Orchideeën | 61 | 2019
Tweemaandelijks tijdschrift van de Nederlandse Orchideeën Vereniging Mede mogelijk gemaakt door deOrchideeën Hoeve en Floricultura
81ste jaargang, nummer 3/2019
OOrchideeën
Orchideeën | 64 | 2019 Orchideeën | 65 | 2019
De Botanische Tuinen Utrecht behoren tot de oudste en mooiste tuinen van Europa. Een negen hectare groot tuincomplex, met gevarieerde botanische collecties, biedt het publiek een oase van rust en schoonheid en wordt intensief gebruikt voor wetenschappelijk onderwijs en onderzoek. De tuinen maken deel uit van de Universiteit Utrecht.
Verleden
De tuinen danken hun meervoudige naam aan hun succesrijke verleden.
Zij vormen een opeenvolging en samenvoeging van tuinen over een periode van 380 jaar. De eerste tuin werd in 1639 - drie jaar na
Botanische Tuinen Utrecht
Tekst en foto’s: Rob Böck
de oprichting van de Utrechtse universiteit - aangelegd op het toenmalige bolwerk Sonnenborgh, waar zich nu de Sterrenwacht bevindt. Die eerste tuin bevatte, als Hortus medicus, voornamelijk medicinale planten en kruiden ten behoeve van de geneeskunde. Al snel werd Sonnenborgh te klein en in 1723 kocht de universiteit een ruimer terrein tussen de Nieuwegracht en de Lange Nieuwstraat. Hetzelfde jaar nog werd daar een eerste orangerie gebouwd. In 1726 volgde een verwarmde kas voor tropische planten. Die tuin wordt nu ‘de Oude Hortus’ genoemd en is, als onderdeel van het Universiteitsmuseum, weer toegankelijk voor het publiek. De kassen zijn recentelijk gerenoveerd.
In 1918 kreeg de universiteit ook het Cantonspark te Baarn in bezit.
De Universiteit Utrecht had toen dus twee botanische tuinen. De Nederlandse Orchideeën Vereniging heeft indertijd in het Cantonspark vaak orchideeëntentoonstellingen georganiseerd. In 1987 werd het
Cantonspark overgedragen aan de gemeente Baarn, nadat de collecties van beide tuinen waren overgebracht naar Fort Hoofddijk op de Uithof, de huidige locatie van de Botanische Tuinen Utrecht. Alleen een enorme, eeuwenoude Ginkgo biloba-boom kon niet meeverhuisd worden en staat nog steeds, als monument van het verleden, in de tuin aan de Nieuwegracht.
Het belang van de Tuinen
Kortgeleden hadden mijn vrouw en ik een gesprek met de huidige hortulanus van de Botanische Tuinen Utrecht, Gerard van Buiten. Een gedreven, enthousiaste man met een enorme kennis van planten. Gerard vertelde ons dat het beleid van de universiteit met betrekking tot de tuinen op vier pijlers is gebaseerd:
(1) Onderwijs en onderzoek.
Planten vormen een belangrijk deel van de studie biologie. De tuinen zijn nauw betrokken bij een tiental bachelor- en mastercursussen die aan de Universiteit Utrecht worden onderwezen. In een deel van de kassen en erachter wordt veel onderzoek verricht aan planten, zowel kortdurende experimenten als meerjarige onderzoekstrajecten.
(2) Publiekseducatie. De tuinen tonen de schoonheid van planten.
Er worden regelmatig wandelingen georganiseerd en lezingen en educatieve evenementen gehouden.
(3) Natuurbescherming. “Door mensen bewust te maken van de
rijkdom van de plantenwereld en hoe afhankelijk wij daarvan zijn, begrijpen zij beter hoe belangrijk het is die rijkdom en diversiteit te beschermen. Daarnaast beschermen wij soorten die in de natuur zeldzaam of zelfs uitgestorven zijn door ze bij ons in leven te houden en de zaden met collega-tuinen te delen,” zegt Gerard.
(4) Het ‘Central Park’ van de universiteit. De tuinen op de Uithof zijn een oase tussen de omliggende gebouwen in het Science Park van Utrecht, waar veel studenten en werknemers graag komen om er te relaxen of in de rustige omgeving te studeren.
“Door vele oorzaken is de belangstelling in planten de laatste tijd weer sterk toegenomen en groeit nog steeds,” vertelt Gerard.
“Niet alleen vormen planten het belangrijkste voedsel voor mens en dier, en maken wij er geneesmiddelen van, wij benutten ze ook voor de versiering van onze parken, tuinen en woningen. Maar planten bieden nog veel meer. Zij produceren de zuurstof die wij inademen en absorberen kooldioxide. Om die reden en voor het esthetisch aspect gaan veel steden in ons land over tot de aanplant van meer bomen en struiken.”
“Wij helpen, hier in Utrecht, ook met projecten voor gebruik in
andere landen. Zo bestuderen wetenschappers op dit moment mangrovebomen uit de tropen.
Mangrove vloedbossen beschermen kusten tegen tsunami’s. Tijdens grote tsunami’s in Indonesië viel op dat op sommige plaatsen de kust beschermd werd terwijl op andere plaatsen de mangroves werden weggevaagd. Er wordt nu onderzoek gedaan naar wat dat verschil veroorzaakte. Mangrovebossen bieden ook bescherming aan jonge vissen.” Tijdens een rondgang met Gerard zagen wij mangroveplanten in bakken in een proefkas groeien.
In de bakken wordt eb en vloed gesimuleerd. Indrukwekkend!
Orchideeën en bromelia’s
Plantencollecties van botanische tuinen zijn vaak door historische belangen tot stand gekomen. Zo is Leiden gespecialiseerd in planten uit Azië, Amsterdam in planten uit Zuid- Afrika en Utrecht die uit Midden- en Zuid-Amerika. Daarover zijn onderling afspraken gemaakt. Tot de specialismen van Utrecht horen bromelia’s en orchideeën.
Omdat veel evenementen van de Nederlandse Orchideeën Vereniging in het kassencomplex van de Botanische Tuinen Utrecht worden gehouden, kennen de meeste leden de indrukwekkende collecties. Wat mijn vrouw en ik niet wisten is dat hier planten bij zijn die in de natuur bijna of helemaal verdwenen zijn, bijvoorbeeld Raccinea dyeriana,
Gezicht op het Bamboebos
De eeuwenoude Ginkgo biloba tijdens de herfst in de Oude Hortus
Hortulanus Gerard van Buiten
Gerard van Buiten
Aristolochia grandiflora Cattleya maxima
In de Rotstuin
Minuarta stellata
Sempervivum Commander Hay
Orchideeën | 66 | 2019 Orchideeën | 67 | 2019
een tillandsia die groeide in mangrovebossen langs de kust van Equador maar vrijwel helemaal verdwenen is als gevolg van de toegenomen garnalenvisserij aldaar.
De planten doen het bijzonder goed, mede dankzij de vrijwillige hulp van enkele leden van de NOV. Wij zagen diverse prachtige orchideeën.
Een Stanhopea had een enorme zaadpeul ontwikkeld. Een volgroeide Vanilla planifolia groeide tegen een boomstam net zoals in de natuur.
Opvallend mooi zijn ook de vele varens en in een prachtige vijver een exemplaar van Victoria cruziana, een iets kleinere soort van de reuzenwaterlelies uit Zuid-Amerika.
Simpel?
In het gesprek met Gerard spraken wij onze verwondering uit over geraffineerde eigenschappen van planten. Wij kennen de vernuftige strategieën die orchideeën hebben ontwikkeld om specifieke insecten te lokken voor hun bestuiving.
Maar Gerard vertelde ons ook over bizarre methodes die planten en bomen hebben ontwikkeld voor de
verspreiding van hun zaden, bewust gebruik makend van de wind of van dieren. Gerard toonde ons planten die vlekjes op hun bladeren hadden ontwikkeld die lijken op de eitjes van vlinders om te voorkomen dat te veel vlinders hun eitjes op die bladeren leggen en rupsjes op de plant zouden uitkomen. “Hoe kunnen wij planten
‘simpel’ noemen?” vroeg hij terecht.
De bekende orchideeënkenner
Dunsterville schreef daar eens over
“alsof een bewust brein de strategieën bedacht heeft.”
Fossielen
Tenslotte toonde Gerard ons de grote collectie fossielen van planten. Natuurs eigen ‘herbarium’. In deze collectie zijn planten die miljoenen jaren geleden door aardverschuivingen en modderstromen in de zich vormende
aardkorst terecht zijn gekomen, een afdruk hebben achtergelaten, of zelf versteend zijn en zo hun vormen hebben behouden. En dan in zo’n grote verscheidenheid.
Verschillende tuinen
Verscheidenheid geldt ook voor het hele tuincomplex op de Uithof.
Die mag zijn meervoudige naam Botanische Tuinen Utrecht ook
Vanilla planifolia Polystachya galeata
Stanhopea oculata Grote collectie bromelia’s Zaadpeul van Stanhopea
Jonge mangrovebomen in de kas
Insectenetende planten
Pleione formosana staat jaarrond buiten Cattleya intermedia var. coerulea
Engelhardia macroptera (gevleugeld zaad) Lepidostrobus goldenbergi (wolfsklauw)
Bloeiende palmboom in Utrecht
Keuringcommissie op de jaarlijkse Orchideeëndag in de Botanische Tuinen Utrecht
Wisteria sinensis, blauwe regen
Victoria cruziana
terecht dragen omdat er, naast de kassen, meerdere tuindelen zijn, elk met een eigen bedoeling en sfeer.
Zo zijn er de beroemde Rotstuin, de Ontdektuin, het Bamboebos, het Taxodium-moeras, het gebied rond het Bijenhotel, de Evolutietuin, de Vogelhut. Sinds kort is er ook de Greennest Gallery, een prachtige plantenwinkel en adviescentrum met originele ideeën voor het houden van planten binnen gebouwen.
Plateaus van verschillende planten om muren mee te versieren, wandbedekkingen van mos en prachtige miniatuurtuintjes voor in huis of kantoor.
De Botanische Tuinen Utrecht zijn ieder jaar geopend van 1 maart tot 1 december en zijn in alle seizoenen het bezichtigen meer dan waard. •
Greennest Gallery
