Samenlevingsvormen en de fiscus

Samenlevingsvormen

en de fiscus*

door mr. C. P. A. Bakker R. A.

Na de inleidende bijdrage in de nieuwe artikelenreeks over huwelijk, gezin en andere samen/evingsvormen in het maartnummer verschijnt nu een artikel dat de problematiek

vanuit fiscaal oogpunt aan de orde stelt. Mr. C.P.A. Bakker (1925) is register-accountant en studeerde o.m. Neder-lands recht te Utrecht en fiscaal recht aan de Universiteit van Amsterdam. Van zijn hand verschenen talrijke arti-kelen op fiscaal gebied o.m. in het Weekblad voor Fiscaal Recht en het Maandblad Belasting-Beschou-Wingen.

In Ieiding

Het Program van Uitgangspunten van het CDA zegt, dat het CDA huwelijk en gezin van bijzondere betekenis acht, terwijl voor ande-re duurzame samenlevingsvormen, waarin de betrokkenen de verantwoordelijkheid voor elkaar aanvaarden, aanspraak wordt gemaakt op met het gezin vergelijkbare rechten en plichten.

De fiscale en sociale wetgeving in ons land erkent tot op zekere hoogte deze uitgangs-punten, doch in de uitwerking valt op, dat met grote vertraging de aanpassing plaats vindt aan ingrijpende maatschappelijke ver-anderingen. Het gaat hierbij om een ingewik-kelde aangelegenheid en niet in het minst omdat de bedoelde maatschappelijke ver-anderingen voor een deel hun oorzaak vin-den in de bestaande wetgeving. Zo bete-kende de invoering van de Algemene Ouderdomswet voor vele bejaarden het ein-de van ein-de financiele afhankelijkheid van kin-deren. lnwoning van bejaarden bij kinderen, een v66r de invoering van de genoemde wet veel voorkomend verschijnsel, komt hierdoor

maar weinig meer voor. De groei van de welvaart na de oorlog heeft een enorme groei van de publieke zorg mogelijk ge-maakt, waarbij het verkrijgen van de daar-voor benodigde overheidsmiddelen tot daar-voor enkele jaren weinig problemen scheen op te leveren. Zowel aan de mogelijkheden als aan de bereidheid om de financiele offers te brengen, die nodig zijn om aile tot stand gebrachte voorzieningen te betalen lijkt thans een einde te zijn gekomen. Vandaar de noodzaak om te denken aan het stimule-ren van nieuwe vormen. van solidariteit en saamhorigheid die meer dan de huidige voorzieningen directer aansluiten bij ieders woon-, leef- en werkomgeving. Aileen een grotere verantwoordelijkheidsbeleving op het niveau waar men leeft, woont en werkt kan de afweging tussen wat men gewenst acht en de offers die men daarvoor wil bren-gen, herstellen waar deze ten aanzien van de

* Dit artikel werd geschreven in de zomen van 1984 (red.)

collectieve voorzieningswijze thans zo ern-stig onder spanning staat.

Huwelijk en gezin

De opvattingen orntrent huwelijk en gezin zijn vergeleken met die welke v66r 1940 golden op vele terreinen ingrijpend veran-derd. In die tijd was de man de kostwinner en was het huishouden het terrein van de vrouw, die als moeder van gemiddeld meer dan drie kinderen haar handen vol had. Er werd met de hand gewassen. Een stofzuiger was een luxe. Kleding moest voor een be-langrijk deel zelf worden gemaakt, kortom een levenspeil voor de grote massa, dat ver lag beneden het peil waarover thans bij-standsmoeders klagen. De enige belasting-aanslag die veel werknemers ontvingen, was die van de Personele belasting, gebaseerd op de huurwaarde van de waning en de waarde van het meubilair, met franchises en kinderaftrek. Het ziekengeld was 80%. De maximale uitkering voor de oude dag krach-tens de lnvaliditeitswet was ongeveer

f

6 per week. Er was vanaf het derde kind voor werknemers een kinderbijslag van enkele stuivers per dag. Op het loon werd in de meeste gevallen 1 o/o ingehouden als bijdrage in de kosten van de Ziektewet. Tijdens de oorlog kwamen de eerste veranderingen, te weten de inhouding van 2% voor de ver-plichte ziekenfondsverzekering en de inhou-ding van loonbelasting, indien het loon bo-ven de belastingvrije voet uit kwam. Aile verdere inhoudingen ten opzichte van de thans bestaande toestand zijn zijn geleidelijk na de oorlog ontstaan en qua niveau ook belangrijk verhoogd met een uitzondering: de premiebijdrage voor de ziektewet bleef

1 %!

Het huidige tarief van de loon- en inkom-stenbelasting stamt uit het tarief, dat de be-zetter in 1941 heeft ingevoerd en dat met een verhoging van 1 0% heeft gegolden van 1942 tot 1948. lk noem deze achtergronden uitdrukkelijk, omdat in het tarief 1941 voor

het eerst rekening werd gehouden met het huwelijk, door voor ongehuwden de

belas-152

Sociaal-economisch

tingvrije voet te stellen op circa 60% van de belastingvrije voet voor gehuwden. Na de oorlog werd kritiek uitgeoefend op deze in-greep, omdat daaraan 'een ons volkomen vreemd motief ten grondslag ligt'1

). In feite werd echter op een volstrekt redelijke wijze rekening gehouden met het verschil in draagkracht. Toen in 1948 het tarief werd herzien werd het eerder aangebrachte ver-schil verkleind door de belastingvrije voet voor ongehuwden te brengen op 75% van die voor gehuwden. Met de op de belasting-plichtige drukkende last van de kosten van levensonderhoud van kinderen werd in het bezettingstarief uitsluitend rekening gehou-den door een verhoging van de belastingvrije voet. Om te bereiken dat de progressie bo-ven de belastingvrije voet bij toenemend kin-dertal zou worden gematigd, was vanaf het vierde kind de belastingvrije voet extra ver-hoogd. Bij het tarief 1948 werd deze regeling verfijnd door de kinderaftrek te splitsen in een primaire aftrek ter aanvulling van de belastingvrije voet en een aanvullende aftrek in de vorm van een in de tabel verwerkt -belastingbedrag. In de praktijk betekende deze verfijning, dat in vergelijking tot de voor-afgaande situatie de belastingheffing bij een lager inkomen werd begonnen, doch vanaf dat inkomen de belastingheffing tegen een lagere progressie plaatsvond naarmate het kindertal grater was. In het tarief 1948 werd in het algemeen voor gezinnen met kinderen eerder een hager marginaal tarief bereikt dan bij het tarief 1942.

Deze misschien wat uitvoerige aanloop dient om te kunnen volgen wat na 1948 is ge-beurd. Tot 1 januari 1980 behoorde de kin-derbijslag tot het belastbare inkomen. De kinderbijslag was ge'i'ndexeerd en daarin kwam tot op zekere hoogte ook de algeme-ne groei van de welvaart tot uitdrukking. Op het ministerie van Financien, waar vanaf de bevrijding tot het optreden van het

kabinet-1) M. K. Kamperman in WeekOiad voor hscaal Recht nos. 3804 en 3805 (bespreking van tarief 1948).

Christen Democratische Verkenningen 4/85

•

Zijlstra in november 1966 de belastingwet-geving onder socialistische Ieiding werd voorbereid, was men het grote gezin niet erg goed gezind. Achtereenvolgende bewinds-lieden stonden bewust of onbewust onder invloed van hun achterban, waarin de vrees voor een bevolkingsgroei tot meer dan 20 miljoen herhaaldelijk werd geuit. De praktijk was dan ook zo, dat wat de minister van Sociale Zaken via de kinderbijslag geleidelijk meer aan de gezinnen met kinderen deed toevloeien, langs een omweg door de minis-ter van Financien gedeeltelijk werd afgeno-men door de kinderaftrek niet zo sterk te Iaten stijgen als de belastingvrije voeten in het algemeen. De relatieve positie van het gezin met kinderen verslechterde. Daarbij moet worden aangetekend, dat vanuit het toen nog sterk verdeelde christelijke kamp weinig verweer werd geboden. De aandrang van KVP-zijde tot verbetering van de positie van de (grote) gezinnen werd getemperd door de opvatting in AR-kringen, dat primair een beroep moest worden gedaan op de eigen verantwoordelijkheid van de ouders. Als sluitstuk van een ontwikkeling, waarbij de kinderaftrek steeds verder werd uitgehold, is de kinderbijslag belastingvrij gemaakt en verhoogd met een bedrag ter compensatie van de vervallen kinderaftrek. Die compen-satie was formeel op het laagste niveau gra-ter dan gemiddeld noodzakelijk was, gra-terwijl zulks voor de boven-modale inkomens een achteruitgang betekende. Materieel was het resultaat van deze ingreep op het laagste niveau slechts het gedeeltelijk inhalen van een aanwijsbare achterstand.

Als ik het eindresultaat moe\ typeren, dan zou ik zeggen, dat de kinderbijslag - waar-voor een inkomensafhankelijke premie wordt betaald - \hans in ons land op een gemid-deld EEG-niveau ligt en dat met de vermin-derde draagkracht in het geheel geen reke-ning wordt gehouden. Oat is een onrecht-vaardige zaak, waarin zo spoedig mogelijk een wijziging behoort te worden aange-bracht. Opmerkelijk is, dat inmiddels ook in het socialistische kamp geluiden worden ge-hoord waaruit blijkt dat men geen vrede

heeft met de bestaande situatie. Nadat mr. C. A. de Kam en dr. ir. T. de Vries in 1976 enige opschudding veroorzaakten met hun standpunt, dat de medische wetenschap er onder meer in geslaagd waste bereiken 'dat het krijgen van kinderen momenteel veel meer dan tot voor kort het karakter heeft van een vrijwillige bestedingsbeslissing, die in fei-te op een lijn staat met de aanschaf van een automobiel of chroomstalen Amerikaanse keuken'2_{), volgden in 1983 enige artikelen} van mr. H. Snijders-Borst3

), waarin betoogd wordt, dat het met de draagkrachtverminde-ring wegens het hebben van kinderen maar droef gesteld is als men naar de kinderbij-slag en de fiscale regelingen kijkt. Haar be-nadering wijkt enigszins af van de mijne. Zij stelt dat een regering niet kan volstaan met het verwijzen naar de eigen verantwoorde-lijkheid van de ouders. Kinderen hebben val-gens haar eigen rechten tegenover de staat. Zij zijn ook nodig voor het voortbestaan van de maatschappij, terwijl de staat het finan-ciele profijt bij de kinderen (als toekomstige belasting- en premiebetalers) aan zich heeft getrokken.

Ofschoon ik aan elk van haar argumenten een zekere waarde niet kan ontzeggen, meen ik dat haar verwijzing naar andere draagkrachtverminderende factoren sterker is. Als de fiscus op integrale wijze rekening houdt met de verplichting tot betaling van alimentatie door een gescheiden man aan zijn gewezen echtgenote en ook aftrek toe-staat - zij het met een franchise - voor het bijdragen in de noodzakelijke kosten van levensonderhoud van bepaalde verwanten, dan vall niet in te zien, waarom deze ge-dragslijn niet volledig zou moeten worden doorgetrokken tot kinderen. Oat zulks nu niet het geval is ziet men het beste indien men de positie neemt van een ouderpaar, dat net niet meer kan profiteren van de regelingen voor het toekennen van een

2) Dr. ir. T. de Vries en mr. C. A de Kam in Weekblaa voor Fiscaal Recht no. 5276 van 15 april 1976.

3) Mr. H. Snijders-Borst in E.S.B. 1983 biz. 750 en W.F.R. no. 5618 van 22 december 1983.

beurs en een renteloos voorschot aan een uitwonend studerend kind. lndien dat ouderpaar aan het kind de kosten van le-vensonderhoud en de studiekosten ver-goedt op basis van de normen welke gelden voor beursstudenten, dan vraagt dat een jaarlijkse uitgave van rond

f

13.000. Daarte-genover wordt in 1984 nog geen

f

4.400 aan kinderbijslag ontvangen (waarvoor zij di-rect of indidi-rect premie betalen!), zodat zij

f

8.600 van hun netto-inkomen moeten af-staan, zonder dat daartegenover enige fis-cale tegemoetkoming staat, terwijl toch dui-delijk is, dat hun draagkracht aanmerkelijk geringer is dan in het geval er geen stude-rend kind zou zijn. In de praktijk blijken stu-derende kinderen, die geheel afhankelijk zijn van hun ouders in de meeste gevallen bedui-dend slechter af te zijn dan beursstudenten, omdat de ouders in redelijkheid geen bijdra-ge van

f

8.600 kunnen opbrengen als zij zelf bijv. een netto inkomen van

f

30.000 ge-nieten.

De situatie is in wezen niet anders wanneer het gaat om het geval van thuiswonende kinderen. De kinderbijslag dekt slechts een deel van de kosten van het levensonder-houd. Oat is aanvaardbaar, mits in het fiscale vlak rekening wordt gehouden met de verla-ging van de draagkracht, die voortvloeit uit de eigen bijdrage van de ouders. Oat ge-beurt echter niet. De toestand is uiteraard het meest nijpend in het geval waarin een gezin van een minimumloon moet rondko-men. Dan kunnen ouders zich eigenlijk niet permitteren om meer dan twee kinderen te hebben zonder dat naar buiten blijkt, dat de ouders zich merkbaar grate beperkingen moeten opleggen, die de ontwikkeling van het kind kunnen schaden. Zelf heb ik de tijd meegemaakt, dat ik als oudste kind in het gezin van een kleine zelfstandige met 9 kin-deren een 'nieuwe' winterjas kreeg, die ge-maakt was uit een goede jas van iemand die was overleden. In die zwarte lakense jas heb ik mij niet ongelukkig gevoeld. lk heb mij zelfs niet afgevraagd of ik er toen anders uitzag dan kinderen, die met een vrolijk ge-ruite winterjas liepen. Ook heb ik het mijn

154

Sociaal-economisch

vader niet kwalijk genomen, dat hij een aan-bod tot financiele hulp om mij in staat te stellen middelbaar onderwijs te volgen heeft afgeslagen. In die tijd was ik er een van de velen in een gelijke positie. In 1984 kan dat niet meer. De sociale controle is nu veel scherper geworden tegenover de weliswaar nog niet algemeen aanvaarde, doch vrijwel algemeen toegepaste methoden van ge-boortenregeling. Ouders worden door hun omgeving min of meer gedwongen 'to keep up with the Joneses'41, een uitdrukking die in onze taal geen gelijkwaardige vorm heeft. Het behoort niet tot mijn vakgebied om vast te stellen of en in welke mate de teruggang van het aantal geboorten voor rekening komt van de relatieve verslechtering van de financiele positie van de gezinnen met kinde-ren. Wei mag ik vaststellen, dat de fiscus ten aanzien van het huwelijk en de gezinsvor-ming geen neutrale houding heeft aangeno-men. Qua systeem zijn wij na een lange omweg weer terug op de weg van het tarief 1942, waarbij aile inkomen boven de belas-tingvrije voet voor aile tariefgroepen gelijk

wordt belast. Het grate verschil is echter, dat in 1942 door extra verhogingen van de be-lastingvrije voet met de verminderde draag-kracht van gezinnen met kinderen rekening werd gehouden, terwijl dit thans in aanzienlijk lagere omvang geschiedt door de belasting-vrije kinderbijslag, die bij de vele bezuinigin-gen niet buiten schot is gebleven. Men heeft onvoldoende aandacht geschonken aan het feit, dat verlaging en bevriezing van de k:n-derbijslag voor de gez1nnen met kinderen bovenop de algemene bezuinigingen, kortin-gen enz. komt. Om de in de laatste tien

a

vijftien jaar ontstane achterstand weg te werken, zouden de kinderbijslagen met ten-minste 15

a

20% moeten stijgen, hetgeen een premiestijging van 0,6

a

0,8% van het premieplichtig inkomen zou vergen. Als een dergelijke premieverhoging ten laste zou ko-men van de loonruimte, dan behoeven de

4) Volgens Engelse d1ct1onaire: To smve to rema1n on terms of obvious social equality with one's neighbours.

Christen Democratische Verkenningen 4/85 •

z

~

v

r

lasten voor het bedrijfsleven niet te stijgen. De totale consumptie wordt daardoor niet aangetast. Er vindt aileen een verschuiving plaats naar de gezinnen met kinderen. Als alternatief zou de fiscale kinderaftrek op-nieuw tot Ieven kunnen worden gebracht. Uitgaande van een globaal bedrag aan kin-derbijslag van

f

1.500 zou de eerder ge-noemde verhoging van 15 a 20% neerko men op netto bedragen van

f

225 a

f

300 Bij een marginaal tarief op de laagste ni-veaus aan belasting (en premies volksverze-keringen) van tenminste 25% zouden de kinderaftrekken het viervoud moeten zijn van de netto bedragen, dus

f

900 a

f

1 .200 per jaar. Wie verwacht, dat dergelijke aftrekbe-dragen bij hogere inkomens tot te hoge uit-komsten zullen leiden, moet nog maar eens kijken naar het eerder gegeven voorbeeld van het studerend kind. Een aftrek van 3 x

f

1.200 =

f

3.600 Ievert zelfs bij het topta-rief van 72% een belastingverlichting op, welke slechts 30% dicht van het gat van

f

8.600. Bij een tarief van 52% is de verlich-ting minder dan 22% van genoemd gat. Techn1sch Ievert de invoer'lng van een derge-lijke aftrek geen grate problemen op. Aile loonadrninistraties zijn ingesteld op het ver-werken van aftrekposten bij beschikking van de inspecteur. Aan die aftrekken kan ge-makkelijk een post worden toegevoegd. Om de ergste nood te lenigen zou men kunnen beginnen met het derde (kinderbijslag)kind, waarbij het aftrekbedrag vvat hager, bijv. op

f

1.500, zou kunnen worden gesteld.

Huwelijken met eenverdieners en twee-verdieners

Geleidelijk is een einde gekomen aan het patroon waarin de gehuwde vrauw als huis-vrouw voor de verzorging van het gezin ver-antwoordelijk was en de buitenshuis wer-kende echtgenoot de kostwinner was. AI-leen in het agrarisch bedrijf en bij kleine zelfstandigen was de medewerking van de gehuwde vrouw bij de arbeid van de man van betekenis. Betaalde arbeid van de ge-huwde vrouw was, zeker bij aanwezigheid

van kinderen, weinig gebruikelijk. Fiscale problemen leverde deze toestand - v66r 1940 - nauwelijks op. De problemen ont-stonden pas na 1945 door de werking van meerdere factoren. Vee! huwbare jongeren moesten door gebrek aan woonruimte een huwelijk uitstellen en degenen die wei in het huwelijk traden bleven noodgedwongen nag bij hun ouders wonen. De samentelling van het inkomen van man en vrauw werd niet als hinderlijk ervaren zolang oak voor het ge-meenschappelijk inkomen de marginale ta-rieven voor de grate massa meestal niet boven de 20 a 25% uitkwamen. Vanaf 1948 werd dit anders door wat genoemd werd de

dubbele progressie. Voor dat jaar was bijv. voor het tarief van de gehuwden voorzien in een eerste progressie van 0 tot 45% bij

f

133.000 en een tweede pragressie van 0 tot 25% bij bij

f

34.000. Bij een basistarief van 5% liep de pragressie dus van 5 tot 75% met de sterkste groei tot

f

34.000. Vee! gehuwden rekenden de extra belasting, ver-schuldigd door de samenloop van inkomen van man en vrauw, toe aan het inkomens-deel van de vrouw zonder er bij stil te staan dat die extra hefting niet optrad bij afwezig-heid van het inkomen van de man.

Vanaf 1962 werd een begin gemaakt met een reductieregeling voor de tweever-dieners, enerzijds onder verwijzing naar de kosten van huishoudelijke hulp alsook de andere extra kosten van de huishouding, welke zich voordoen als de echtgenote werkt en anderzijds naar een veronderstelde wijziging in de levenssfeer en behoeftenpa-traon. De zwakte van het eerste argument wordt duidelijk, indien men beseft, dat de aftrek in de meeste gevallen toeviel aan ge-huwden zonder kinderen. Kosten van huis-houdelijke hulp en van kinderverzorging be-hoorden tot de uitzonderingen. Het enige voordeel van de ingreep was, dat de regeling eenvoudig was en dat vee! - zwak gemoti-veerde - kritiek verdween. Na verloop van tijd vond er een verruiming plaats met e'1ige verfijning. Een principiele stap werd met in-gang van 1973 gezet door de zelfstandige belastingheffing voor de arbeidsinkomsten

van de gehuwde vrouw. Daarmede werd in feite afstand gedaan van het standpunt, dat bij een leefeenheid van man en vrouw het gezamenlijk inkomen de beste maatstaf is voor het bepalen van de draagkracht. Meer nog dan de extra zij het kleine -belastingvrije voet was het sterk verlagen van de progressie een aanzienlijk voordeel vergeleken bij de positie van de alleenver-dieners, die de volledige progressie aileen moesten blijven dragen. Het draagkrachts-gebouw van de loon- en inkomstenbelasting kwam hierdoor steeds schever te staan. Omdat er gevaar van instorten bestond is in 1983 op het nippertje een partij steunbalken aangevoerd: de wet 'tweeverdieners'. Op grond van deze weg wordt bij een huwelijk de hoofdrol toegekend aan degene, die het grootste persoonlijk arbeidsinkomen heeft. Oat houdt in de toedeling van aile overige inkomsten - positief zowel als negatief - en aftrekposten. In tegenstelling tot een eerder wetsontwerp, dat aileen de positie van de gehuwde tweeverdieners raakte, is in het tweede antwerp dat wet is geworden -ook de positie van de samenwonenden bui-ten huwelijk geregeld. Daarmee is een begin gemaakt met de bestrijding van de discrimi-natie van gehuwden. Ofschoon het mede de bedoeling van de nieuwe regeling is, dat zij inkomsten voor de fiscus oplevert, is de uitwerking heel uiteenlopend. Er is een groep, waarvoor de wijziging een te verwaar-lozen effect heeft, een grote groep, die flink meer belasting betaalt, doch ook een groep, die voordeel heeft van de nieuwe regeling. De oorzaak is meestal gelegen bij de nega-tieve opbrengst van de eigen waning in situ-aties waarbij de man weliswaar meer ver-dient dan zijn echtgenote, doch het progres-sie-effect bij hem door de genoemde oor-zaak wordt getemperd.

Er is echter niets gedaan aan de nadelige positie van de eenverdiener. De invoering daarvan is uitgesteld tot 1 januari 1985. De regering dacht daarbij aanvankelijk nog slechts aan de mogelijkheid van een inko-mensoverheveling van niet meer dan

f

15.000. Die reductie zou kunnen worden

156

Sociaal-economisch

bereikt door na een verlaging van de alge-mene belastingvrije som en inkorting van de eerste tariefschijf:

1. het even groot doen zijn van de alleenver-dienerstoeslag als het bedrag van de al-gemene belastingvrije som; tezamen met 2. verdubbeling voor alleenverdieners van

de lengte van de eerste tariefschijf. 5₁ Voor gemeenschappelijke inkomens tot to-taal ongeveer modaal is de pijn dan wei opgeheven. Voor hogere inkomens blijft het grootste deel van de pijn bestaan. Een ver-dergaande tegemoetkoming wordt op de keper beschouwd slechts om budgettaire redenen afgewezen. Het is met name de toepassing van het splitsingsstelsel, dat nog steeds terzijde wordt geschoven, hoewel het de eenvoudigste en meest billijke oplossing is voor de praktijk. In de theorie zou fiscale neutraliteit ten aanzien van het huwen kun-nen worden bereikt door de toepassing van een volkomen individueel stelsel, d.w.z. met inbegrip van inkomsten uit vermogen e.d. Praktisch is dat moeilijk uitvoerbaar, omdat het voor de hand ligt, dat de gehuwden dan gaan schuiven met inkomsten naar degene met het laagste- persoonlijk- inkomen. Het systeem houdt op geen enkele wijze reke-ning met de gezamenlijke draagkracht. In het splitsingsstelsel worden beide bezwaren ondervangen. Het gezamenlijk inkomen wordt in dit stelsel belast door in de eenvou-digste vorm twee maal het ongehuwdenta-rief toe te passen op de helft van dat geza-menlijk inkomen. Rekening houden met de besparende werking van het huwelijk kan door in plaats van de factor 2 te kiezen voor een lagere factor, biiv. 1 ,8. Bii een

aezamen-5) Volgens een persbericht van het Ministerie van FinanCIE3n van 30 mei 1984 nr. Y 190 zal de algemene belastingvrije som worden verlaagd (basis 1984) van f 7.662 tot

f 7.000 en de belastingvrije som voor 'echte' alleenver-dieners worden verhoogd van f 13.200 tot f 14.000, waarbij het onbenutte deel van de belastingvrije som van de ene partner tot maximaal f 7.000 integraal zal worden overgeheveld naar de andere partner. De 16%-schijf zal worden ingekort met f 300(!) en het tarief van de tweede schijf zal worden verlaagd van 26% tot 25%. De eerder overwogen verdubbeling van de eerste schi)f voor alleen-verdieners ontbreekt'

Chnsten Democratische Verkenn1ngen 4/85

s

i~

lijk inkomen van

f

54.000 wordt dan 2 x de belasting geheven van

f

54.000 : 1 ,8 =

f

30.000 ofwel van

f

60.000, zodat de be-sparing wordt gesteld op

f

6.000 ofwel 1/9 deel van het gezamenlijk inkomen. In het W.l.-rapport Herziening Belastingwetgeving is voor deze oplossing gekozen61.

De vereiste neutraliteit van de belastinghef-fing eist, dat men dan ten opzichte van on-gehuwd samenwonenden, waarbij een gelij-ke besparing optreedt, een overeenkomsti-ge maatreovereenkomsti-gel treft. Oat kan echter niet zon-der inbreuk te maken op de privacy. In de regeling vanaf 1 januari 1984 voor onge-huwd samenwonenden zit ook iets derge-lijks, te weten het niet toekennen van de alleenstaande-toeslag. lk geef daarom de voorkeur aan het systeem met de eenvoudi-ge deelfactor 2, zoals bijv. ook in West-Duitsland en de Verenigde Staten geschiedt. Voor het prijsgeven van de factor 'besparen-de werking van het huwelijk' is 'besparen-des te meer aanleiding, indien men bedenkt, dat het be-langrijkste onderdeel daarvan, te weten de onbetaalde arbeid van de huisvrouw, ten opzichte van dezelfde arbeid bij alleenstaan-den in betekenis afneemt onder invloed van de aanwezigheid van steeds meer huishou-delijke artikelen. Ook mannen nemen in toe-nemende mate gedeelten van huishoudelijke taken over. De onbetaalde arb8id van de man speelt daartegenover een steeds grote-re rol: de doe-het-zelf werkzaamheden ne-men in de economie op vele plaatsen taken van ambachtslieden - die duur zijn door de omzetbelasting - over. De fiscus doet er verstandig aan deze ontwikkeling te erken-nen en zich niet te bemoeien met de rolver-deling tussen echtgenoten en dat geldt uiteraard evenzeer voor andere samenle-vingsvormen.

Andere samenlevingsvormen

Buiten het huwelijk kent de maatschappij een bonte verscheidenheid van vormen waarin mensen in de regel zonder juridische band onder een dak samenleven. Oat kun-nen grote en kleine groepen zijn, voor kortere of langere tijd bedoeld en met

ban-den die heel los doch ook heel innig kunnen zijn. Voor de fiscus is dit een terrein met voetangels en klemmen. Maatregelen kun-nen al heel snel de privacy van de betrokke-nen aantasten. De recente maatregel val-gens welke de alleenstaande-toeslag niet wordt toegekend als de betrokkene een huishouding voert met een ander is zo'n voorbeeld. Voor derden is het n1et mogelijk om vast te stellen of bij een samenleving van een man en een vrouw sprake is van het op commerciele basis huren van een kamer door de een bij de ander, danwel van een samenleving als waren zij met elkaar ge-huwd, zonder inbreuk te maken op de priva-cy van de betrokkenen. Dit geldt evenzeer voor de situatie waarin twee mannen of twee vrouwen samenwonen.

Voor samenwonenden zal in het algemeen kunnen worden aangenomen, dat beiden over enig inkomen beschikken. De proble-matiek speelt nu nog aileen bij ongehuwden, die bij het begin van het kalenderjaar 34 jaar of ouder zijn en een huishouding voeren met een ander die in 1984 een belastbaar inko-men heeft van meer dan

f

7.662. Wie jonger is dan de genoemde leeftijd en ongehuwd, wordt verondersteld geen eigen huishouding te voeren, een fictie die dikwijls in strijd is met de feiten, doch slechts op budgettaire gran-den in stand wordt gehougran-den. In het eerder aangehaalde persbericht51 is aangekondigd, dat de leeftijdsgrens voor de alleenstaande-toeslag zal worden verlaagd van 34 jaar naar 27 jaar. Voorts zal de leeftijdsgrens van 27 jaar die momenteel geldt in samenwonings-situaties, voor de partner van de belasting-plichtige die in aanmerking wil komen voor de (bijna)-alleenverdiener-toeslag worden aangepast. In het voor te stellen systeem zal voor het verkrijgen van de alleenverdiener-toeslag dan wei voor het in aanmerking kun-nen komen voor voetoverheveling de leef-tijdsgrens die voor de partner geldt worden

6) Rapport Herziening Belastingwetgevingvan een commis-sie van het Wetenschappelijk lnstituut voor het CDA van juni 1981

verlaagd tot 18 jaar indien die partner niet grotendeels door zijn ouders wordt onder-houden. Langs deze weg wordt aan vele bezwaren van de thans bestaande situatie tegemoet gekomen.

Draagkracht en samenleven

De latere minister van Financien Hofstra schreef in 1939 een artikel onder de titel 'Het einde van de draagkrachttheorie', dat als volgt begon:

'De belastingwetenschap is er, in het alge-meen gesproken, niet over in twijfel, dat het eenigszins na."leve, doch bij het groote pu-bliek niettemin zoo gangbare geloof, dat de z.g. draagkrachttheorie in staat is een on-dubbelzinnige oplossing te verschaffen van het vraagstuk van de rechtvaardige en juiste verdeeling van de belastingen, op een mis-verstand be rust.'

De belastingwetenschap is er ook 45 jaar later nog niet in geslaagd de oplossing te vinden en het door Hofstra genoemde enigszins naYeve, gangbare geloof is nog steeds aanwezig. Het antwerp van Wet op de inkomstenbelasting 1958, dat na een lange parlementaire behandeling heeft ge-leid tot de Wet op de inkomstenbelasting 1964 draagt duidelijk de sporen van die na·(eve opvattingen en dat is ook zo geble-ven bij de vele ingrijpende herzieningen die na 1964 zijn uitgevoerd. Gebrek aan fiscale deskundigheid van leden van de Tweede Kamer en een kruideniersmentaliteit hebben echte vereenvoudigingen steeds in de weg gestaan en uiteindelijk een situatie gescha-pen, waarin de meeste belastingplichtigen zich in een doolhof wanen. Die situatie is mede het gevolg van de actie van diverse belangengroepen, die dikwijls een gemakke-lijk gehoor vonden bij de Tweede Kamer. Meer emotioneel dan zakelijk gefundeerde opvattingen kwamen zo terecht in de wetge-ving.

Ook de ontwikkeling van de verzelfstandi-ging van de belastingheffing van de gehuw-de vrouw heeft gehuw-deze invloed ongehuw-dergaan. Het zijn de alleenverdieners en nog meer de alleenverdieners met kinderen die van deze

158

Sociaal-economisch C:

ontwikkeling de dupe zijn geworden, voor wier belangen nimmer een actiegroep is ont-staan. Dit geldt in het bijzonder indien naast een persoonlijk arbeidsinkomen nog positief inkomen uit vermagen aanwezig is. In de praktijk is niet zelden een belangrijk deel van dat vermogen afkomstig van de vrauw. Er kamen situaties voor, waarin een fiscale ad-viseur maet zeggen: uit fiscaal aagpunt zou u het beste kunnen scheiden. Oak de

hier-' Uit fiscaal oogpunt zou u

het beste kunnen scheiden,

boven reeds vermelde beleidsvoarnemens per 1 januari 1985 lossen dergelijke prable-men niet ap. Een van deze beleidsvoorne-mens is het brengen van de rentevrijstelling van

f

700 in huwelijkssituaties op

f

1 .400. Daarmede wardt een ongelijkheid ten op-zichte van angehuwd samenwanenden ap het eerste gezicht weggenomen. In feite is dit echter niet het geval. Taen de oarspran-kelijke rente-aftrek van

f

200 werd verhaagd tot

f

500, heeft men als anti-misbruikbepa-ling de saldamethade ingevoerd, dat wil zeg-gen dat de vrijstelling aileen wordt zeg-genaten indien elders in de aangifte geen rente-af-trekpast vaarkamt, die grater is dan het (maximaal) genaten vrijgestelde bedrag. In het bij meer dan de helft van de gehuwde belastingplichtigen voorkomende geval van een eigen waning met een hypothecaire le-ning wordt de vrijstelling derhalve niet gena-ten, oak niet voor de minimale rente-ap-brengsten van gewone bank- en

giroreke-Christen Democratische Verkenningen 4/85

c

c

s

s

s

z

I<

c

Cl

ningen en de spaarrekeningen van kinderen. De voor de hand liggende oplossing om bij de invoering van de saldo-methode in elk geval

f

200 vrij te stellen conform de eerder bestaande regeling werd niet gekozen. Bij de ongehuwd samenwonenden komt het veelvuldig voor, dat een van de partners over een eigen woning beschikt (met een aftrekpost). Deze partner krijgt geen rente-aftrek, doch de andere wei. In de praktijk is die aftrek dikwijls ook groter dan

f

700, om-dat deze partner meestal niet voor een aan-slag in aanmerking komt, zodat de maxi male vrijstelling kan oplopen tot

f

1. 7007

) Dan zwijg ik nog maar van de mogelijkheid, die de ene partner in dit geval heeft om geld bij de andere partner te 'stallen' om aldus de vrijstelling en de franchise van

f

1 .000 opti-maal te benutten. In dat soort situaties wer-ken fiscale maatregelen huwelijksvijandig. Het zo juist gegeven voorbeeld van franchi-ses is er slechts een van de gehele reeks van franchises die onze inkomstenbelasting kent. Voor sommige franchises geldt, dat zij beogen het aantal aanslagen te beperken, voor andere voor andere dat zij de aanslag-regeling moeten vereenvoudigen. Franchi-ses kosten de schatkist veel geld, wat maar zeer ten dele wordt goedgemaakt door de lagere uitvoeringskosten van de wet. Daar-door staan zij op gespannen voet met het systeem, dat nog altijd pretendeert rekening te houden met de draagkracht. Dit geldt temeer, indien men beseft dat franchises soms cumuleren en dat de marginale hefting aan belasting en premies voor de volksver-zekeringen voor de grote massa ligt tussen 40 en 60%. De grootste franchises - al worden zij door velen niet als zodanig her-kend - zijn de belastingvrije sommen. Strikt genomen is de hoogte van de algemene belastingvrije som - per 1 januari 1985 te verlagen van

f

7.662 (1984) tot

f

7.000-niet van principiele betekenis, omdat er in feite inkomensgaranties bestaan, waarbij met de noodzaak van het betalen van in-komstenbelasting rekening wordt gehou-den. Er zou zelfs veel voor te zeggen zijn die belastingvrije som flink te verlagen en die

meeropbrengst te gebruiken om het belas-tingpercentage van de eerste en tweede schijf te verlagen. Voor de praktijk zijn in hoofdzaak de verschillen tussen belasting-vrije sommen voor de afzonderlijke groepen van belang. De ongehuwde van 27 jaar en ouder met een eigen huishouding zal straks een belastingvrije som genieten, die 1% x zo groot is als de algemene belastingvrije som. Kan hij uit het verschil van

f

3.500 de meer-dere kosten van huisvesting enz. ten opzich-te van de jongere alleenstaande ongehuwde bestrijden? Het antwoord is moeilijk te ge-ven. Men moet echter 11iet over het hoofd zien, dat in de werkelijk,,eid ook jongeren dan 27 jaar een eigen huishouding kunnen hebben, terwijl omgekeerd iemand van 27 jaar of ouder zeer wei op commerciele basis in een pension kan wonen (wat met een eigen huishouding wordt gelijkgesteld). De invloed van de ficties is belangrijk. Stel nu, dat de man van 27 met een eigen huishou-ding in dezelfde woning een vrouw zonder inkomen opneemt en jegens haar een zorg-plicht op zich neemt. Kan hij uit de verhoging van 1 '/2 tot 2 x de algemene belastingvrije som, derhalve eveneens

f

3.500 de meer-dere kosten bestrijden? Het antwoord is stellig ontkennend: aileen aan voeding al is hij het verschil volledig kwijt! Nog vreemder wordt de uitkomst, indien wij deze vergelij-ken met de belastingvrije som voor een al-leenstaande ouder. Die zal

f

12.600 wor-den, dat is

f

1 .400 minder dan voor het paar en

f

1.900 meer dan voor de alleenstaande met eigen huishouding zonder kind. Bij deze vergelijking moet in aanmerking worden ge-nomen dat de alleenstaande ouder gemid-deld bij een kind bijna

f

1.200 aan

belasting-7) Vanaf 1984 blijft een aanslag achterwege als noch het belastbare inkomen, noch het gezamenlijke bedrag van de aan loonbelasting onderworpen inkomsten meer dan

f 57.100 bedraagt en het gezamenlijke zuivere bed rag van de niet aan inhouding van loonbelasting onderwor~ pen bestanddelen van het onzuivere inkomen - vermeer ~ derd met het bedrag van de terugontvangen premies ingevolge de volksverzekeringen - en verm1nderd met de vrijstellingen voor rente en dividend, niet meer dan

vrije kinderbijslag ontvangt. Hoe scheef de situatie nu nog is, ziet men als men weet dat voor 1984 de belastingvrije som voor de alleenstaande ouder gelijk is aan die voor een alleenverdiener, terwijl toch duidelijk is dat de lasten van een partner hoger zijn dan van een kind. Oat wordt nog erger als men bedenkt, dat de alleenstaande ouder die werkzaamheden buiten zijn huishouden ver-richt nog een extra aftrek geniet van

f

4.231, welke aftrek zal worden gehandhaafd. (Deze aftrek is 1/4 van de inkomsten met genoemd bedrag als maximum, hetgeen reeds onder het wettelijk min1mumloon wordt bereikt!81 .) De conclusie ligt voor de hand: de relatieve positie voor een paar met een alleenver-diener is het slechtst. Nu zou men kunnen stellen, dat de positie van de alleenverdiener toch gelijk is aan die van de tweeverdieners met elk de algemene belastingvrije som. Oat is maar schijn, omdat bij tweeverdieners de progress1e op het gezamenlijke inkomen

qe-' De relatieve positie voor een

paar met een

alleenverdiener is het

slechtst

'

middeld maar de helft is van die bij de alleen-verdiener. De oplossing voor a! deze en nog een groot aantal andere problemen is opge-nomen in het eerder genoemde W.l.-rapport 'Herziening Belastingwetgeving'. De essen-tie daarvan is dat de fiscale wetgeving zo veel mogelijk neutraal moet uitwerken op het al of niet gaan werken van de niet verdienen-de partner. In verdienen-de voorstellen wordt uitge-gaan van een uniforme, !age belastingvrije

160

Sociaal-economisch

voet van

f

5.000, een minder steile progres-sie en een lager toptarief van 60%, waarbij de middelen voor een dee! worden verkre-gen door de verlaging van de belastingvrije voet, doch voor het grootste dee! uit het verlagen van de aftrekposten waaronder de premies voor de volksverzekeringen. Als sluitstuk op deze maatregelen wordt - zoals eerder aangestipt- gepleit voor een

beperk-te

toepassing van het splitsingsstelsel en wei aileen op verzoekvan twee partners, waarte-genover dan wei een aanvullende premie voor de volksverzekeringen kan staan.

Samenwonen en vermogen

Bij de toepassing van de Vermogensbelas-ting geldt voor de meeste ongehuwden tot 35 jaar voor 1984 een belastingvrije voet van

f

53.000. Bij het bereiken van de leeftijd van 35 jaar stijgt dit bedrag tot

f

87.000. Aange-zien vermogens in de meeste gevallen ont-staan door het niet consumeren van een dee! van het inkomen c.q. min of meer ge-dwongen besparingen (aflossing van lenin-gen) en door het op latere leeftijd erven van ouders, komen vermogende personen be-neden 35 Jaar weinig voor. Wonen twee personen, die elk een vermogen van meer dan

f

87.000 hebben, samen dan verandert er niets: beiden hebben een belastingvrije voet van

f

87.000 of sam en

f

17 4.000. Tre-den zij in het huwelijk dan wordt de belas-tingvrije voet verlaagd tot

f

107.000, zodat over

f

67.000 extra vermogensbelasting is verschuldigd, hetgeen tegen het tarief van

f

8 perf 1.000 een extra jaarlijkse last van

f

536 oplevert. In de prakt1jk is het verschil nog groter, omdat voor de oudedagsvrijstel-ling en de interingsvrijsteloudedagsvrijstel-ling voor gehuwden ook bedragen gelden die aanmerkelijk lager zijn dan voor twee ongehuwden. Zo be-draagt de oudedagsvrijstelling voor een on-gehuwde bejaarde van 65 tot 75 jaar zonder pensioen e.d.

f

151 .000 en voor twee van

8) Deze aftrek is nu gebonden aan een maximum leeftiJd van een kind van 16 jaar. Vanaf 1985 wil het kabinet die leeftijd geleidelijk verlag en tot 12 1aar

deze bejaarden

f

302.000 terwijl dat voor een echtpaar in dezelfde situatie slechts

f

216.000 is ofwel

f

86.000 minder hetgeen nog eens

f

638 extra aan vermogensbelas-ting betekent. De neutraliteit ten opzichte van aldan niet huwen eist, dat deze ongelijke behandeling verdwijnt.

Conclusie

Duurzame samenlevingsvormen, waarin de betrokkenen de verantwoordelijkheid voor elkaar aanvaarden, bestaan in een bonte verscheidenheid. Het huwelijk is voor het CDA de vorm met een bijzondere betekenis. In ons fiscale stelsel blijkt het huwelijk op verschillende punten slechter te worden be-handeld dan andere samenlevingsvormen. Dit geldt in het bijzonder indien in het gezin een of meer kinderen voorkomen en nog meer indien zoals meestal dan het geval is de 1nkomsten grotendeels of nagenoeg ge-heel door een van de partners worden ver-worven. De behandeling van de alleenver-dlener is zonder meer slecht. Samenlevings-vormen betekenen voor de betrokkenen in de regel een besparing op sommige uitga-ven vergeleken bij de positie van alleen-staanden. Daarbij wordt vooral gedacht aan de huishoudelijke arbeid van een van de partners- meestal de vrouw. In de praktijk is de betekenis daarvan sterk verminderd. Het 1s nauwelijks meer mogelijk daarvoor een norm vast te stellen. Juist met het oog op de aanwezigheid van andere samenlevingsvor-men dan het huwelijk zal de fiscus er goed aan doen zich buiten de rolverdeling en de omvang van eventuele besparingen te hou-den. Voor de gevallen waarin de betrokke-nen de verantwoordelijkheid voor elkaar aanvaarden is de meest eenvoudige en rechtvaardige benadering die, waarbij aan elk van de partners de helft van het geza-menlijk inkomen wordt toegerekend. Daar-over dient de belasting naar het ongehuw-dentarief (algemeen tarief) te worden ge-heven.

De situatie voor belastingplichtigen met kin-deren is in de laatste decennia relatief on-gunstiger geworden ten opzichte van

belas-tingplichtigen zonder kinderen. Daarin dient hetzij door verhoging van de kinderbijslagen danwel door herstel van de kinderaftrek ver-betering te worden aangebracht.