1. Vooruitgang en doelbewuste uitbreiding.

- 96 -

H 0 0 F S T UK IV.

UITBREIDING EN OPVOEDKUNDIGE PRESTASIES VAN ¹ N NUWE TYDPERK, 1806 - 1839.

1. Vooruitgang en doelbewuste uitbreiding.

(a) Die vooruitgang en doelbewuste uitbreiding van die opvoedkundige bedrywigheid wat die Morawiese Sending geduren- de hierdie periode kenmerk, moet enersyds aan die agting en be- skerming wat die Broeders sedert die tweede oorgawe van die Kaap in 1806 van die Tiritse owerhede geniet het en andersyds aan die aankoms van meer arbeiders vanuit Europa, toegesk~ywe

word.

Die nuwe stasies wat gedurende die eerste helfte van die neentiende eeu ontstaan het, kan gerieflikheidshalwe in drie groepe verdeel word: Skenkingstasies (Grandstationen), eien- domstasies en vrystasies op die platteland.

(b) Skenkingstasies (Grandstationen). Hierdie groep sen- dingstasies waarvan Genadendal wat gedurende die vorige eeu ontstaan hct en andere soos Groenekloof, Enon en Clarkson die enigste is, bestaan almal uit groot stukke grond wat die Mora- wiese Broederkerk in eersgenoemde geval van die Hollands Oos-

Indiese Kompanjie en in laasgenoemde gevalle van die Britse regering as skenkings ontvang het met die doel ₁₁ dasz sie das Land zum Besten der Eingeborenen verwalten sollte ¹¹ .l)

Gena~dal. Ondanks die stigting van nuwe sendingstasies om die stelselmatige toevloeiing van Hottentotte die hoof te bied ₉ was ₁₁ de aanvraag van gekleurden om toelating tot deze oudste en grootste stasie (d.w.s. Genadendal) nog steeds aan ' t groei- enu.2)

Tussen 1809 en 1810 het etlike Naturelle-famj1ies verlof ontvang om hulle in Baviaanskloof te vestig.3) Om die twee rassegroepe behoorlik te segregeer en botsings te voorkom, is

1. Schulze: 200 Jahre TI~Udermission, Deel 2, 367.

2. Winckler: E1im ₇ 1824-1924, 3.

3. Periodical Accounts 9 1795-1834, 120.

die nuwe inwoncrs toagelaat om hulle in •n lokasie op die ooste- like oewer van die Baviaansrivier te vestig. 1

) Vanwee hulle vreedsame houding tydens die onluste van die Vyfde Kafferoor- log, het die Britse bewindhebbers hulle veroorloof om langer binne die grense van die Kolonie te bly woon. 2

)

Waar Genadendal vroeer genoegsame winter- en somerweiding

vir die beeste en ander diere van die inwoners gebied het, kon die sendingstasie vanwee agtereenvolgende afskeiding van ver- skeie stukke grond ₉ die vermecrdering van die aantal ingesete- nes en die styging van pryse vir lewensmiddele nie mcer sy be- volking dra nie en 11 i t becomes extremely desirable that they should sow their own ground and have more room for their cat- tle".3) Alhoewel beide graaf Caledon en sir John Cradock die stigting van mecr ne8rsettings 4 )aan die hand gedoen het, het laasgenoemde voor sy vertrek ~ verdere 1000 akker vir weidings- doeleindes aan die Morawiese Breeders geskenk.5) Nadat hier- die skenking sedert die finale afbakening van Genadendal in 1814 met nog 3,600 morg deur lord Charles Somerset vergroot

is, was die sendelinge instaat om alle nuwe applikante tot die sendingstasie te verwelkom.6)

Die amptelike besoek van biskop C.I. Latrobe, sekretaris van die Unitas Fratrum aan Genadendal in Januarie 1816, het tot heelwat hervormings i.v.m. die sendingstasie aanleiding gegee. Daar die organisasie van sendingwerk in die Kolonie tot dusver noc: altyd vanuit Herrnhut geskied het, het die daar- stelling van •n eie sendingbestuur met die oog op verdere ui t- breiding n dringende noodsaaklikheid geword. Met hierdie doel voor o~ het Latrobe dan in oorleg met die verskillende sende- linge daartoe oorgegaan om die eerste sendingbestuur of ₁₁ Hel-

1. Burchell: Travels into the interior of South rn Africa, Deel 1, l l .

2. Latrobe: Journal of a visit to South Africa in 1815 and 1816, 68.

J. Theal: Records of the Cape Colony, 1812-1814, 191.

4. Theal: t.a.p., 1814-1815, 344.

5. :!:bid., Yr-4.

6. ))u Plessis: /'_ Histo.cy of c:nr:t_stian J.v1issions in South Afri-

ca, 88.

- 98 -

perkonferensie" soos dit bekend gestaan bet, in die lewe te roep.l) Omstreeks hierdie tyd bet die ingesetenes van Gena- dendal ook nog oor geen geskrewe reglemente beskik wat die ge- samentlike burgerlike en kerklike gang van die gemeenskap vas- gel@ bet nie. Daar dergelike re~ls vir so ~ groot gemeenskap onontbeerlik was, bet Latrobe vervolgens met medewerking van die plaaslike leraars die eerste reglemente vir die sending- stasie opgestel. 2 ) Ook aan die huisvesting van sendelinge en bulle families bet hy sy aandag geskenk. So is dan op sy aan- beveling in dieselfde jaar nog '11 b;ykomende woonhuis bestaande ui t drie kamers en •n skrynwerkerswinkel in lyn met die smids- winkel en skool wat •n paar jaar vroe~r opgerig is, onder die bekwame toesig van eerw. P. Leitner binne •n paar maande vol- tooi.3) Benewens hierdie hervormings en verbeterings bet La- trobe hom in sy hoedanigheid as sekretaris van die Morawiese Broederkerk voor en na sy besoek onophoudelik vir die vermeer-

dering van arbeidskragte en uitbreiding van die sendingsfeer in Suid-Afrika, beywer. 4 ) In hierdie verband bet by dan ook tydens sy besoek ~ belangrike onderhoud met mnr. ? Alexander, koloniale sekr.etaris, gehad wat hom weer op sy beurt van die belangstelling en bereidwilligheid van die Britse regering in- sake die opheffing van die Hottentotte, verseker bet. Op sy aanbeveling is dan die bekwame eerw., later biskop H.P. Hall- beck, na Genadendal beroep om daar as sendeling en superinten-

dent iran ·:die., Morawiese Sending ui tvoering aan sy aanbevelings en opdragte van die Sinodale Kommissie te gee.

Na die aankoms van eerw. Hallbeck bet Genadendal •n hele aantal rustige jare beleef en op tydelike sowel as geestelike gebied buitengewone vooruitgang gemaak. Van~ 1823 tot 1825 word andermaal van ongegronde beskuldigings wat in die geheim

1. Schmidt: Die Broederkerk en die Broederkerk in Suid- Afri-·

ka-Wes, 8.

2. Ibid.

3. Latrobe: Journal of a visit to South Africa in 1815-1816,

4. Theal: 68. Records of the Cape Colonys 1814-1815, 345;

Records of the Cape Colony, 1818-1 20, 323;

Records of the Cape Colony, Aug,-Nov., 1825, 410.

Records of the Cape Colony, Feb. - April 1825-r 113.

sowel as in die openbaar teen die Breeders gelug is, verneem.

Daar hierdie beuselagtige beskuldigings die saak van die Here kon skaad, is die hele kwessie voor die goewerneur gele. Of- skoon die aard van die beskuldigings verswyg word, het die goe- werneur, nadat hy hom van hulle onskuld en waardevolle dienste in verband met die opheffing van die Hottentotte vergewis het, hulle metode van optrede asook hulle reels en regulasies soos

1)

deur eerw. Hallbec"k in 1827 hersien, goedgekeur. In Maart van diese~fde ~aar is vervo~gens ~ Raad of Konferensie bestaan- de uit sendelinge, kerkdienaars en opsigters vir Genadendal saamgestel om voortaan 1eiding in alle sake rakende die uiter~

like bestuur van die sendings~asie ^{te gee. 2 )}

Ten spyte van tydelike voorspoed is die inwoners oak dik- wels deur ontydige droogtes en oorstromings geteister. In hier- die verband verneem ons dat die nood wat as gevolg van twee ag- tereenvolgende misoeste en skaarste aan lewensmiddele veroor- saak is, gedurende die buitengewone reenseisoen van 1822 aan- sienlik vererger is toe baie vanwee die ineonstorting van hui- se dakloos gelaat is. Alhoewel heelwat finansiele hulp van die regering en vriende vanuit Engeland, Duitsland en Holland vir noodlydendes ontvang is ₇ was baie ingesetenes verplig om die sendingstasie vir ~ tydperk te verlaat om ~lders in die land ·n heenl:;:ome te gaan soek. Ten einde die ontwrigting wat deur dergelike terugslae veroorsaak is die hoof te bied, is sedertdien stappe gedoen om die uiterlike voorspoed van die kleurlinge te ~ovorder.3) Sodoende hot die leraars daarin ge-

slaag om die tnwone~s sowal as die uitgewekenes te inspireer en aan die ginde van 1835 het die bevolking op 1406 4 ) te staan gekom. :Danrcsy die geniali t ei t en skeppingsvermo'e van biskop Hallbeck is hierdie sendingstasj_e verhcf tot eon wat die be- wondering ^v~n almal afgedwing hot.

1. Periudical Accounts, 122.

2. Ibid.

3. Ibid., 124.

4. Theal~ !-Iistory of South Af::.

ica, 1795-1834, Deul 3? 142.

- 100 -

Groenekloof. Nadat graaf Caledon die sendingbedrywighede van die Morawiese Broeders·in Desember 1807 te Genadendal geinspek- teer het, het hy hulle ^'Tl aanbod gemaak om ·n tweede sendingsta- sie sowat dertig myl noord van Kaapstad, te Groenekloof, vroe~r

beter bekcnd as De Kleine Post, te begin. Hierdie gebied is na die ecrste pokke-epidemie as ^'Tl soort seservaat aan die oor- lewendes van die Cochoquas, Goringhaiquas en die Gorachouquas wat hulle met verloop van tyd met blankes en slawe verbaster · · bet, toegeken sonder dat die gebied opgemeet of op hulle naam

t t . l) . . t k

ge ranspor eer 1s. D1e grootte van d1e s u grond wat aan die Morawiers toegeken is, bet due Groenekloof, waar ongeveer 100 Hottentotte onder 'Tl kaptein gewoon het, saam met Louws- kloof en cru..;ywagenskraal, twee ander Hottentotstasies, inge- eluit.2) Daar die opstal en gronde van De Kleine Post oor~

spronklik die eiendom van die Hollands Oos-Indiese Kompanjie was en later verpag is, kon die Broeders nie daar met bulle werksaamhede begin alvorens die huurkontrak van die pagter ver- streke was nie. Eers op 23 Maart 1808 is hulle deur die Ower- bede verwittig dat die huurder beveel is om die plaas te ver- laat sodra hulle daar sou aanland· en dat bovermelde eiendom aan hulle op dieselfde voorwaardes as di~ te Genadendal geskenk is.3) Kragtens hierdie versekering van owerheidswee het eerww.

J.F. Kohrharnmer en J.H. Schmitt dan met hulle werksaamhede op 27 Maart in Groenekloof begin.4)

Cradock en Somerset was egter van mening dat hierdie idea- 1e stuk grond wat as •n gesogte landelike tuiste vir die Kaapse goewerneurs kon gedien het, nooit aan die Morawiese Breeders moes geskenk gewees het nie.5) Toe hierdie sendingstasie dan in 1814 deur laasgenoemde goewerneur besoek is, het hy ernetige besware teen die luiheid en onsedelikheid van die ingesetenes

1.

2.

3. 4.

5.

Theal: History of South Africa, 1795-1834~ Deel 3, 142.

Theal: Records of the Cape Colony, 1812-1~14, 261.

Ibid., 262-263.

Almanak van die Morawiese Broederkerk in Suid-Afrika, 1950.

Marais~ The Cape Coloured people, 140.

geopper en die plaaslike sendelinge gewaarsku dat hy nie bereid was om die neersetting as •n permanente sendingstasie te erken nie tensy ,!some regular system is adopted by which each indi- vidual of the Institution is compelled to add to the general prosperity by giving his labou~ either to the farms in the vi- oinity1 or to the agricultural or other pursuits of the Insti-

l)

tution itself".

Daar die sendelinge nie aan hierdie voorwaarde onmiddellik voldoen het nie, het hy hulle in dieselfde jaar versoek om bul- le bedrywighede te staak en met hulle volgelinge na Genadendal te verhuis. 2 ) In antwoord op hierdie versoek het die sendelinge die goewerneur op takvolle wyse meegedeel dat hulle alleen deur die Owerhede te Herrnhut beveel kon word om die sendingstasie te verlaat.J) Nadat alle onderhandelings met die goewerneur vrugteloos geblyk het, het biskop Latrobe daarin geslaag om met die koloniale sekretaris ~ ooreenkoms te tref waardeur be-

stendigheid aan Groenekloof gewaarborg is.4)

Gedurende 1808 is die aantal inwoners van hierdie stasie aansienlik vermeerder deur baie Tamboekies en ander Naturelle

5)

wat v,er:lili' ontvang het om hulle hier te vestig. Sedert die tyd het die bevolking dan snel toegeneem en sewe jaar later het dit op ]00 siele te staan gekom. Die huisies van die ingese- tenes wat o-o •n taarnlike afstand van die tuistes van die sende- linge oar die vallei heen verspreid gestaan het, het geen te- kens van Gl:mvorriighoid aangaande grootte, materiaal en afwer-- king·getoon nie. 6 ) Benewens tuine en baie ander voorregte het die HotteYltott:::; ook ongei·eer 400 beeste op Groenekloof aangehou vir die weiregte waarvocr njks betaal is nie. Ten einde al die ui tgawes tej.:' '3-evordering van bulle belan_ge t e bestry. het La- trobe tydens sy besoak in 1815 voorgestel dat alle eienaars

1. Theal: Eistcry of the C~pe Colony, 1814-1815 ₇ 173.

2. M2.rsds: ¹ ~ ¹ he Cape Coloured People 9 140.

3. Thes.l: Records of the Cape Colony, 1814-1815 ₉ l88.

4. Maraj_s: t. a. p ₀₁ 140.

5. Missions in South A~ric&, 145.

6. Latrobe. Journal of a visit to South Africa in 1815 and

1816, 4-fl"

- 102 -

van beeste voortaan ^TI klein bedraggie moes betaal.l) Vanwe~

sy takvolle optrede het hy ook daarin geslaag om die guns van die eertyds hardnekkige en onsimpatieke Somerset te verkry en so is die kerk waarom die sendelinge so •n geruime tyd aansoek gedoen het, in 1816 voltooi. 2 )

Net soos in die geval van Genadendal is die algemene voor- uitgang van hierdie stasie ook op tydelike gebied deur twee ag- tereenvolgende misoeste, skaarste aan voedsel en die buitenge- wone re~nseisoan van 1822 aansienlik gestrem. Die swaar re~ns

en storms wat gedurende die winter gewoed het, het baie huise verwoes en een van die gewels van die pasvoltooide kerk laat instort.3)

Ondanks hierdie terugslae is die geestelike vooruitgang van die inwoners geensins gestrem nie. Onder die bekwame lei- ding en toesig van die sendelinge het hulle weer moed geskep en deur hulle vlytigheid op landbougebied het hulle daarin ge- slaag om hulle uiterlike omstandighede aansienlik te verbeter. 4)

Jaar na jaar het die bevolking ook aangegroei en aan die ainde van 1835 het dit op 680 siele te staan gekom. 5 )

Enon. Die aanleg van hierdie sendingstasie in die distrik van Uitenhage hot grootliks deur die tcedoen van biskop Latrobe ontstaan. Nadat hy tydens sy besoek aan Genadendal deur •n naturelle-dopeling, Wilhelmina, versoek is om sendelinge na die Gaikas te stuur, het hy •n reis na die binneland onderneem en •n plek langs die Wi tterivier op die oosgrens van die Kaap- kolonie gevind wat volgens hom aan al die vereistes :·v;an •n sen- dingstasie voldoen het.6) Die eintlike stigting en aanleg van die stasie is egter aan die nuwe superintendent, eerw. Hall- beck, wat ~.Tir die doel •n groep sendingarbeiders met hom saam-

geb~ing het, opgedra.7)

1. Latrobe~ Journal of a visj_t to South Africa in 1815 and 1816, 45.

2. Ibid. , 3l 7.

3. Periodical accounts, 1795-1834, 121.

4 • Ibid • ~ 12 3 . 5. Ibid., 124.

6. Missions in South Africa, 174-175.

7. Periodical Accounts, 1795-1834, 120.

Ten einde uitvoering aan die gedagte van Latrobe te ver- leen, het eerw. J.H. Schmit~ en sy gade saam met drie ander sendelinge (J.G. Schulz, J.F. Hoffman, J.G. Hornig) en die we- duwee Kohrhammer op 1 Maart 1818 per ossewa na die oosgrens vertrek. Die lang en vermoeiende reis is ook deur Wilhelmina en verskei e Hott:entott e van Genadendal e.n. Groeneklocif"lmeege.;;.

maak. 1 )

Nadat hulle Uitenhage op 1 April bereik het, het hulle twee dae later op advies van landdros J.G. Cuyler die plaas Scheepersvlakte aan die Witterivier van •n sekere mnr. ? Schee- pers (Scheper) gekoop. 2

) Daar die grootste gedeelte van hier- die eiendom met kreupelhout oordek was, het di t •n ideale weg- kruipplek vir vernielsugtige en ander roofdiere asook vyandige Naturelle gebied. Ondanks alle bedreigings en gruweldade wat die vorige eienaar van die woeste barbare moes verduur, kon niks die sendelinge stuit om hier ~ sendingstasie aan te 1~

nie. Nadat tydelike hutte naby die verwoeste opstal langs die Witterivier opgeslaan is, het die sendelinge daartoe oor- gegaan om met die hout wat hulle in die naburige basso gekap en met behulp van 'n Hottentot-vakleerling verwerk het ~ die eerste huis van die sendingstasie op te rig. Vervolgens is •n watermeul wat gedurende die droe seisoen met die hand en ty- dens die reenseisoen met water vanuit die rivier gedryf is, opgerig. Onder toesig van die leraars is ook tuine aangel~

en die omliggende veldc met koring besaai. Alhoewel die tui- ne en gesaaides dikwels deur periodieke droogtes VBrnie~ig is, het die ecrtyd.se, ruig:Oegroeide streek andersyds vo:::..op koring,

groente~ en sitrusvrugte opgelewer. 3 )

Binne ses maande het die bevolking van die nu'Ne stasie wat met 13 lidmate begin is, tot 114 siele aangegroei. Hierd.ie skielike toename was veral te wyte ann .35 Hotten-'cottc wat van

1. Periodical Accounts~ 1795-1834, 120.

2. De Bode, 16 September 1910, 73~ SiJn ar~ikel~ Enon, deu?

R. Schm:i.dt,

3. Missions in South Africa, 176-179.

- 104 -

Genadenda.l hierheen verhuis het. 1 )

Gedurende die Vyfde Kafferoorlog van 1819 is hierdie

sendingstasie totaal vernietig. Nadat die invallers alle bees- te wat aan die neersetting behoort het, buitgemaak en nege van die ·wagters om die lewe gebring het, het die sendelinge die sta- sie met sowat 150 Hottentotte verlaat en skuiling in Uitenhage gaan soek. 2 ) Toe Slambie se ontsettende oormag •n paar maande later deur •n sterk kommando gestui t en sy impi 's oor die Kei verjaag is, is die gebied tussen die Vis- en Keiskammariviere van Kaffers gesuiwer. 3 ) Dit het die Breeders andermaal instaat- gestel om hulle werksaamhede te hervat, maar vanwee die skade en brandstigting wat deur die barbare aangerig is, het hulle besluit om •n nuwe neersetting aan te le.

Onder die inspirerende leiding van eerw. Hallbeck is toe in aller haas met die aanleg van die huidige Enon in Oktober 1819 begin. 4) Nadat daar aan die begin van 1820 •n woonlluis

vir die plaaslike leraar en teen die helfte van 1821 ~ kerkge~~;\

bou verrys hct, is daar met verloop van tyd soveel huise vir die inwoners opgerig dat die nuwe stasie weldra die vorm van

•n klein, skilderagtige dorpie aangeneem het. Behalwe hierdie en ander fasili tei te soos die oprigting van •n smids- en skryn- werkerswinkel om die tydelike welvaart van die ingesetenes te bevorder, is daar ook onmiddellik met die aanle van tuine en die aanplanting van vrugt ebome •n begin gemaak. 5 ) Toe daar la- ter twee opgaardamme in die bedding van die Witterivier opge- rig is, het hierdie vertakking van die bedryfslewe •n goeie stoot vooruitgekry. Die vloedwaters wat op hierdie wyse vergaar is, is dan vir gereclde besproeiing van die tuine en die drywing van die pasopGerigte watermeul aangewend. Ondanks al hierdie verbeterings is die Enonne:>'s nog steeds deur periodicke droog- tes en verwoestende oorstromings gcteistcr. 6 \ J

1. Missions in South Africa, 176-179, 180.

2. Periodical Accounts~ 1795-1834, 121.

3. Gie~ Geskiedenis vir Suid-Afrika, Deel 2, 173.

4. MUller~ 200 Jahre Brlidermission, Deel 1, 189.

5. De Bode~ 4 Nov~ 1910, 85: Sien artikels, Enon, deur R. Schmid

6. De Bode, 2 Des.l910,94: Sien artikel, Enon, deur R. Schmidt.

Daar veeboerdery veel mcer betalend as enige ander bedryf was, het eerw. Hallbeck die Kaapse regering versoek om die sen- dingstasie te vergroot. 1) Ten einde die weiding-probleem die

hoof te bied, is dan nog drie plase t.w. Enon, Witrivier (Wit- terivier) of Latrobesthal en Samdee aan die Morawiese Broeder- kerk geskenk en so het die totale oppervlakte van hierdie sta- sie op 11,981 morg te staan gekom. 2

)

Tydens die Sesde Kafferoorlog van 1835 is Enon weereens bedreig, maar hierdie keer het die barbare die stasie geen ska- de berokken nie. Na die vyandelikhede beeindig is, het die sendelinge en bulle verstrooide kudde vanaf Uitenhage terugge- keer en binne enkele maande bet alles weer sy normale gang ge- gaan. Teen die einde van 1835 het die bevolking reeds 439 sie- le getel. 3)

Daar die oorspronklike plan om Naturelle te Enon te bear- bei nooit ~ sukses was nie, is die Morawiese Broeders versoek om •n nuwe sendingstasie onder die Tamboekies aan die Klipplaatz- rivier te begin. Nadat die gebied van Bowana, opperhoof van die Tamboekies, deur eerww. Hallbeck en J. Fritz verken en die onderneming deur die Direkteure te Herrnhut goedgekeur is, het eerww. J.F, Lemmertz en J.F. Hoffman na bulle nuwe werkkring vertrek. In April 1828 het bulle die Tamboekiegebied bereik en, nadat bulle met Bowana onderhandel het, het bulle die sen- dingstasie wat in 1831 tot Silo herdoop is, langs die Klip- plaatzrivier aangcle. 4 )

Clarkson. Hiordie sendingstasie wat die laaste van ~ hele reeks skenkings aan die Morawiese Broeders was, is wes van die huidige Humansdorp in die Tsitsikama gelee. Hierdie gebied was vroeer n deel van die reservaat rondom Fort Peddie wat sir Benjamin D'Urban aan die lojale Fingoes in 1835 toegeken het. 5 )

1. De Bode, 23 Des. 1910, 97: Sien artikel, Enon, dcur R.

Schmidt.

2. Report of Coloured Mission Stations, Reserves and Settle- ments, Inter-Dep~rtmental Committee of Inquiry, 73.

3. Periodical Accounts, 1795-1834, 124.

4. Missions in South Africa, 220-234.

5. Walker: A History of South Africa, 193.

- 105 --

Op uitnodiging van sir George Napier is die Broeders te Gena- dendal versoek om iewers onder die Fingoes ~ sendingstasie aan te le. 1

) In 1818 is eerww. C.L. Teutsch en J.A. Halter versoek om die gebied te gaan verken en TI geskikte oord vir ~ sending- stasie aan te wys. Op versoek van Napier is hierdie stasie la- ter na die beroemde Clarkson wat hom saam met Wilberforce vir

2) die vrywording van die slawe beywer het, vernoem.

Eerw. Halter en A. Kuster wat as die eerste sendelinge on- der die Fingoes beroep is, het op 14 Februarie 1839 met hulle werksaamhede ::_n Clalkson begin. Toe eerw. Hallbeck die sen- dingstasie op 22 September besoek het, het die totale bevolking 110 siele getel waarvan 41 Fingoes, 44 vrygestelde slawe en 25 Kleurlinge was. 3) Naas die twee huise wat vir die sendelinge

opgerig is, het die hele neersetting slegs uit 10 Fingo-strooi- huisies en 7 hartbeeshuisies van die Kleurlinge en vrygestelde

slawe, bestaan. 4) As gevolg van •n waterleiding wat deur een van die leraars vanuit een van die klowe aangele is, was die inwoners ook instaat om die eerste tuine binne ~ jaar aan te J_e.5)

Ten gevolge van •n aansoek van 5 kapteins en 40 Fingoes om hulle saam mot sowat 200 onderdane op die sendingstasie te kom .. , ... estig, het eerw. Hallbeck die Kaapse regering genader om meer grond aan die neersetting toe te se. Daar hierdie versoek nie op dowe ore geval het nie, het Clarkson sedert die tyd met ras- se skrode voo~uitg8gaan. ⁶ )

(c) ---·---- Eiendomstasies. Hierdie soort stasies waarvan Elim diG eerste was, bestaan uit grand wat deur die Morawiese Broe-

derker~;: self gekoop en waarvan hulle dientengevolge ^.~ee un-

l.

2.

3.

5.

6.

Schulze; 200 Jahre Brlidermission, Deel 2, 379.

Die Euisvriend 9 10 Maart 1929, 39: Sien artikel, Clarkson in C:'_i e ·Tz~_tzikau::-.:. ₉ V3.n R. Schmidt.

D:" ={uisvr:ienC: 1 25 Julie 1948, 118: Sien artikel, Clarkson ir:

ddie Tzi "cz~_kama. van -R. Schmidt.

::Jie Huj_sv:ciend~ 10 MaCJ.rt 1929 1 40: Sien artikel, Clarkson in -:iie Tzi tzikam!O,~ van R. Schmidt.

Ibid .. 40.

Die Huisvriend, 25 Julie 1948, 118~ Sien artikel, Clarkson

.J..fl di8 Tzitzikama, van Rl Schmidt.

bestrettene EigentUmer 1)

der Stationsgrundstlicke ist".

Elim. Hierdie sendingstasie wat aan die Nuwejaarsrivier naby Kaap Agulhas gelee is, was vroeer die eiendom van~ sekere

Johannes van Schonll:e.. Op 12 Mei 1824 is Vogelstruiskraal, die mooi waterryke plaas van sowat 3000 morg groot van bovermelde eienaar teen die fabelagtige prys van £400 deur die Sending- direksie aangekoop. 2

)

Hierdie vrugbare plaas met sy ruim woonhuis, buitegeboue en •n vrugteboord het in baie opsigte die aanleg van die nuwe sendingstasie vergemaklik.3) So het eerww. J,G. Bonatz en C.

Thomson dan ook na hulle aankoms op 31 Julie 1824 alle moont- like gcriewe benut en onmiddellik met die aanle van tuine en landerye begin. Hier benewens het hulle ook heelwat tyd aan die opstelling van regulasies en die beplanning van die nuwe

4 )-·

sendingstasie bestee.

Toe sommige Hottentotte van Genadendal en die omgewing van hierdie nuwe sendingstasie yenneem, het baie daarheen ge- stroom en verlof van die sendelinge ontvang om hulle daar te vestig. In April 1825 is dan die eerste J_Jersele vir die oprig- ting van woonhuise uitgereik en teen die einde van die jaar het daar reeds 8 wonings aan die begin van Kerkstraat gestaan. Ge- durende 1826 is nog •n woonhuis vir een van die leraars asook

'Yl bui·c egebou met twee vertrekke waarvan een as pakkamer en die ander as skool moes dien, opgerig.5)

In November 1831 is Vogelstruiskraal of Elim, soos dit vanaf 12 ;\[ei 1825 helcend gestaan het ~ aansienlik vergroot deur die aankoop van P3..atteru.g, die plaas van •n sekere Samson Dyer.

Daar die sendingstasie hierdeur met TI verdere 3000 morg uit- stekende weiveld en saailande vergroot is, het die sendelinge

d . t , .. 6)

hulle ook op skaapboer ery beGln oe~e.

...J.. . . .

l

2.

3. 4,

6. 5.

Scho .. l:i,e ^~ Winckler:

Ibid. ' Lj .•

Ibid. , 5.

Ibid.

Ibid. 1 6.

200 Jahre Bri.idermission, Deel 2, 368.

Elim, 1824-1924, 3-4.

-· 108 -

Vanwee die tydelike voorspoed wat die eerste neersetters van hierdie stasie beleef het, het die aantal inwoners fluks toegeneem en aan die einde van 1835 op 382 siele te staan ge- kom.1)

Vanaf 1834 het die sendelinge te Elim ook die Hottentotte van Houtkloof, •n gebied tussen Genadendal en Elim, begin bear- bei. Met die cog op die uitbouing en bevordering van die gees-

telike belange van die ingesetenes van hierdie buitestasie, is daar ^TI klein geboutjie wat as kerk en tuiste vir die besoeken- de sendeling ken dien, opgerig. 2 )

(d) Vrystasie~. Hierdie groep stasies wat veral op die platteland aangel~ is en geen geslote grense het nie, word ver- al op plekke aangetref wat ₁₁ entweder gekauft oder von dem Ei-

zur

gentUmer abgetreten oder auch zeitweilig Benutzung Uber:::::=las-

"'

sen"3) is. Op dergelike neersettings waarvan Hemel-en~arde

die eerste was, woon die gemeentelede in die reel op hulle eie of gehuurde grand in •n kring om die sendingstasie heen.

Hemel-en-Aarde. Hierdie vrystasie is in 1817 kragtens ^TI besluit van die Kaapse regering vir gekleurde melaatses in die nabyheid van die huidige Hermanus, afgesonder. 4 ) In •n hospi taal wat vir die doel opgerig is, is sowat 100 pasfente verpleeg wat die re- gering ongeveer £1300 jaarliks gekos het.5)

Sedert die ontstaan van die gesondheidsoord is die melaat- ses van tyd tot tyd deur eerw. J. Fritsch van Genadendal, be- arbei. Vanwee die ywer en buitengewone belangstelling wat die Breeders in die lot van die ongelukkige krankes gestel het, is die geestelike bearbeiding van die pasiente en die algemene bestuur van die hospitaal op versoek van lord Charles Somer- set aan die Morawiese sending oorgedra. 6

) Op 21 Januarie 1823 is mnr. ? Par~er, die destydse opsiener van die hospitaal dan

1. Periodical Accounts, 1795-1834, 124.

2. Ibid., 123.

3. Schulze~ 200 Jahre Brlidermission~ Deel 2, 368.

4. Theal: History of South Africa, 1795-1834, Deel 3, 222.

5. Ibid.

6. Periodical Accounts. 1795-1834, 121.

deur eerw. P, Leitner en sy gade vervang. 1)

Toe die Instituut vir Melaatses deur die Morawi~rs oorge- neem is, het dit geblyk dat van algehele afsondering van be- smette pasiente hier geen sprake was nie, want ₁₁ het werd toen- maals aan de kranken gepermitteerd hunne familie by zich te houden, ook als zijn gezond waren". 2 ) Gevolglik was verreweg die meeste mans, vroue en kinders wat omtrent 150 siele getel het, met die gevreesde siekte besmet.

Alhoewel lewensmiddele deur •n sekere mnr. ? Maree wat 2i

uur van die stasie op •n plaas woonagtig was, verskaf. is, het die verdeling en uitreiking daarvan ontsettend veel werk aan eerw. Leitner en sy gade verskaf. So is daagliks behalwe Son- dae, 24 skape geslag, en rantsoene aan vleis, meel, tee, sui- ker en seep volgens gewigte, .aan die ingesetenes uitgereik.3) Voorts moes die opdragte van dr. J. Barry, koloniale mediese inspekteur, ook met groat sorg uitgevoer word en in hierdie verband moes pasiente verpleeg, ernstige gevalle afgesonder, strenge di~et gehandhaaf en toesig ocr die eetplekke gehou word.4)

Om te verhoed dat diegene wat ken werk op die Melaatse in- stituut sou teer, is stukke tuingrond aan alle pasiente uitge- reik. Bowendien was daar ook •n stuk grand wat gedeel telik hero..

steldes, indien hulle liggaamskragte dit toegelaat het, moes bewerk. Hierdie tuine is deur middel van •n drinkwatersloot wat uit die Attaqua-kloof aangele is, besproei. Benewens hierdie tuine en TI vrugteboord noord van die opstal., is die algemene skoonheid van die omgewing deur die aa.np:anting van eike en populiere aansienlik verhoog.5)

Vanaf 1823 is die organisasie en beheer van die Insti- tuut heelwat verander. In dieselfde jaar het dr. Barry be- veel ^d~~t alle gesonde persone Hemel-en-Aarde moes verlaat.

;

~· 2.

4. 3.

5.

Schmidt: Hemel-en-Aarde, 3.

Ibid.

Ibid.

Theal~ Records of the Cape Colony, 1823-1824, 70.

Schmidt~ t.a.p., 3.

- 110 -

•n Soortgelyke bevel "'Tan die Regering het voorts bepaal dat alle gesonde kinders van 2 tot 15 jaar na Genadendal moes gestuur

WO!"'d. Op hierdie wyse is dan 27 kinders na die hoofstasie oor-

geplaas, terwyl andere wat gesond verklaar is, die reg van ver- dere inwoning ontse is. 1 )

Alhoewel dr. Barry graag die Instituut na Simonstad wou oorplaas, het die goewerneur tydens sy besoek in 1827! die Broe- ders die versekering gegee dat die hospitaal nie verskuif sou word ni e, maa:r da t hy d i t lie~ s in •n soort gevangenis wou om- skep ten e~nde , ₁ de twee sexen uitmalkander te houden om zoo de voortplanting tegen te gaan''. Daar hierdie wens van die goe- werneur nooit verwesenlik is n2e, het familiebetrekkings nog steeds kort besoeke kom afle en gevolglik kon voortplanting glad nie verhoed word nie. 2 )

Nieteenstaande alle simpatieke versorging wat die melaat- ses ontvang het, het baie uit die Instituut ontsnap omdat hul- le nie so lank op een plek wou bly nie. Baie van die ontsnap- tes het meestGl self teruggekeer, maar ander het eenvoudig weens swakh8id in die veld omgekom. Dikwels het die weglopers ook hulle rantsoena by die naburige koloniste vir melk, botter en d:::-ank v erruil. In geval van sulke oortredings het die sende- linge gewoonlih vermanend of bestraffend opgetree. Ernstige misst2.p:pe :ls a.an die magistraat gerapporteer wat hulle '11 paar

'

dae tronkstra:f opgele of een of ander vorm van rantsoen ontse

') ~

h et . _) :

~s gevo~~ van al die ^te~hede en veelvuldige wc~ksaamhede

net die:o t.o;:J:.T .. gtf~ van eerw. ^~ej_ tner begin wegkwyn. Na sy skie1ike oo:::-lve ^{-· C' Lr.J} hy d ev_:~' e er'N. J. Tietze opgevolg vvat die werk van s3r voo:::-g:::mger ^TI.c;t tor::ogevvydheid en krag tot 1838 voortgesi t

4 \ het .. ·)

l, S:;hrd_d·:~:. ~Iemel-en-.i.arde, 6.

2

I"!Ji_c1 ^o 3. Ibid,

4

:::::d d. , 10;,

}.-:J.:-;riocticc:.l. Accoun"cs ,. 1795-1834 1 J.2L

2. Vooruitgang op godsdienstige en morele gebied.

(a) Aan die begin van die neentiende eeu het daar slegs een Christelike gemeente van die Morawiese Broederkerk te Ge- nadendal bestaan. As gevolg van die geleidelike toestroming van Hottentotte en Naturelle tot hierdie stasie, was die Di- rekteure te Herrnhut, ondanks beperkte finansiele bronne, ver- plig om nuwe stasies aan te le. Danksy die skenkings aan grond en simpatieke ondersteuning van die Britse regering wat voort- durend die belange van die kleurlingrasse op hul hart gedra het, was die Morawiese Broederkerk instaat om binne •n periode van 34 jaar op nie minder as 6 plekke (een waarvan hulle self ge- koop het) nuwe sendingstasies aan te le nie. Hierdie doelbe- wuste uitbreiding is veral deur die takvolle optrede van bis- kop Latrobe en die ywerige superintendent Hallbeck bevorder en deur hulle toedoen het •n groot aantal werkers en werksters 1)

die geledere van die eerste pioniere versterk.

Weens die gunstige omstandighede en baie fasiliteite soos plaas- en ander buitegeboue wat op staeies soos Groenekloof, Elim en Hemel-en~arde aangetref is, kon die werk van evange- lisasie en opheffing van die kleurlingrasse sander onmiddellike uitgawes en veel moeite aangepak word. In eersgenoemde geval- le het die voorkamers van die sendinghuise 2 ) as plekke van aan- bidding gedien, terwyl in laasgenoemde geval waar die toestande ietwat anders was, dienste aanvanklik in die skaduwee agter die woonhuis van die sendeling gehou is totdat •n 11 huis van palen

en riet"3) op 24 Deaember 1824 ingewy is. In Enon of Schee- perskraal soos dit vroeer bekend gestaan het, is dienste aan- ranklik ook in die ope1ug gehou tot tyd en wyl 11 een pondok zo

rer in orde gebracht"4)was dat hulle vanaf 10 Mei 1818 daarin

Vanaf die begin van die sending in S.A. tot o~- 31 Des. 1835 was daar 36 Broeders en 36 Susters, inslui tende Georg · · · · Schmidt, Dr. en Suster Lees, werksaam, waarvan 15 oorlede is, 13 na Europa teruggekeer en 44 nag in die tuig gestaan het. Sien Periodical Accounts, 1795-1834, 125.

Campbell: Travels in South Africa, 431;

Winckler: Elim, 1824-1924, 7.

Schmidt: Hemel-en-Aarde, 5.

De Bode, 16 September 1910, 73; Sien artikel, Enon, deur

R. Schmidt.

- 112 -

kon aanbid. Soortgelyke hartbeeshuise het ook as tydelike godshuise in Silo en Clarkson gedien. 1 )

Daar die groeiende aantal lidmate die bestaande lokale in sommige gemeentes allerwe~ ontgroei het, was die Morawie- se Sending verplig om net soos in die geval van Genadendal, kerkgeboue vir sulke gemeentes op te rig. Op hierdie wyse het dan sedertdien stewige en sierlike kerke in Groenekloof

(1818) 2 ), Enon(l821)5~ Hemel-en-Aarde (1828)4)en Elim (1835) verrys.5) In hierdie verband dien daarop gewys te word dat

"

die kerkgeboue van Genadendal en Groenekloof wat teen ho~ kos- te deur messelaars vanuit Kaapstad voltooi is, nie aangaande sterkte, sierlikheid en netheid van afwerking met die wat met behulp van gekleurde ambagslui in Elim opgerig is, vergelyk kan word nie.6)

Ondanks die tyd wat verloop het alvorens doeltreffende kerkgeboue daar stel kon word, is die evangelie sedert die ontstaan van elke sendingstasie met krag aan die heidene sowel as gedoopte lidmate verkondig. 7 ) Naas die verkondiging van Gods Woord het die sendelinge besonder veel waarde aan huis- besoek geheg omdat hulle daardeur instaat was om die heidene deur middel van persoonlike gesprekke tot bekering te dwing. 8 )

Behalwe die gewone dienste op Sondae het die hele gemeente ook elke aand om agtuur in die kerk of vergaderplek vir ~ aand- diens, byeengekom.9)

Daagliks is ook gereelde byeenkomste vir die een of ander afdeling van die gemeente gereel wanneer onderrig in die chris- telike leer aan hulle verskaf is. Almal wat hulle dus vir die eerste maal vir godsdiensonderrig aangemeld het, het as nuwe-

1. Missions in South Africa, 235;

De Boce, 25 Julie 1948,118: Sien artikel, Clarkson in die Zitzikama, deur R. Schmidt.

2. Almanak v.d. :Morawiese Broederkerk, 1950.

3. Periodical Accounts, 1795-1834, 121.

4. Schmidt: Hemel-en-Aarde, 5.

5. Periodical Accounts, 95-1834, 123.

6. Ibid.

7. Latrobe: Journal of a visit to S.A., 72.

8. Ibid.

9. Ibid., 66.

linge (new people) bekend gestaan. Aan dusdaniges is spe ale aandag bestee en, indien hulle dan deur hul latere gedrag bly- ke van ernstige begeertes getoon het om as lidmate van die -. · christelike kerk gedoop te word, is hulle as doopkandidate be- skou. Hierdie doopkandidate het ook verdere onderrig en ge- noegsame geleentheid vir selfondersoek ontvang alvorens hulle gedoop is. Om die sakrament van die heili avondmaal te kan gebruik, is hulle as avondmaalkandidate toegelaat om so n avond- maalsdiens slegs as toeskouers by te woon. Eers nadat hulle met die hele prosedU17e vertroud was, kon hulle as avondmaalgangers aan die tafel van die Here aansit. 1 )

Benewens hierdie godsdienstige onderrig is daar ook van tyd tot tyd byeenkomste vir kinders, ongetroude mans en vroue, getroude mans en vroue, wewenaars en weduwees gehou by welke geleenthede vermanings en voorskrifte vir elke stadium van die lewe uit die Heilige Skrif by hulle tuisgebring is. Elke lid van die gemeente moes hierdie vergaderings wat op sette tye gehou is, stiptelik bywoon. By sulke geleenthede is die mans deur die sendeling en die vrouens deur die gade van die leraar toegespreek om aan almal die geleentheid te bied om vrae te vra en spesiale raad te ontvang. 2 )

Vanuit die geledere van die mees beproefdes, d.w.s. onder beide geslagte, is dikwels geval van groat gemeentes, assis- tente aangestel om siekes te besoek, verslae i.v.m. hulle be- soeke by die leraar in te dien en orde te help handhaaf. An- dere is weer as kerkdienaars (chapel servants) wat volgens beurte moes optree, aangestel.3)

Al hierdie veelvuldige bedrywighede het meegebring dat .die sendelinge en hulle gades selde vrytyd tot hulle beskik-

king gehad het. Ondanks 8 tydi en ontydige besooke van soekende sielo, het hulle tog daarin ge oro hulle vi op die pols van elke gemeentelid te hou en sodoende die

1. ^Latrobe~ Journal of a sit to S.A. ~ 72.

2. Ibid.

3. ±bid.

w~ 114 -·

uitbreiding van Gods kerk op aarde te bevorder. Alhoewel die begin in sommige gemeentes aanvanklik besonder klein was, het die aantal siele ondanks epidemies, droogtes, oorstromings en aanvalle tydens Kafferoorloe wat hulle totaal geruineer het, langsaam toegeneem. Newegaande tabelle bewaarheid dus bover- melde stelling.

Tabel A:

Groei yana.:.f 17 3_7 tot 31 Des ember 1835.

!Naam ven ~ Gedoopte Gedoopte Siele tot , Avondmaal- gemeente. ¹ Volwa.sse- Kinders. die gemeen- gangers.

'nes te toege-

I _laat.

Genadendal ^~VJ50 1519 456 1219

Groenekloof 425 518 92 392

En on 255 267 50 180

Hemel-en-Aarde 190 27 3 74

Elim 121 121 l l 79

Silo 34 34 7 18

-·-·

Totaal. 2475 2486 619 1962

Tabel B.

Aantal inwoners vir die verskillende stasies op 31 Des, 1835.

-- Gedooptesl Heidene Totaal.

Naam van Avondmaal- gemeente.

i

Gena.dendal 27 609 l 170 1406

Groenekloof 229 331 120 680

En on 127 224 88 439

Hemel-en-Aarde 35 27 27 89

,~ J.';.J..lill .. 77 164 141 382

s., ~7 ^{61 380 478}

j ___ :L~ 0

ITotaa1 _{' 2} 1416 926 3474

I ^; - _)_·---··---· ^I ₁₎

(b) Ook opmorele gebied het Hottentotte sowe1 as die Neturelle groot -.:rerandeJ:-ing ondergaan. Onder eersgenoemdes

-·

het e stamtradisie heeltemal verdwyn en, alhoewel daar nog

;

I :

altyd die v1as wa+; as ka:rteins (chiefs) bekend gestaan het, Icon bulle in

r ; \

• t::..)

nJ.G.

i~ geen mag oor hulle volgelinge uitoe- :::noemdes daarentee het nog met alle mag aan die stamtradis es vasgekJ_eef' en, alhoev:el hulle baie versnipperd vamvee ve:::..~volging 1W::~s ~ :rr:oes nog deegljk :net stamhoofde rekening

·- '

1. Periodical Accounts 1 5-1834~ 124.

2. ^Theal~ Progress of Soath Africa in the Century, 17.

gehou word.

Sonder om hulle met die politieke geskille van die land in te meng, het die sendelinge deur toewyding en selfopoffering daarin geslaag om hulle volgeJ.inge deur daccd en voorbeeld te leer om .,honest, industrious, God-fearing livesnl) te lei. Rein- heid en soberheid is ook as die mees noodsaaklike Christelike

deugde by bulle tuisgebring, Vanwe'e die streng toesig waaron- der die ingesetenes van dag tot dac verkeer het, het die sende- linge dan nie all2en daarin gesJ.aa,; O::?'. :::neer ha:::-dwerkendheid, soberheid ₉ ordelikheid en :::-ein:1.eid by hnllo lidmate aan te kweell nie, maar ook verhoed dat hulle aan op:."oerir:;e bewegings deelge-

2)

neem het. Self's waar s o:mmiges in die ler3r diens gedoen bet, is c5.ie sendelinge beric ds:c bulle lidmate nie alleen gehoorsaam was nie, maar dat bulle ged:rag ook •n voorbeeld vir andere in d le regli:rJ.en . . + J was. · 3)

Daar alle Morawiese Broeders een o! ander meganiese of landboukundige beroep uitgeoefen bet ₉ is al hulle kennis in die verband tot voordee:::.. van halle volge:::..inge aangewe:r1d. Deur middel van bierdie beroepe wa~ hulle aan die Hottentotte sowel as die Naturelle gelee:r het ₉ het hulle O.aar:::_n geslaE:.g om goeie vakleerlinge Va:'.'l hulle te maak wat volop V\'erk op die naburige boerplase gevind het, Kieteenstaande dit bet ~ie sendelinge tog gemerk dat die Hottentotte weePs hu:le O:'.'lkunde omtrent die waarde van geld asook bulle gevTOontelike nalatigheid en onver- skillig?leid ₉ dikwels ooreenl::o::n.ste me-~ die· '2oe::..""e o.e.ngegaan het

nie.

As gevolg hier-

l,. 1'heal ~ Pl.,og::c~;ss oi' ScJutf: } .. fr·-~c"l:a i~~ -tli::; CsL1-;~.1_.,:.J"~/, .-~-5S.

2. Ibid.

3. Schmidt: :C::;:tracts of ·•;:~e Di.::c~.ry of G:c:n::.~rJc~.ld'~~l o.~"'-c:. :nrJriodi-

cal accounts~ 27.

- 116 -

digdhede by die klein maat teen redelike pryse aan hulle ge- meentelede verkoop het. Voorts het hulle oo~ by die Hotten- totte aangedring om liewers lone in die vorm van geld of ko- ring van hulle base te eis. Ten einde hulle ook van die ver- seeking om wyn en brandewyn van die boere te ontvang, te vry- waar, het die sendelinge self TI wingerd in Genadendal aangel~

en TI beter gehalte wyn vervaardig wat aan arbeiders tydens wer~

ure verskaf of met feestelike geleenthede in redelike hoeveel- hede verkoop is. 1 )

Alhoewel hierdie beleid van die sendelinge met jaloesie en verkeerde bedenkings deur belanghebbende boere bejeen en tewens ook deur skrywers soos Theal en Moodie as •n stelsel van onmondigheid 2

) bestempel is, het die Breeders daarin geslaag om TI positiewe bydrae tot die opheffing van hierdie ongeluk- kige gekleurdes by te dra.

Ook wat die Naturelle, meer bepaald die Tamboekies, be- tref, het die arbeadsaamheid van die leraars en die sukses op hul werk so prikJ;_elend gewerk dat hierdie eertyds onwillige barbare hul primitiewe landboumetodes verwerp en hul landerye behoorlik bewerk het. Die voorligting soos deur die sendeling verstrek,het dus daartoe bygedra om van hulle beter boere te maak.

Vanwee hierdie kentering het die Naturelle langsamerhand, ook soos in die geval van die Hottentotte, hulle veragterlike krale deur kliphuise vervang en die Europese kleredrag bo hul- l e s arne_ e k 1 k ., d. ^~e 1ngs t ^{u~Ke h l} ver 1es. k. 3 ) 0 o£ ^l wa t d. 1e ^1n~er . 1" k 1 e b e- tref, was daar merkbare voorui tgang en met verloop van t yd is die aaklige gewoonte van bygeloof deur d.ie lig van die evan- gelie vervang.4)

Ondanks alle kritiek het die c\/[orawiers steeds daarna ge-

1. Theal~ Records of the Cape Colony, Dec. 1827-April 1831,33 2. Theal; History of South Africa, l795-l834,Deel 3 ₁ 142;

Moodie: Ten Years in South Africa, Deel 1, 80.

3- Carlyle~ South Africa and its Mission E'ields, 117.

4. Ibid.

streef om eie orde op hulle sendi~gstasies te handhaaf. In hierdie verband het die ingesetenes geen onbelangrike rol ga- spe nie. Daar die geestelike bearbeiding en onderrig soveel tyd van die sendelinge in beslag geneem het, is die handhawing van orde aan opsi ers (overseers) opgedra. Hierdie opsigters het in medewerking met ouer lede van die gemeenskappe teen alle oortredings van die reglemente van die sendingstasies opgetree en straf wat meestal uit n paar houe met n kweperlat bestaan het, toegedien. In geval sulke oortreders herhaaldelik en doelbewus die raad en teregwysings van die sendelinge veront- agsaam het, is hulle besittings of oeste verkoop en is hulle

vir enige skade aan huise of tuine verrig, het gewoonli;

van die sendingstasies af verdryf. Vergoedingop waardasie be- rus en in geval •n redenasie oor so 'r1 beslissing ontstaan het, is die hele voorval na die leraars verwys wat selde •n onbevre- digende beslissing gevel het. 1 )

Nieteenstaande alle vooruitgang op hierdie gebied, het die sendelinge ook met veel euwels te kampe gehad wat hulle dikwels baie hoofbrekings besorg het. Volgens die mededelings van sen- delinge te Silo het daar gedurende hierdie periode nog dikwels gevalle van veelwywery, bygeloof;)dronkenskap en bittere on- enigheid tussen Hottentotte, Tamboekies en Fingoes voorgekom.3) Op Genadendal, Elim, Groenekloof en ander stasies was drankmis- bruik en herhaaldelike afwesigheid weer die wortel van alle kwaad wat tot verleiding en die aanleer van slegte gewoontes aanleiding gegee het.

3. .Qnderwysbeleid van die Kaapse Owerhede.

Ns, die finale oorgawe van die Kaap aan Engeland is die be- lowende vooruitsigte vir dia ontwikkeling van n e nasionale onderw:rs elsel ·n genadeslag toegedien. Vanui t die staanspoor is d.aar vrel aandag aan die onderwys skenk, maar onder die be- 3tuur van sir John Cradock het dit heeltemal duidelik geword

1. Theal: Records of the Cape Colony, Dec. 1827-April 1831,331.

2. ssions in South Africa, 281.

3. CJrlyle: South Africa ~nd its Mission Fields, 118.

- ll8 -

dat die nuwe regeerder •n b eid van verengelsing vir sy nuwe gabied beoog het. Hierdie beleid is later tydens die bewind

l)

van lord Charles Somerset openlik en stelselmatig deurgevoer.

Alhoewel daar aanvanklik nie aan die bestaande opvoedkun- dige instellings van die koloniste getorring is nie, was Ora- dock die eerste Britse goewerneur wat ernstige aandag aan die onderwys van blankes sowel as gekleurdes geskenk het. In 1811 het hy dan aan die hoofregter van die Rondgaande Hof opdrag ge- gee om tydens S¥ reis deur die Kaapkolonie die onderwystoe- stande te ondersoek en verslag te doen. 2 ) Ui t hierdie eerst,,

offi ele vcrslag blyk dit dat die onderwys in die binnelande ,,excepting that provided for the Hottentots by missionaries"3) veel te wense oorgelaat het. Ten einde die onderwysaangeleent- hede enj_gsins te verbeter en die beginsel van samewerking niet die kerk te herstel, het hy dan in samewerking met die destyd- se onderwysliggaam sy bekende nKoster Scholen ¹¹ in die lewe ge- roep.4) Daar die Skoolkommissie wat namens die owerhede gesag oor hierdie skole gevoer het met •n bykomstige funksie van By- belverspreiding belaai is, het hierdie beherende liggaam se- dert 1813 die naam van Bybel- en Skoolkommissie gekry.5)

Net soos in die geval van ander denominasies, is hierdie onde::cwysliggaam ook deur die Morawiese Breeders hartlik verwel- kom en, nadat die aard daarvan aan bulle gemeentes te Genaden- dal en Groenekloof verduidelik is, is kollektes ter bevorde- ring "'ran die ond.erwys ingesamel wa_flrtoe die Hottentotte self

~okant ~~lle vermoens bygedra het.6)

Onc1anks all'e 'g.ebreke wat hierdie skoolstelsel gek·erui1e·:t~k

het, het' d~t_steeds daarn~ 6estreef om die onderwysaangeleent-

. .

hede va::-1 dio- Kaapkolonie te bevorder •. In hierdie verband het

~

. '·

;F,-

e dan in 1813 besluit om die Britse monitorstelsel van Bell

---·~---~-~---·---

3.

b. ,..

V2n den Heever & v.

Afrikaner~ Deel 2, 309.

enaarg Kultuurgeskiedenis van die

::\~alherbe; Edu§ation in South Africa, 1652-1922, Cory: The Rise of South Africa, Deel 1, 280.

:Jilc:l.herb8~ t.a.p., 61.

Ibid.

60.

Hclmesg Historical Sketches of the Mission of the United

Bret:ra'en ₇ 424 ~

en Lancaster hier in te voer. Nadat die metode met sukses in die vry skool te Kaapstad toegepas is, het e Skoolkommissie eerw. Robert Jones na die binneland afgevaardig om daar die nuwe skoolstelsel te gaan propageer" Toe hy in September 1813 die skole in die distrik van Swellendam besoek het, moes hy tot sy verbasing ontdek dat die Morawiers te Genadendal die Bybel- en Skoolkommissie hierdie opsig reeds vooruit waso Ter verduideliking hiervan moet gemeld word dat die Breeders gedurende April van die vorige jaar •n eksemplaar. van The

"

British System of Education" van Joseph :Sancaster self ont- vang het en, ooreenkomstig die metode daarin uiteengesit, toe alreeds d2.armee •n begin gemaa~{ het. 1 ) Omdat alle onderrig tot dusver nog in die kerkgebou pla~sgevind het en geen skool- gebou binne afsienbare tyd kon opgerig word nie, het eerw.

Jones ui t dankbare erkentlikheid •n subskripsielys geopen en soveel bydraes gekollekteer dat die leraars instaat was om daarmee ~ doeltreffende skoolgebou ih 1814 op te rig. 2

)

Ten spyte van alle vooruitgang op onderwysgebied, het lord Charles Somerset, in teenstelling met sy voorganger, doelbewus daartoe oorgegaan om die Kaapkolonie totaal te verengels. Be- newens die verontagsaming van die Bybel- en SkoolkohMissie, het hy ook die ou, bestaande skoolste el ondermyn deur vry staatskole op te g waarvan hy die leerkragte s betaal en aangest het. In 1822 t die goewerneur ook verder bepaal dat alle onderrig in die openbare skole in Engels gegee moes word. 3) As gevolg van hierdie outokratiese en hard.nekkige

houding van die goewerneur het die skool ~ vreemde installing vir die ou inwoners van die land guword wat b-c:.i tekant die voll(S lewe gestaan het.

Behalvve die op1bloei van Rll ei privaatskole, die uit- brc=:iding van r:.ie-blanke ondenyys as g van die ywer en be-

---· ---·-··· --~---

l. Verslag van die Xommissie van Ondersoek ins:tke die Xaapse Kleurlingbevolking van e Uni .. :: ₁ 1937, 351-352.

2 • Ibid • , 3 52 •

3. Van de:n Reever en De ^-r.r" Pienaar: Kl.'..ltuurgcsl-::j_ed.enis van

die Afrikaners el 2 ₉ 310.

- 120 -

langstelling van sendinggenootskappe en die stigting van die Suid-A£rikaanse Atheneum in 1829 waaraan die Hollandse kolo- niste blykbaar gewillig deelgencem het om hulle behoe£te ver- al aan gevorderde onderwys in die Hollandse taal, te bevredig, het Somerset se beleid vanuit die staanspoor so vervragend en ontbindend gewerk dat so ~ stelsellose ontwikkeling nie langer geduld kon word nie. 1

)

Ondanks die Regulasies van 1827 en 1834 waardeur die grond- slae vir plaaslike skoolkomitees gele is, 2 ) is die karakter van die Eybel- eh Skoolkommissie met verloop van tyd so ver- ander dat daar van verskillende kante uit regeringskringe stem- me vir ~ doeltreffende organisasie van en beheer oor die onder- wys opgegaan het. 3 )

Ten slotte moet daar ook op gewys word dat gedurende hier- die periode ook betreklik min van owerheidswee gedoen is om die onderwys onder die nie-blankes te bevorder. Weens die ge- brek aan plaaslike·±n±siatief en regeringsteun moes alle fasi- liteite i.v.m. die onderwys deur die sendelinge self geskep word en, wanneer hulle eenmaal daar was, moes die onderwys, be-

4) newens alle gemeentelike pligte, deur die leraars behartig word.

Ten spyte van al hierdie probleme wat die ophe£fing van die nie- blankes vertraag het, het die Morawiese sendelinge steeds ge- trag om die wense van die owerhede te gehoorsaam en binne die raamwerk van ·n stels ose ontwikkeling sulke merkwaardige pres- tasies op die gebied van volwasse-opvoeding en die opleiding van kwekeli onderwysers gelewer, dat die intellektuele leiers van, -

die land verbys~erd gestaan het.

4. On££:rwysfasiliteite aan die Hoofplaas.

1806 tot 1839 het die onderwys van kinders sowel

1. Van den eYer & V. Pienaar: Kultuurgeskiedenis van die Af:rikaner, Deel 2, 310- •

2. !v1alher1Je: Education in South Africa, 66-67.

3. Van den Eoever & De V. Pienaar: 't.a.p., 311,

4. Vers1ag van die Kommissie van Ondersoek in sake die Kaapse

Kleurlingoevolking van die Unie, 1937, 352.

as volwassenes te Genadendal buitengewone vordering gemaak.

Alhoewel heelwat pionierswerk in hierdic verband deur stoere baanbrekers verrig is ₁ hct die hoofplaas sy huidige beslag ge- durende die bestuur van eerw. H.P. Hallbeck, •n Sweedse teoloog, gekry wat hier vanaf 1817 tot 1840 as bekwame leier en opvoed- kundige sy stempel op elke vertakking van die onderwys afgedruk het. 1 )

(a) Da_g_~kole. Alhoewel alle onderrig vir kinders sowel as

~rolwassenes nag altyd in die ruim kerkgebou plaasgevind het, het daar langsamerhand die begeerte vir die oprigting van •n afsonderlike skoolgebou ontstaan. Weens beperkte finansiele bronne kon hierdie gedagte nie binne enkele jare verwesenlik word nie,

Na aanleiding van die besoek van eerw. J. Jones waarna

ons vroeer verwys het, is daar deur sy toedoen ^~ subskripsie-lys vir ₁₁ the building of a schoolroom at Genadendal (settlement of Moravian Missionaries) for the purpose of introducing the system of education recommended and practised by dr. Bell and Lancaster''. 2\ Jgeopen. Vanwee die milde bydraes van eerw. Jones,

onder belancstellendes en vriende, asook die Genadendalse leer- linge, is binne enkele maande die totala bedrag van 1809 riks- dalers 4 c~ellings vir hierdie doel i~cesamel.3) Op hierdie wyse was die Brooders dan instaat om op 27 Januarie 1814 die fondamente van die earste skoolgebou te lc. Alhoewel hierdie gebou (50~ by 2?.~) met gratis hout vanuit die regeringsbosse o:pga:cig is~ het die tot:J.le uitgawe aan materiaal~ voedsel en lone 2236 ^J:':~b:s dal ers te stnan ge om. k ^~-) Ondanks ^TI klein be-

~rag wnt toe nog op die skoolgebou verskuldig was ₁ bet die pleg-Git:_;e inwyG.lne:, claa::'vo.n op 15 Julie 18J.L) plaas[:;evind. Ten einde :J.Li.e lcu·lincr~ 'n kan.s te gee om hierd:i.e heugliJce gebeur--

l

- ' - 0

2'

MlUler; 200 Jclhre ::-JJ.'Lio,ermi.:J[-oion, ~e,~:::.. l, 190.

Sc:!'L-rnid t ~ Terur,blik o:p i1et begin en de voortgant7 vcm hat W8rk in de sc:•'Jol te Genac1encJ1l, 1737-1814 en ='-5 J'.lJ_ie 1814- 15 Julie 1814 5 5.

Ib i c~~ ^{o ,} (j

roici,

- 122 -

tenis ten volle te geniet, het die sendelinge bcsluit om die

\

eerste skooleksamen op die vorige dag te hou, terwyl die offi- siele opening die daaropvolgende dag plaasgevind het. 1

)

Dsar die nuwe skoolgebou blykbaar nie groot genoeg was om alle skoolgaande leerlinge te huisves nie, is afsonderlike sko- le vir meisies en jongetjies gestig waarvan eersgenoemde in die more en laasgsnoemde in die namiddag onderrig ontvang het. 2

) Alhoewel elke skool oor ~ verantwoordelike hoof beskik het,

het alle onderrig met behulp van sendelinge wat beurtelings 3)

volgens vasgestelde ure onderwys gegee het, geskied.

Toe Teenstra in 1825 Genadendal besoek het, het die bui- tengewone goeie uitrusting waaroor die skool beskik het, sy bewondering afgedwing. In hierdie verband verhaal hy dan as volg:

!t:Maar i.lc moest mij ten hoogste verwonderen over de goede inrichting die men in deze school vond; al- les was naar de by ons gebruikelijke wijze daar- gesteld, schuinsche tafels met looden inktpotten in het midden, borden en groote leijen, alsmede kaarten en tabellen aan de muuren, de eersten, om de kleine eerstbeginnenden te leeren ~ezen, en de laatsten, om de meer gevorderden te OHderwijzen".4) Volgens sy medelings was die leerplan uiters beperk en

slegs vakke soos lees, spel, reken en skrif het aandag geniet.5) Hoewel alle onderrig uitsluitlik deur middel van die 11 Nederduit- sche "!;aal ¹¹ geskied het, is daar ook in 1838 •n begin met die on- derrig van Engels gemaak.6) Benewens bovermelde vakkc is ook besonder veel aandag aan sang en die aanleer van nuttige hand- werk vir meisies gewy. DaQr hierdie afdeling van die werk nie dev.r die mans behartig kon word nie, is 11 breiden, naaijen, bor- durcn en cmdere vrouwelijke werkzaamheden ¹¹ veral deur die vroue onder:;:-ig.7)

J. Sr:hmid c ^~ Terugblik op het begin en de voortgang van het werk in de school te Genadendal, 1737-1814 en 15 Julie 1814- 15 Julie 1914, 7.

~~. Ibid~

Moodie~

Bosmang Ibid.

Schmidt~

Bosman~

Ten years in Southern Africa, Deel I, 78.

Teenstra, De vrughten mijner Werkzaamheden, t.a.p., 10.

t.a.p., 136.

135.

Nieteenstaande e geleidelike toename van die skoolbe-

l)

volking wat in 1825 reeds op 225 leerlinge te sta~~n gekom het, wus die Morawiese Sending nie instaat om n nuwe skoolge- bou op te rig of die bestaande een te vergroot nie. Alhoewel hierdie probleem in 1831 deur die opening van e kleinkinder- skoal enigsins verlig is, was dit teen die einde van 1838 ewe erg toe die getalle vanwee die uiteindelike vrylating van die slawe skielik tot 300 geklim het. 2

)

(b) ~nkinderskool. Die stigting van n kleinkinder- skool te Genadendal moet veral aan die pedagogiese insig en durf van eerw. Hallbeck toegeskrywe word.

Ten einde soiets met sukses deur te voer, is danr met be- hulp van die sending n nuwe skoal in 1830 opgerig wat in die daaropvolgende jaar met nie minder as 114 kinders tussen 3 en 5 jaar geopen is nie.3)

Onder die bekwame leiding van eerw. Hallbeck en n perso- neel van vier lede is hierdie nuwe onderneming met durf aan- gepak en, nadat heelwat pionierswerk deur die hoof in hierdie verband verrig t~, het die skoal spoedig opgang gemaak.

Die doel van die onderrig was veral om die Bybelse waar- hede en die beginsels van die Christelike geloof by die jeug van kindsbeen af tuis te bring en sodoende hulle sedelike in- bars daardeur te versterk.4)

Ten einde hierdie ideaal te verwasenlik, het eerw. Hall- beck •n reeks van nEenvoudige lessen" opgestel wat daagliks on- derrig is. Volgens eerw. Schmidt het dit bestaan uit "lesse uit die Ou T2stament en uit die Nuwe Testament, lesse oor die- re en •n roles~ gedeeltelik ge g en gede elik versamel".5) Daar elk lessie baie realisties voorgest moes word, is heel-

-~-"'--'-"---~----

Bosman: Teenstra~ De Vrughten mijne Werkzaamhede, 135.

Schmi Terugblik op het begin en de voortgang van het werk in de scho te Genadendal, 1737-1814 en 15 Julie 18&4- 15 e 1914, ll.

Ibid •• 8.

Ibicl< ~ 8-9.

Schmidt: Die Kweekskool van die Morawiese Sendinggenoot-

in Genadendal, Suid-Afrika, 1838-1927-1935, 8.

- 124 -

wat prcnte vanuit Europa vir hierdie doel aangeskaf. Dit ver- baas ons dan ook glad nie dat eerw. Hallbeck later die kleur- ryke atmosfeer van die kleinkinderskoollokaal met 11 een boom geplant aan waterbeken"l) vergelyk het nie.

Vanwe~ die simpatieke behandeling van kleintjies was daar spoedig so ~ toestroming dat die totale inskrywing ag jaar na die opening van die skool die 200-kerf bereik het. 2 )

(c) ~~e~rskoo1. Tien jaar voor die offisiele opening van die kweekskool te Genadendal, hat eerw. Hallbeck reeds fuegin met die opleiding van die eerste twee kleurlingonderwy-

sers en daardeur bewys ge:l.ewer 11 dat de j_nboorlingen bij goede opvoeding beJnvame :r::tedearbeiders konden zijn". 3) Langsamerhand het hierdie idee van die superintendent by alle Broeders in- gang gevind en teen 1836 was almal die mening toegedaan dat die groeiende teko:::-t aan werkkragte slegs deur middel van me- de-kleurlingarbeiders die hoof gebied kon word. 4 )

Alhoewel eerw. Hallbeck hom sterk vir die opleiding van kleurlihgonderwysers beywer het, is dit heeltemal duidelik dat hy Genadendal nie as •n geskikte sentrum daarvoor beskou het nie. Tydens die sitting van die A.lgemene Sinode te Herrnhut in 1336 1 het hy dan met die oog hierop daarop aangedring dat

•n stac~sgemeente in Kaapstad gestig en die insti tuut van Gena- dendal daarheen verplaas moes word.5)

Ondanks die feit dat aan laasgenoemde versoek nooit uit-

voerin~ gegea is nie, het die Algemene Sinode sy voorstel i.v.m.

die O}.Jlcicllng 1/S.n l::leurlingonderwys ers heelhartig onderst eun

311 d::_r:, vr:::;rtroue uitgcps:reek dBt dit nie alleen diG skoolwerk in besand~r ~aar ook die werk van die Here in die algemeen sou

6)

: Scl'_!mi ']_·s ^~ ~c:::r.~-u.[{b2_::..1~ 011 ~hot bee::_n en d_e "\TOortl~·'tng van het vre:::·:: in clt?. cc:l1.ool te Genadencle:-::.1 s l737-'_8l<L en 15 Julie 1814-

15 JLlie 1914r 8-9.

2~ =l)iC.r. ⁹ l]_, 3. Ibid., 10,

4. S::i1ulze; 200 ._Tahrc :BrU.dermission ₁ Deel 2, 391.

5. Scbmidt: Die kweekskool van die Morawiese Sendinggenoot- slmp in 3enadenclal_ ~ Suid-Zfrilm, 1838-1927-1935, 7.

6. roid.