heeft een eigen kaart met cultuurhistorische waarden laten maken, de Cultuurhistorische Waardenkaart van Noord‐Brabant (CHW). Hierop staan archeologische gegevens, zoals archeologische monumenten en een indicatieve kaart, maar ook verschillende cultuurhistorische elementen in het landschap, zoals historische
stedenbouw, historisch geografische elementen en historisch groen (zie afbeelding 3.20).
In het plangebied zijn verschillende cultuurhistorische elementen aan te treffen.
Het voormalige landgoed Seltensate heeft een hoge waardering als historisch
geografisch vlak. Het landgoed omvat oude landschappelijke elementen zoals meanders, dijken en broekbossen. Het poorthuis staat als enige bebouwing van het landgoed nog overeind (zie hoofdstuk 3.5).
De rivier de Aa en de Zuid‐Willemsvaart zijn beide aangemerkt als historisch geografische lijnelementen.
Een element van historische stedenbouw is de kleine, oude nederzetting ‘Het Gewad’
(zie afbeelding 27) en de weg van de nederzetting naar het kasteel. De nederzetting kreeg haar naam door de ligging aan een doorwaadbare plaats door de Aa. Het landgoed Seldensate behoort ook tot dit element.
Afbeelding 26
Uitsnede uit de topografische kaart van 1956
Rondom het plangebied zijn ook verschillende elementen op de CHW aan te treffen.
Direct grenzend aan de zuidoost rand van het plangebied is het landgoed van kasteel Heeswijk, een historisch geografisch vlakelement met een zeer hoge waardering. Het landgoed is ontstaan rond 1100‐1200 na Chr. De huidige inrichting dateert van de twintigste eeuw. Verschillende elementen binnen het landgoed hebben een hoge waardering, zoals wegen, gebouwen en het kasteel zelf.
Ten zuiden van het plangebied, aan de overkant van de Zuid‐Willemsvaart, liggen verschillende oude landschappen, zoals het kleinschalig cultuurlandschap Lieseind en het Wijboschbroek.
Ten westen van het plangebied ligt het overstromingsgebied Den Dungen. Hier zijn dijken te vinden die getuigen van de pogingen het dorp Den Dungen te beschermen tegen het water van de Aa en de Dommel.
Door de dorpen Berlicum en Middelrode lopen verschillende wegen met een ‘redelijk hoge’ historisch geografische waardering.
Afbeelding 27
De huidige situatie in de nederzetting ‘ Het Gewad’
3.5
LANDGOED SELDENSATEIn het onderzoeksgebied ligt het landgoed Seldensate (zie afbeelding 29). De oorsprong van het landgoed is waarschijnlijk terug te brengen op de oprichting van de Gewatse Hoeve in de 13de eeuw. De naam van de boerderij is afkomstig van een doorwaadbare plaats door de Aa.
In de 14de eeuw werd de eerste aanzet tot de bouw van het kasteel gemaakt. Kasteel Seldensate is nooit bedoeld als echt verdedigbare woning, meer als een buitenhuis. Veel rijke burgers uit ’s‐Hertogenbosch hadden in de omgeving een buitenhuis, of speelhuis, om in de zomermaanden de drukte en de stank van de stad te ontvluchten. In de loop der tijd is het buitenhuis uitgegroeid tot een omgracht kasteel, met een poorthuis met duiventil, een kapel en een brouwerij (zie afbeelding 30). Omstreeks 1650 werden hier een aantal bochten uit de Aa gehaald (Pennings2007, 28).
Afbeelding 28
De CHW van het plangebied en omgeving
Afbeelding 29
Uitsnede van de topografische kaart 1988, met het landgoed Seldensate aangegeven
Na de tachtigjarige oorlog (1568‐1648) verliet een groot deel van de katholieke adel de regio, en raakten vele buitenhuizen in verval. Rond 1830 werd het kasteel, na 60 jaar leegstand, gekocht door Jan Cornelis Bosch, een lakmoesfabrikant uit ’s‐Hertogenbosch. Na zijn overlijden werd het kasteel in 1890 afgebroken. De gracht werd grotendeels gedempt, en op de oude kasteelfundamenten werd een nieuw herenhuis gebouwd. Het was een wit herenhuis met een stompe toren, en beschikte over een eigen waterleiding, centrale verwarming, elektrische verlichting, een tennisbaan en een ijskelder (zie afbeelding 31).
Financiële problemen aan het begin van de 20ste eeuw leidde tot het verlaten van het herenhuis, wat sinds 1920 niet meer bewoond werd. Het landgoed was onderhavig aan verval door achterstallig onderhoud en grondwaterverlaging veroorzaakt door de kanalisatie van de Aa. Tijdens de Tweede Wereldoorlog huisden eerst Duitse en later geallieerde militairen in het herenhuis, met aanzienlijke schade als gevolg.
Afbeelding 30
Het poorthuis met duiventil van het landgoed Seldensate
Afbeelding 31
Het landgoed Seldensate aan het begin van de 20ste eeuw (www.deplaets.nl).
Links het poortgebouw, rechts het herenhuis
In 1961 werd het herenhuis gesloopt (zie afbeelding 32), maar het poortgebouw en de duiventoren stonden nog overeind. Nadat de gemeente Berlicum het landgoed in 1973 gekocht had, werden het poortgebouw en de duiventoren gerestaureerd. Naast het poortgebouw met duiventil bestaat ook de ijskelder nog steeds. Een ijskelder is een diepe, losstaande kelder waarin ’s winters blokken ijs opgeslagen werden. In de tijden voor de koelkasten kon zo ijs bewaard worden voor gebruik in de zomer.
3.6
MIDDELRODEHet plangebied schuurt aan de noordzijde tegen het dorp Middelrode aan. Het ontstaan van het dorp is te herleiden naar de behoefte aan hout van de stad ’s‐Hertogenbosch. De groei van de stad in de 12de eeuw zorgde voor een grote vraag naar hout. Het beekdal van de Aa was dicht begroeid, en de Aa vormde een goede transportverbinding naar ’s‐
Hertogenbosch. Aangezien het rooien van de bossen voor lange tijd werk voor de
houthakkers betekende, vestigden zij zich in de buurt, op de hogere zandgronden. Aan het begin van de 13de eeuw wordt er gesproken over een houthakkersnederzetting genaamd Middelrooij (Hazen, 2009).
Zoals de meeste kleine nederzettingen in het Brabantse zandlandschap, bestond Middelrode voornamelijk uit gemengde boerenbedrijven. In Noord‐Brabant werden de lager gelegen, natte beekdalen vaak gebruikt voor het weiden van vee. De hogere zandgronden werden voor de akkerbouw gebruikt. Om de arme zandgronden geschikt te maken voor landbouw was bemesting noodzakelijk. Dit kon door middel van plaggenbemesting gebeuren, maar de goede vaarwegen in het noorden van Noord‐Brabant, zoals bij Middelrode, betekenden dat mest ook van elders aangevoerd kon worden. Dit leidde ertoe dat het noordelijke deel van Noord‐Brabant veel dichter bevolkt kon worden dan het slechter bereikbare zuiden.
Afbeelding 32
De ruïne van kasteel Seldensate
3.7
KASTEEL HEESWIJKNog geen halve kilometer ten oosten van het plangebied ligt het kasteel Heeswijk (zie afbeelding 33). In tegenstelling tot het kasteel Seldensate heeft kasteel Heeswijk wel degelijk een verdedigbare functie gehad. Kort voor 1100 na Chr. is begonnen met de bouw van de voorloper van het huidige kasteel. Het was een motte‐burcht, een versterkte woning op een kasteelheuvel (een motte). Het lijkt een succesvol ontwerp geweest te zijn; in 1370 doorstaat het een bestorming van de Geldersen en Gulickers (www.kasteelheeswijk.nl). In de loop van de Middeleeuwen is de burcht gesloopt, de motte afgegraven, en op dezelfde plek is een kasteel gebouwd. Door de jaren heen is aan het kasteel ge‐ en verbouwd. Van het huidige kasteel dateert het hoofdgebouw waarschijnlijk uit de 15de of 16de eeuw, gefundeerd op 14de eeuwse kelders (CHW).
Kasteel Heeswijk is meerdere keren belegerd. In 1518 doorstaat het een aanval van Maarten van Rossum en zijn Gelderse troepen. Hoewel het kasteel toentertijd al een representatieve woonresidentie was, behield het met succes zijn verdedigbare karakter. Rond 1600 poogde Prins Maurits tweemaal het kasteel in te nemen, zonder succes. Zijn halfbroer Frederik Hendrik deed een succesvolle poging in 1629, en gebruikte vervolgens het kasteel als uitvalsbasis voor de belegering van ’s‐Hertogenbosch.
In 1649 krijgt het kasteel weer een nieuwe eigenaar, en bij de grootscheepse verbouwingen verloor het zijn defensieve karakter. In deze periode heeft het kasteel zijn grootste omvang, en de grandeur van een adellijke residentie. Ondanks het verlies van de defensieve functie was het kasteel niet verlost van innames. In 1672 nam de Franse Lodewijk XIV het kasteel in, en gebruikte het als hoofdkwartier. Gedurende de Franse revolutie werd het kasteel
meerdere malen ingenomen. Eerst fungeerde het als hoofdkwartier van de Engelse
luitenant–generaal Abercrombie en de Engelse prins Ernest August. Vervolgens gebruikt de Franse generaal Pichegru het als hoofdkwartier voor het beleg van ’s‐Hertogenbosch (www.kasteelheeswijk.nl).
Een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van kasteel Heeswijk begon toen in 1834 Andreas Baron van den Bogaerde van Terbrugge het kasteel kocht. Het kasteel onderging
grootschalige verbouwingen, en werd gebruikt om de omvangrijke collectie kunst en oudheden onder te brengen. Na de baron’s dood namen zijn twee zoons vaders levenswerk over. Zowel de collectie als het kasteel werden verder uitgebreid. Het kasteel werd een museum van nationale en internationale bekendheid.
Afbeelding 33
Kasteel Heeswijk op de topografische kaart van 1988
Na de dood van beide broers, eind 19e eeuw, begon het landgoed uiteen te vallen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het kasteel weer verbouwd, dit maal om het van de
‘romantische dwaasheden’ te ontdoen. In 1976 werd de Stichting Kasteel Heeswijk opgericht, en werd het kasteel gerestaureerd.
Afbeelding 34
Kasteel Heeswijk in 1893 (Kuypers en Wiss; 2009)
Afbeelding 35
De zuidkant van kasteel Heeswijk
Het gehele kasteelcomplex is omgracht. De omgrachting stond voor de kanalisatie van de Aa in direct contact met de River. Die connectie ontbreekt tegenwoordig. De toegang tot het kasteel loopt via een ommuurd voorterrein met grote poort (zie afbeelding 35). Vanaf het voorterrein loopt een tweede brug naar de eigenlijke woontoren (zie afbeelding 36).
Afbeelding 36
De woontoren van kasteel Heeswijk
4.1
IKAWDe Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) is een landelijk bestand dat gebaseerd is op de gedachte dat in het verleden de mogelijkheden tot bewoning sterk samenhingen met het oorspronkelijke landschap en bodemtype, zodat men voorspellingen kan doen over de kans op het aantreffen van archeologische waarden. Deze trefkans staat op de IKAW weergegeven als ‘zeer laag’, ‘laag’, ‘middelhoog’ of ‘hoog’. Vooral gebieden met een middelhoge en hoge trefkans zijn van archeologisch belang.
Het plangebied valt deels in een gebied met een lage archeologische verwachting. De oostrand van het plangebied heeft een hoge archeologisch verwachting. Aan de noordzijde van het plangebied valt nog een klein gedeelte in een hoge archeologische verwachting (zie afbeelding 4.29). Deze hoge verwachtingen hangen samen met het voorkomen van
esdekken. Dit zijn akkers die door menselijk handelen zijn opgehoogd met een pakket organische plaggen, een esdek. Door de dikte van de esdekken kunnen de archeologische resten eronder goed bewaard zijn.
4 Archeologie
Afbeelding 37
De IKAW voor het plangebied en omgeving
HOOFDSTUK
4.2
AMK De Archeologische Monumenten Kaart (AMK) geeft terreinen weer van ‘archeologische waarde’, ‘hoge archeologische waarde’, ‘zeer hoge archeologische waarde’ en
‘beschermde terreinen met zeer hoge archeologische waarde’.
In het plangebied zelf komt één AMK‐terrein voor (zie afbeelding 38). Het gaat om nr.
15.295, een terrein van hoge archeologische waarde direct zuid van de Aa. Dit
monument omvat kasteel Seldensate en omringend terrein. De AMK‐beschrijving meldt dat de slotgracht meerdere keren is uitgebaggerd en dat er provisorische reparaties aan de ruïne zijn uitgevoerd om deze tegen verder verval te beschermen. Het terrein is in een slechte staat.
In het onderzoeksgebied komen, buiten het plangebied, meerdere AMK‐terreinen voor.
Ze liggen allen ten noorden van de Aa (zie afbeelding 38; tabel 3).
Nr. 4.576 betreft een terrein met mogelijke sporen van een urnenveld. Een datering wordt niet gegeven.
Nr. 16.816 is de oude stadskern van Berlicum. In de AMK zijn verschillende oude stadskernen opgenomen. Daarbij moet wel opgelet worden dat de bewoning in de vroege en hoge Middeleeuwen (tot circa 1300 na Chr.) een dynamisch karakter had. De huidige contouren zijn niet per se de contouren van de kern in deze vroege periodes.
Nr. 4.572 betreft een terrein met sporen van bewoning uit de Romeinse Tijd en de vroege Middeleeuwen. De vindplaats ligt aan een hoge oeverwal van de Aa. Hoewel de Romeinse scherven zijn aangetroffen in uitgebaggerde grond uit de Aa, zijn de munten en het inheemse materiaal in de akker zelf gevonden.
Nr. 4.589 is een terrein met waarschijnlijk een IJzertijd urnenveld.
Nr. 4.571 is een terrein met sporen van bewoning uit de vroege en late Middeleeuwen.
De sporen liggen onder een esdek.
Nr. 4.575 is een terrein met sporen van een IJzertijd urnenveld. Het ligt dichtbij een plek waar bewoningssporen uit de midden Bronstijd en late IJzertijd zijn aangetroffen. De site ligt onder een esdek. Het terrein grenst aan monument nr. 4.589. De beide monumenten betreffen één mogelijk urnenveld. Vanwege de gemeentegrens, die dwars door het gebied loopt, zijn twee nummers toegekend.
Nr. Complex Datering bijzonderheden
15.295 Landgoed Nieuwe tijd Landgoed Seldensate
4.576 Urnenveld
16.816 Stadskern Middeleeuws - nu Berlicum
4.572 bewoningssporen Romeins –
Middeleeuws
op een oeverwal
4.589 Urnenveld IJzertijd zelfde als 4.575
4.571 bewoningssporen Middeleeuws onder een esdek
4.575 Urnenveld IJzertijd zelfde als 4.589
Tabel 3
Overzicht van de AMK- terreinen
4.3
ARCHIS2De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft de beschikking over een landelijk archeologisch informatiesysteem, Archis2. In dit systeem staan alle gegevens over
vondstmeldingen, waarnemingen en archeologische onderzoeken (zie afbeelding 39 ; tabel 4).
Binnen het plangebied, en in de omgeving daarbuiten, komen geen vondstmeldingen voor.
Wel zijn er meerdere waarnemingen in het plangebied bekend, geclusterd in de zuidoost hoek.
Nr. 414.152 betreft archiefonderzoek naar de mogelijke aanwezigheid van een kasteel.
Nr. 35.920 betreft vondsten die tijdens kanalisatiewerkzaamheden aan de Aa zijn gedaan. De vondsten zijn vermoedelijk van prehistorische ouderdom.
Nr. 416.076 betreft een grote hoeveelheid metaal‐ en glasvondsten, die aangetroffen zijn tijdens metaaldetectie op een weiland. De vondsten dateren uit de IJzertijd, Romeinse Tijd en late Middeleeuwen.
Nr. 416.078 betreft vondsten die zijn aangetroffen tijdens metaaldetectie op een weiland.
Het gaat om een Romeinse munt, en aardewerk uit de Romeinse Tijd en vroege en late Middeleeuwen.
Buiten het plangebied zijn nog meer waarnemingen te vinden. Rond de zuidoosthoek van het plangebied ligt een cluster waarnemingen.
Nrs. 36.926 en 36.930 betreffen beide onderzoek bij kasteel Heeswijk.
Nrs. 39.258, 39.259 en 39.261 zijn oude waarnemingen waarvan de details verloren gegaan zijn. Waarschijnlijk betreft het vondsten tijdens de kanalisatie van de Aa.
Afbeelding 38
De AMK-terreinen in het plangebied en omgeving
