De dekzanden die in het onderzoeksgebied en in grote delen vaan Noord‐Brabant voorkomen, zijn afgezet tijdens de Pleistocene ijstijden. De schrale vegetatie in deze koude periodes hield weinig sediment vast, zodat de wind op grote schaal zand kon verplaatsen.
Het zo afgezette dekzand is kalkloos en arm aan organisch materiaal. Om deze arme gronden geschikt te maken voor landbouw was intensieve bemesting noodzakelijk. Tot de uitvinding van de kunstmest gebeurde dit vooral door middel van plaggenbemesting.
Plaggen van gras of heide werden ’s winters in de stallen gelegd. In het voorjaar werden deze, vermengd met schapenmest, over de akkers verspreid. De zo ontstane akkers werden essen genoemd. Het esdek, de opgebrachte laag plaggen en mest, werd in de loop der eeuwen steeds dikker, en kan meer dan een meter dik worden. Op verschillende plaatsen in het onderzoeksgebied komen essen voor. Het gaat voornamelijk om eenmansessen; kleine essen die door één of enkele personen bewerkt werden. De plaggen die voor deze vorm van bemesting gebruikt werden kwamen veelal van de heidevelden. Door het wegsteken van de toplaag had de wind vrij spel op het onderliggende zand, en konden zandverstuivingen ontstaan.
De rivier de Aa loopt dwars door het plangebied, en is een kenmerkend element. Net als veel rivieren in Noord‐Brabant heeft de Aa een breed en ondiep beekdal, dat wijst op een veel grotere afvoer dan momenteel het geval is. Deze beekdalen zijn tijdens de ijstijden gevormd, toen de afvoer van de rivieren veel groter was dan tegenwoordig. In het Holoceen is de Aa in haar beekdal gaan meanderen. In het huidige landschap zijn op verschillende plaatsen nog restanten van de meanders zichtbaar.
5 Conclusie en advies
HOOFDSTUK
Deze zijn buiten werking gesteld bij de kanalisatiewerkzaamheden van de Aa, die vanaf de jaren ’30 van de 20ste eeuw plaatsvonden.
In bodemkundig opzicht bestaat het onderzoeksgebied vooral uit zand‐ en leemgronden.
Deze zijn beiden gevormd in het tijdens de ijstijden afgezette moedermateriaal,
respectievelijk zand en leem. Leem heeft lithologisch gezien een kleinere korrelgrootte dan zand, en kan daardoor gemakkelijker door de wind getransporteerd worden. Op de plekken waar essen zijn aangelegd om de vruchtbaarheid van de bodems te verbeteren zijn dikke eerdgronden ontstaan. De esdekken, soms meer dan een meter dik, kunnen de
onderliggende archeologie beschermd hebben. De grondwatertrappenkaart laat zien dat de gemiddelde laagste grondwaterstand in het plangebied rond de 120 centimeter onder maaiveld ligt. Hieronder kunnen organische resten bewaard blijven.
Geschiedenis
De ontwikkeling van het onderzoeksgebied kwam op gang in de Middeleeuwen, gedreven door de groeiende behoefte aan hout van ’s‐Hertogenbosch. Het dorp Middelrode, direct tegen het plangebied, is begonnen als een houthakkersnederzetting genaamd Middelrooij (Hazen, 2009). De nabijheid van ’s‐Hertogenbosch, en de goede transportverbinding via de Aa, deed het dorp groeien.
Het naast het plangebied gelegen kasteel Heeswijk is waarschijnlijk vlak voor 1100 na Chr.
ontstaan. In de loop van de middeleeuwen is het kasteel gesloopt, en werd een nieuw kasteel op dezelfde plaats aangelegd. Dit kasteel staat nog steeds, maar is in de loop der eeuwen veelvuldig verbouwd. Rond het einde van de Middeleeuwen werd de streek rond Middelrode geliefd bij de ’s‐Hertogenboschse rijken, om de drukte en stank van de zomer in
’s‐Hertogenbosch te ontvluchten. Kasteel Heeswijk werd hiervoor gebruikt, en verloor gaandeweg haar verdedigbare functie. Het kasteel op het landgoed Seldensate is speciaal hiervoor gebouwd, en is nooit als verdedigbare woning bedoeld. In de 20ste eeuw raakte het landgoed in verval, en werd het kasteel gesloopt.
Historische kaarten vanaf 1811 laten zien dat het plangebied, deel uitmakend van het beekdal van de Aa, nauwelijks bebouwing kende. Nabijgelegen dorpen zoals Berlicum en Middelrode, lagen op de hoger gelegen zandgronden, buiten het beekdal. Ook
tegenwoordig nog is er weinig bebouwing in het plangebied te vinden. De
kanalisatiewerkzaamheden aan de Aa, vanaf de jaren ’30, hadden wel grote impact op het landschap. Grote delen van de meanderende rivierloop werden afgesneden en vervangen door een recht kanaal.
Archeologie
Bekende archeologische vondsten laten zien dat het plangebied een lange menselijke geschiedenis kent. Bij baggerwerkzaamheden aan de Zuid‐Willemsvaart zijn paleolithische vuurstenen werktuigen gevonden. Een stenen bijl stamt mogelijk uit het Neolithicum.
Verder zijn er vondsten gedaan uit de Bronstijd, IJzertijd en Romeinse Tijd. Een mogelijk IJzertijd urnenveld heeft een AMK‐status gekregen (nrs. 4.575 en 4.589). Uit de
Middeleeuwen en Nieuwe Tijd zijn veel losse vondsten bekend. Van deze periodes is bekend dat er bewoning in het onderzoeksgebied was. Naast de losse vondsten zijn er ook structuren uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd bekend.
Opgravingen naast Kasteel Heeswijk hebben twee erven bloot gelegd. Ook werden er aanwijzingen gevonden voor hopteelt. De kastelen Heeswijk en Seldensate zijn ook relikwieën uit deze periodes.
Opvallend is dat archeologisch onderzoek in de omgeving van het plangebied voornamelijk materiaal uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd heeft aangetroffen, maar geen prehistorische structuren. De vondsten uit de prehistorie lijken losse vondsten te zijn. Met een
uitzondering van het IJzertijd urnenveld zijn er geen vindplaatsen uit de prehistorie aangetroffen. Resten uit de (late) Middeleeuwen en Nieuwe Tijd zijn wel veelvuldig gevonden.
5.2
VERWACHTINGDe Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) geeft het plangebied deels een lage verwachting, en deels een hoge. De hoge verwachting ligt op de plekken waar esdekken voorkomen, die de onderliggende archeologie beschermd kunnen hebben.
Losse vondsten hebben aangetoond dat in het onderzoeksgebied archeologische resten vanaf het Paleolithicum aangetroffen kunnen worden. Voor de prehistorische periodes zijn losse vondsten in het onderzoeksgebied gedaan, zonder dat daarbij duidelijke vindplaatsen zijn aangetroffen (met uitzondering van het IJzertijd urnenveld). Het gebrek aan context voor vondsten uit deze periodes betekend dat het moeilijk is een gedetailleerde verwachting hiervoor te geven. Beekdalen worden, vanwege hun natte context, gezien als gebieden met een hoog archeologische potentiaal. Het gebrek aan vondsten met een duidelijke context doet echter vermoeden dat de archeologische resten hier veelal niet in‐situ zitten. In gebieden waar esdekken voorkomen kunnen archeologische waarden beschermd zijn tegen aantasting. Resten uit deze periodes kunnen voorkomen in de top van het dekzand, onder het esdek. De verwachting voor archeologische vondsten uit de prehistorie is middelhoog waar een esdek ligt, en laag voor de gebieden daarbuiten.
Uit de Romeinse Tijd zijn verschillende vondsten bekend. Ook het merendeel van de Romeinse vondsten betreft echter losse vondsten. Wel is er een terrein met sporen van Romeinse bewoning (AMK‐terrein nr. 4.572). Net als met de prehistorische vondsten doet het gebrek aan context vermoeden dat veel resten niet meer in‐situ zijn. Ook voor resten uit de Romeinse Tijd geldt dat ze tegen aantasting beschermd kunnen zijn door de esdekken.
Resten uit de Romeinse Tijd kunnen in de top van het dekzand voorkomen, onder de esdekken. De verwachting voor archeologische vondsten uit de Romeinse Tijd is middelhoog waar een esdek ligt, en laag voor de gebieden daarbuiten.
In de Middeleeuwen ontstonden in het onderzoeksgebied het dorp Middelrode en buitenhuizen van de ’s‐Hertogenboschse elite. De nabijheid van de stad en de goede transportverbindingen maakte Middelrode geschikt voor buitenhuizen. De bebouwing van het dorp zal zich geconcentreerd hebben op de hoger gelegen gronden, buiten het beekdal.
Dit is een beeld dat in de vroegste historische kaarten ook duidelijk te zien is. Toch zal het beekdal zelf niet archeologisch ‘leeg’ zijn. Het gebied is gebruikt voor landbouw (zoals hop), veeteelt en bosbouw. Er kunnen resten van agrarische activiteiten aangetroffen worden.
Daarbij valt te denken aan verkavelingspatronen, off‐site resten of landbouw gerelateerde bebouwing. De kadasterkaarten 1811‐1832 tonen dat bebouwing in het beekdal niet geheel uitgesloten is, er zijn twee gebouwtjes en een vervallen watermolen langs de Aa te vinden.
In deze periodes zijn ook de esdekken aangelegd. Bij het opbrengen van de plaggen kan materiaal meegekomen zijn, dat zich nu in het esdek bevindt. Archeologische resten uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd kunnen in de esdekken voorkomen. Waar geen esdekken zijn komen ze in de top van het dekzand voor. De verwachting voor archeologische vondsten uit de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd is hoog.
5.3
ADVIESDe delen van het plangebied waar esdekken voorkomen hebben een hoge archeologische verwachting voor vondsten uit de Romeinse Tijd, Middeleeuwen en nieuwe Tijd, en een middelhoge verwachting voor oudere periodes. Als in deze gebieden bodemverstorende werkzaamheden uitgevoerd gaan worden, wordt geadviseerd een verkennend
booronderzoek uit te voeren, waarbij de aandacht uit zal gaan naar de intactheid van de top van het dekzand onder het esdek.
De delen van het plangebied waar geen esdekken voorkomen hebben een lagere archeologische verwachting. De lagere verwachting en het ontbreken van intacte
archeologische vindplaatsen, leiden tot een advies om deze gebieden vrij te geven voor de werkzaamheden.
Wij maken u erop attent dat bovenstaand advies niet uitsluit dat er bij graafwerkzaamheden (niet voorspelbare) toevalsvondsten kunnen worden aangetroffen, zoals bedoeld in
paragraaf 7, artikel 53 van de Monumentenwet. In dat geval moet hiervan melding worden gedaan bij het Bevoegd Gezag.
Dit selectieadvies dient te worden voorgelegd aan het Bevoegd Gezag, in dit geval de gemeente Sint‐Michielsgestel. De gemeente zal het advies beoordelen en een selectiebesluit nemen.
Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN); 2003
Archeologisch Informatiesysteem Archis2, Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE);
geraadpleegd op 28 september 2010
Archeologische Monumenten Kaart (AMK); 2010
Beex, W., 1983: Archeologisch overzicht van de gemeente Berlicum, Brabants Heem, Jaargang 35, 36‐42.
Berendsen, H.J.A.; 1996; De vorming van het land; Assen
Berendsen, H.J.A.; 1997; Landschappelijk Nederland; Assen
Bodemkaart Nederland (1:50:000); 2009; Alterra
Brabants Historisch Informatie Centrum; www.bhic.nl; geraadpleegd op 16 maart 2011
Cultuurhistorische Waardenkaart; Provincie Noord‐Brabant; 2005
TNO Bouw en Ondergrond; 2008; Geologische overzichtskaart van Nederland; Utrecht
Geomorfologische Kaart (1:50:000); 2009; Alterra
Hazen, P.L.M.; 2009; Erven langs de Aa; Twee laatmiddeleeuwse sites in Sint‐Michielsgestel bij de meander Assendelft te Middelrode. Een archeologische begeleiding; ADC‐rapport 1665;
Amersfoort
Heemkundekring De Plaets; www.deplaets.nl; geraadpleegd op 11 oktober 2010
Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) 3e generatie; 2008; Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed
Kadasterkaart 1811‐1832
Kuypers, J. en Wiss, S; 2009; Beter beleven van erfgoed; Een onderzoek naar de informatiebehoefte over kastelen; Nederlandse kastelenstichting, Wijk bij Duurstede
Meertensinstituut; www.meertens.knaw.nl; geraadpleegd op 17 maart 2011
6 Bronnen
HOOFDSTUK
Nederlandse middeleeuwse kastelen; www.kasteleninnederland.nl ; geraadpleegd op 17 maart 2011
Pennings, A, 2007: Archeologie in het Beekdal in Berlicum en Middelrode, Overzicht van archeologische vindplaatsen en waardevolle gebieden in ons Aa‐dal, Rondom de Plaets jaargang 18 nr. 1, 24‐30. Berlicum‐Middelrode
Rijkswaterstaat; www.rijkswaterstaat.nl; geraadpleegd op 11 oktober 2010
Schutte, A.H. en Gazenbeek, A.E.; 2009; Archeologisch onderzoek meander Kasteel Heeswijk, gemeente Bernheze; Grontmij archeologische rapporten 825; Roermond
Stichting Kasteel Heeswijk; www.kasteelheeswijk.nl ; geraadpleegd op 13 oktober 2010
Topografisch militaire kaart 1900
Topografische kaart 1953
Topografische kaart 1988
Verhoeff, G.; 2002; Archeologisch onderzoek beekdalen Brabantse Aa; Grontmij Eindhoven
Wijnja, W. en Lapperre, R.; 2009; Onderzoek geologische en geomorfologische waarden; Aa‐
meander nabij kasteel Heeswijk; Geofox‐Lexmond Tilburg