1
Jaarverslag 2012
Botanische Tuinen Utrecht
2
3
Tuinen voor wetenschap en publiek
Botanische Tuinen Utrecht
Jaarverslag 2012
“The art of healing comes from nature and not from the physician. Therefore, the physician must
start from nature with an open mind.”
-Paracelsus (1494-1541) 4
Alles ziet er goed verzorgd uit en er is een zeer prettige sfeer. • Als werknemer van de uu is het in elk jaargetijde heerlijk om daar je brood op te eten en te relaxen. Tevens is het een prachtige locatie om een receptie te geven. Er worden cursussen en workshops
5 Het gebeurt ieder voorjaar en toch is het
ieder voorjaar weer bijzonder: de jonge plantenscheuten in de tuin komen uit de lege, zwarte aarde omhoog in groene, paarse en zelfs rode tinten. De vroege voorjaarsplanten op de Stinzenhelling van het historische Fort Hoofddijk zijn er als eerste en dan volgt de rest. Met een paar mooie dagen lijkt de tuin wel te exploderen!
En met de planten, komen ook de bezoekers in alle soorten en maten. De kinderen die rondrennen over de smalle paadjes in de Rotstuin, de medewerkers uit de gebouwen van Universiteit, Hogeschool en TNO die in de lunchpauze komen genieten van het vroege zonnetje of gaan lunchen op het terras van Tuincafé Botanica, de studenten die ineens bedenken dat een onderzoekje in de tuin misschien best leuk is en de vele plantenliefhebbers die zich vergapen aan alle bijzondere soorten die bij ons te vinden zijn.
In 2012 gooide een late vorstperiode roet in het voorjaarseten. Veel planten die al aan het uitlopen waren, kregen een behoorlijke knauw en een aantal heeft dat helaas niet overleefd.
Gelukkig bleef er nog genoeg moois over om van te genieten en dat deden de ruim 70.000 bezoekers volop.
Met het jaarthema ‘Komt een plant bij de dokter!’, over geneeskrachtige planten, lieten we zien hoe waardevol planten zijn voor onze gezondheid. Ook het Tropisch Vlinderfestival, altijd zeer in trek bij kinderen, trok zoals ieder jaar veel bezoekers, waarvan vele probeerden de rondwarrelende vlinders vast te leggen op een foto.
Bijzonder dit jaar was de tentoonstelling
‘Wonderlijk Natuurlijk’, samengesteld door prof. Wim Turkenburg voormalig directeur van het Copernicus Instituut van de Universiteit Utrecht en de fotografen Paul Ridderhof en Lucy Hooft. Deze tentoonstelling gaf met behulp van 120 grote foto’s, buiten bij de Kassen opgesteld, een prachtig beeld van het Nederlandse
landschap.
Het jaarverslag dat voor u ligt, geeft een mooi overzicht van alle activiteiten die in 2012 in onze Botanische Tuinen plaatsvonden, niet alleen op het gebied van onderwijs en onderzoek, maar ook op het gebied van recreatie en educatie.
Als doorlopende ‘nieuwskrant’ treft u onderaan de pagina’s opmerkingen van onze bezoekers, gemaakt in het kader van de ANWB-verkiezing
‘Het leukste uitje van Nederland’.
Arie Oudijk, directeur
Inleiding
Alles ziet er goed verzorgd uit en er is een zeer prettige sfeer. • Als werknemer van de uu is het in elk jaargetijde heerlijk om daar je brood op te eten en te relaxen. Tevens is het een prachtige locatie om een receptie te geven. Er worden cursussen en workshops
gegeven voor vogels en planten en dieren (vlinders) etc • De botanische tuin: ruiken, proeven, leren, genieten • Een ervaring van natuur en jaargetijden. Ook een leuk assortiment cadeautjes • De Botanische Tuinen zijn een geheel van meerdere prachtige plekjes.
6
7
gegeven voor vogels en planten en dieren (vlinders) etc • De botanische tuin: ruiken, proeven, leren, genieten • Een ervaring van natuur en jaargetijden. Ook een leuk assortiment cadeautjes • De Botanische Tuinen zijn een geheel van meerdere prachtige plekjes.
Publiek: educatie en recreatie
De bezoekersaantallen over de laatste tien jaar laten duidelijk een stijgende lijn zien, met een uitschieter in 2009, het jaar dat een tentoonstelling van de wereldberoemde kunstenaar Paul McCarthy in de tuin stond opgesteld. In 2012 brachten in totaal 71.661 mensen een bezoek aan de Tuinen, waarvan 3.141 kinderen. Bijna de helft daarvan zijn gratis bezoekers (houders van een vriendenkaart, medewerkers UU, UMC, TNO en HU) en een substantieel deel maakt gebruik van een Museumkaart (MK: 19.453). Verder waren er in 2012 diverse kortingsacties zoals met de landelijke vereniging Groei en Bloei, Minicards en Holland Factory.
Groepsbezoek en rondleidingen
Regelmatig bezoeken mensen in groepsverband de Botanische Tuinen en boeken dan vaak ook een rondleiding. In 2012 werd 150 keer een rondleider ingezet. Onze rondleiders worden regelmatig bijgeschoold en zijn goed op de hoogte van wat er in de tuin speelt. Naast aangevraagde en betaalde groepsrondleidingen, worden tijdens evenementen vaak gratis, kortere rondleidingen gegeven.
Educatie
Naast de educatieve informatie ten behoeve van tentoonstellingen, is voor individuele bezoekers standaard uitgebreide bebording aanwezig en regelmatig worden nieuwe borden geplaatst of oude vervangen. Zo is in 2012 een overzichtsplattegrond geplaatst bij de Kassen, een bord over primitieve bloemen bij de magnolia’s in de Systeemtuin en bebording bij het nieuwe
themavak ‘Rood staan’ in de Thematuin. Naast de drie al op de website beschikbare audiotours, is in 2012 ook een wandeling uitgezet met QR-codes die bezoekers informatie geeft over zgn. levende fossielen, plantengroepen die al heel vroeg in de evolutie ontstonden en waarvan nog steeds vertegenwoordigers op aarde leven.
Een drankje en een hapje
Catering Botanica zorgt voor een drankje en een hapje in het tuincafé en op het belendende terras. Eigenaar Berry Dirven werkt zo duurzaam mogelijk en gebruikt zo veel mogelijk biologische ingrediënten. In 2012 heeft hij ook de begeleiding van de verhuur voor de ruimtes in de Kassen op zich genomen en verzorgt hij de catering voor de bijeenkomsten die er gehouden worden.
Vriendenstichting Wachendorff
Leden van de Vriendenstichting hebben gratis toegang tot de Tuinen en kunnen deelnemen aan speciale ledenexcursies. Nadat het Von Gimborn Arboretum in 2010 als zelfstandige stichting is voortgezet, heeft de Vriendenstichting het besluit genomen door te gaan als Vriendenstichting voor beide tuinen. De Vriendenstichting telde in 2012 1491 donateurs/begunstigers. Een deel van de lidmaatschapsgelden komt ten goede aan publieksgerichte projecten en verbeteringen in de tuinen zoals bebording of nieuwe aanplant.
In 2012 ontving Fort Hoofddijk € 9.300,-, een bedrag dat is besteed aan bebording op het Buitenfort, aanpassingen in de Tropische Kassen, een digitale camera en een nieuwe laptop voor de presentatieruimte.
Iedere hoek is weer anders en in ieder seizoen is het anders, maar telkens is daar een bloemenpracht. Heel troostrijk ook • De Botanische Tuinen zijn een prachtig stukje natuur en rust in een hectische wereld. Een lust voor oog, oor en neus! • De horeca past in de 8
Publieksactiviteiten 2012
4 maart Opening seizoen Stinzendag 17/18 maart Vol van de Bol!
14/15 april Museumweekend 5/6 mei Rotsplantenweekend 18 mei Fascination of Plants Day 1 juni-1 december ‘Wonderlijk Natuurlijk
Avondopenstellingen:
5 juni Verrassingswandeling met de hortulanus
19 juli Lezing en rondleiding medicinale planten 16 augustus Nachtvlinders en
fluitkikkertjes in de Kassen
1 april -1 december ‘Komt een plant bij de dokter!’
21/22 April Opening Fortenseizoen 16 juni -16 september Tropisch Vlinderfestival 7 en / 8 juli Imkerweekend 22 juli Zomer vol verhalen 2 september Rotsplanten en
Voorjaarsbollen
1-30 september Tentoonstelling ‘Windnomaden’
13-31 oktober Kinderspeurtocht
‘Prof. Billenklap in de storm’
17 / 18 oktober Herfstknutselen 28 november Vogeltaartjes maken
Evenementen: leerzaam en leuk
Jaarlijks organiseren de Tuinen tal van activiteiten voor een breed publiek waarvan een aantal enkele maanden loopt. Een bijzondere plaats neemt het festival deBeschaving in, dat in 2012 voor de tweede keer werd georganiseerd. Dit festival is mogelijk dankzij samenwerking tussen Universiteit Utrecht, Hogeschool Utrecht, het UMC, de Stichting Vrede van Utrecht en de Stichting Studentenhuisvesting Utrecht.
Jaarthema ‘Komt een plant bij de dokter!’ (1 april-1 december)
In 2012 stonden geneeskrachtige planten centraal en onder de naam ’Komt een plant bij de
dokter!’, werden een bordententoonstelling, een wandeling voor volwassenen en een speurtocht voor kinderen (Groene pillenroute) ontwikkeld.
Ook het betreffende plantenvak in de Thematuin is hiervoor uitgebreid onder handen genomen. Tot slot is in de Kassen een permanente opstelling gemaakt met i-pads waarmee een deel van de farmacognosiecollectie (preparaten van
geneeskrachtige planten) is ontsloten. Dit project is financieel mogelijk gemaakt door een bijdrage van het K.F. Hein Fonds.
Tentoonstelling ‘Wonderlijk natuurlijk’
(1 juni – 1 december)
Deze tentoonstelling bestond uit 120 foto’s van Nederlandse landschappen, gemaakt door fotografen Paul Ridderhof en Lucy Hooft, en werd gerealiseerd in nauwe samenwerking met het Copernicus Instituut en zijn voormalige directeur prof.dr. Wim Turkenburg. De foto’s staan in het gelijknamige boek, uitgegeven door Studio Gemini, met daarbij uitgebreide uitleg over de diverse landschapstypen.
Tropisch Vlinderfestival (16 juni – 16 september)
Dit kleurrijke festival is altijd een groot succes bij kinderen, maar ook volwassenen vragen al in februari wanneer het weer komt.
De levenscyclus van de vlinders biedt ons bovendien de mogelijkheid meer te vertellen over de relatie tussen planten en insecten.
Festival deBeschaving (30 juni) In 2012 waren de Botanische Tuinen voor de tweede keer gastheer voor Festival deBeschaving, een programma vol muziek, dans, theater en wetenschap. Dit festival brengt een groot aantal nieuwe bezoekers naar de Tuinen die wij graag laten kennismaken met deze ‘groene schatkamer’
midden op De Uithof.
Iedere hoek is weer anders en in ieder seizoen is het anders, maar telkens is daar een bloemenpracht. Heel troostrijk ook • De Botanische Tuinen zijn een prachtig stukje natuur en rust in een hectische wereld. Een lust voor oog, oor en neus! • De horeca past in de
9
2 juni tot 1 december 2012
Nederlandse landschappen verbeeld
WONDERLIJK NATUURLIJK
Paul Ridderhof en Lucy Hooft
Botanische Tuinen Utrecht Fort Hoofddijk, Budapestlaan 17, Utrecht Postbus 80.162, 3508 TD Utrecht Tel. 030-2531826 Fax: 030-2535177 e-mail: botanische.tuinen@uu.nl internet: www.uu.nl/botanischetuinen twitter: @UUBotu
Copernicus Instituut, Universiteit Utrecht De12Landschappen
omgeving b.v. feestjes in de serre van de kassen. Parkeren in het weekend gratis. Openbaar vervoer is vlakbij. Personeel is zonder meer deskundig, heeft vooral veel liefde voor de tuinen. Prijs is niet teveel. Kinderen tot 13 jaar gaan b.v. gratis naar binnen. Je kunt 10
Botanische TuinenUtrecht sinds 1639
Planten uit alle windstreken De meer dan 6.000 plantensoorten in de
Botanische Tuinen zijn afkomstig uit de hele wereld. Ze zijn in de loop van ruim 350 jaar voor wetenschappelijk onderzoek
verzameld tijdens expedities of als zaden
geruild met andere botanische tuinen.
Sommige planten zijn erg zeldzaam of in de natuur al uitgestorven. Wij doen ons best deze planten voor de toekomst te
behouden.
Botanische Tuinen Utrecht, voor publiek & wetenschap
In het hart van de provincie Utr echt ligt een groene oase met duizenden
plantensoorten: de Botanische Tuinen Universiteit Utr echt. De Tuinen liggen in het
universiteitscomplex De Uithof en zijn aangelegd op en rond het voormalige Fort
Hoofddijk dat onderdeel uitmaakt van de Nieuwe Hollandse W aterlinie. Wij nodigen u
van harte uit om zelf deze kleurrijke, fascinerende ‘schatkamer’ te komen ontdekken.
© 2012 BGCI STICHTING
WACHENDORFF
Activiteiten & rondleidingen De Botanische Tuinen organiseren regelmatig speciale thema-evenementen zoals het Rotsplantenweekend en het Tropische Vlinderfestival. Ook zijn er elk jaar nieuwe wandelingen, kinderactiviteiten en exposities over boeiende aspecten van planten. Voor groepen zijn op aanvraag rondleidingen mogelijk (indien gewenst met koffi e en/of lunch). U kunt ze ook downloaden via onze website. Verder is er een QR- route, de Dinotrail, die langs plantaardige, levende fossielen voert.
Meer weten?
Bel dan de infolijn of kijk even op onze website Post Postbus 80162, 3508 TD Utrecht Infolijn (030) 253 54 55 Fax 030 253 51 77 E-mail botanische.tuinen@uu.nl Website www.uu.nl/botanischetuinen Facebook www.facebook.com/botanischetuinenuu Twitter UUBotu
Vriendenstichting Wachendorff Wilt u het werk van de Tuinen steunen? Word dan donateur van de Vriendenstichting Wachendorff.
Donateurs ontvangen het blad Hortus 2 maal per jaar en hebben gratis toegang tot de Botanische Tuinen Utrecht. Meer informatie? Zie www.wachendorff.nl
Waar vindt u ons?
Budapestlaan 17, De Uithof, Utrecht Bus GVU-lijnen 11 en 12, resp. halte Botanische Tuinen en halte Padualaan.
Entree: € 6,50; 65+ en groepen vanaf 15 personen € 5,- U-pas € 2
Met Museumkaart en voor kinderen t/m 12 jaar (onder begeleiding) gratis toegang.
Openingstijden: van 1 maart tot 1 december van 10.00-16.30 uur.
Met jaarprogramma 2012
Fort Hoofddijk Utrecht
Botanische
Tuinen U trecht
Jaarkrant 2012
Medicinale plantentuinen Botanische tuinen zijn ooit
‘begonnen’
als medicinale plantentuinen ofw el ‘horti medicor
um’. Dergelijk e tuinen w
aren in feite de w
etenschappelijk e voortzetting v
an de klooster
tuinen. Geschr even kennis over de geneeskrachtige w
erking v an kruiden was in de ‘donk
ere’ periode vanaf de 4de tot de 11de eeuw voornamelijk (no
g) te vinden bij kloosterlingen.
Zij behandelden patiënten met planten die ze v
oor dat doel kw eekten.
Vanaf de 11de eeuw werden in Eur
opa universiteiten opgericht waaraan onder meer geneeskunde w erd onderw
ezen. Uiteraar d moesten de studenten kennis opdoen o
ver medicinale planten en de planten ler
en herk ennen, maar het duur
de nog tot 1544 v
oor de eer ste botanische tuin (hortus) met dat doel w
erd aangelegd in P adua.
Veel universiteitssteden v olgden dat v
oorbeeld, waaronder Leiden in 1590 en Utr
echt in 1639.
De botanische tuinen w
aren gericht op het onderwijs aan geneeskundestudenten en daar
om waren de planten bijv
oorbeeld per ziekte gerangschikt.
Later v erwaterde deze medische opzet,
omdat ook niet-medicinale soor
ten een plaats kr egen en de rangschikking op ander
e criteria geschiedde . (Kruiden)geneeskunde door de eeuwen heen Hoe komen w
e eigenlijk aan onze k ennis over medicinale planten? Om die vraag te beantw
oorden, is een kort uitstapje naar de
geschiedenis v an de (w
esterse) geneeskunst noodzak
elijk. Tegenwoordig zijn w e bij ziekte gewend om een dokter te raadplegen.
Vroeger was je op jezelf of op een sjamaan/medicijnman aangewezen en wist je uit er
varing dat sommige planten hielpen tegen bepaalde kw
alen. In het Amazonegebied en delen v
an Afrika en Azië zijn kr
uiden voor zelfmedicatie no g altijd de belang
rijkste geneesmiddelen.
Al vanaf zo’n 4000 jaar v
oor Chr istus duik
en geschr iften op over kruidengeneeskunde
. Het gebr uik van kruiden of v
an ander e medische techniek
en was in deze histor
ische tijden sterk v erweven met magie en r
eligie. Verschillende ar tsen die een grote rol speelden in de (ontwikk
eling v an de) geneeskunde
, probeerden de ziekteleer los te koppelen v
an religieuze en mag ische handelingen zoals Hippocrates (460-377 v
oor Chr istus), Avicenna (980-1037) en P
aracelsus (1493- 1541). In de middeleeuw
en speelden r eligie en bijgeloof desondanks (opnieuw) een g
rote rol en was de schr
iftelijke kennis v an geneeskrachtige planten zoals eer
der al opgemerkt, grotendeels voorbehouden aan kloosterlingen.
Het aspirientje Vanaf halv
erwege de 17 de eeuw nam de wetenschap een vlucht en raakte een wetenschappelijk
er benader ing van de geneeskunde in zwang. Dit kw
am mede door de ontwikk eling van instrumenten als de micr
oscoop. Men beg reep Bezoekersinformatie Fort Hoofddijk
Budapestlaan 17, De Uithof, Utr Entree: Volwassenen € 6,50, 65+ en grecht
oepen > 15 personen € 5,-, MK en kinder
en t/m 12 jaar (onder begeleiding) gratis Openingstijden: van 1 maart tot 1 december van 10.00-16.30 uur Openbaar vervoer: stadsbus lijn 11 of 12.
Informatie kantoor Postadres: Postbus 80.162, 3508 TD Utr
echt Informatietelefoon: 030 - 2535455 Rondleidingen en Serr
everhuur: 030 - 2531826 Bezoekerscentrum: 030 - 2531890 Catering entr
eegebouw: 030 - 2531905 E-mail:
botanische.tuinen@uu.nl Website: www.uu.nl/botanischetuinen
www.facebook.com/botanischetuinenuu twitter
@UUBotu N.B. Kijk voor de meest r
ecente informatie in het pr ogramma op de website of op onze facebookpagina.
Stichting W achendorf (vrienden van de Botanische Tf uinen Utr
echt) www.wachendorf
f.nl
ISSN: 1871-4137
pagina 4 pagina 5
pagina 8 pagina 9 Een boom.
Hoe de tulp naar Ontdek het
Kinderpagina opzetten
Nederland kwam plantenrijk
Geneeskrachtige planten
Met bonzend hart betrad zuster Clivia de operatiekamer
. Zou dokter Plant er zijn vandaag? Een zucht van verlichting ontsnapte aan haar sensuele mond: zij zag hem staan met zijn gespier
de wortels, zijn gebeeldhouwde stengels en zijn frisgewassen loof. Op hetzelfde moment draaide dokter Plant zich elastisch naar haar om en zei met zijn vertr
ouwenwekkende, bladgr oene stemgeluid: ‘Ach, Clivia, wees eens lief en geef me een hartstochtelijke zoen’. Ruisend sloeg hij zijn tedere takken om haar heen. Ze str
oomde over van geluk en… ja, hou maar op zeg! W
at krijgen we nou voor zwijmelig doktersr
omannetje? De kop boven dit stuk heeft het toch over een plant die bij de dokter komt, niet dat de plant ook dokter is? Ja én nee. De titel vertelt geen leugen, want planten komen inder
daad vaak bij de dokter
. Echter, niet als patiënten, maar in de vorm van geneesmiddelen. Anders gezegd: in veel gevallen is de plant de dokter!
Nick Meijdam
Uitgave Botanische T uinen Utr
echt 2012 Slaapbol (
Papaver somniferum ) levert verschillende genees
- krachtige stof
fen, zoals morfine, codeïne en papaverine
Komt een plant bij de dokter!
omgeving b.v. feestjes in de serre van de kassen. Parkeren in het weekend gratis. Openbaar vervoer is vlakbij. Personeel is zonder meer deskundig, heeft vooral veel liefde voor de tuinen. Prijs is niet teveel. Kinderen tot 13 jaar gaan b.v. gratis naar binnen. Je kunt
We staan in de krant!
De Tuinen zijn prachtig, daar is iedereen het over eens maar wereldnieuws hebben we niet vaak te melden. Evenementen spelen daarom een grote rol als ‘reden’ om de pers te benaderen. Naast aankondigingen van evenementen in agenda’s van maandbladen en landelijke en regionale dagbladen, verscheen in 2012 een aantal
uitgebreide artikelen in dagbladen: Amersfoortse Courant, 27 januari: ‘In maart is de Rotstuin op zijn mooist’, Telegraaf, 17 maart: ‘Komt een plant bij de dokter!’, Trouw,17 maart: ‘In de ban van bloembollen’, Nederlands Dagblad, 26 mei:
‘Medicijnen uit het plantenrijk’ en Nederlands Dagblad, 13 oktober: ‘Herfsttinten’.
Daarnaast verschenen artikelen in diverse maandbladen zoals in Tuin & Landschap (november en december 2012) en Roots (september 2012). In Libelle (29, 13 t/m 19 juli) werden de Tuinen genoemd als een van de 25 mooiste tuinen van Nederland en het populair- wetenschappelijke tijdschrift Quest van september publiceerde een artikel over geneeskrachtige planten naar aanleiding van ons jaarthema op basis van een interview met de educatief medewerker. Ook de regionale RTV besteedde regelmatig aandacht aan de Tuinen. Naast deze free publicity hebben we een beperkt aantal advertenties geplaatst.
Website en nieuwe media De website van de Botanische Tuinen
(www.uu.nl/botanischetuinen) is een zelfstandig onderdeel van het Content Management Systeem van de Universiteit. In vorige jaren werden hier ook een blog en korte nieuwsberichten opgezet,
maar met de komst van social media, wordt de website vooral gebruikt voor de basisinformatie die wat langer meegaat. In 2012 hebben we voor het eerst volop social media ingezet in onze com- municatiemix. Met facebook en twitter bereiken we een publiek dat iets jonger is dan onze ge- middelde bezoekers. Vooral facebook is een heel goede manier gebleken om klein nieuws snel te delen en via mooie foto’s met een kort tekstje uiteenlopende plantenweetjes en tuinnieuwtjes aan te bieden. Dat dit op prijs wordt gesteld, blijkt uit de vele volgers (eind 2012 ruim 600, inmiddels ruim 1100) en likes van de berichten.
Eigen uitgaven
Ieder jaar publiceren de Tuinen een Jaarkrant, die ook op onze internetsite te lezen is. Naast het vaste hoofdartikel over het jaarthema (Nick Meijdam), de kinderpagina en het jaarprogram- ma, kwamen in 2012 onder meer bijen en hom- mels (Dr. Marie-José Duchateau), paddenstoelen in de tuin (drs. Emma van den Dool, Nederlandse Mycologische Vereniging), onze Turfterrassen (Gerard van Buiten) en een interview over de broedvogelinventarisatie in 2012 (Akkie Joosse) aan bod. Daarnaast geven de Tuinen ieder jaar een algemene folder uit en losse flyers voor diver- se evenementen. De jaarkrant en folders worden verspreid via VVV’s, hotels, campings, musea en bibliotheken in de regio.
Bij de tentoonstelling ‘Wonderlijk natuurlijk’
verscheen bovendien een kleine catalogus.
11
12
hier meerdere keren per jaar naar toe gaan en elke keer is er ‘n andere tuin. Je ziet hier ook veel exotische planten, vaak is er uitleg en zijn er gratis rondleidingen. Ik kan het iedereen aanraden in de diverse jaargetijden een bezoekje af te leggen naar deze mooie en 12
Naast het reguliere onderhoud is in 2012 een vijftal grotere projecten uitgevoerd.
‘Rood staan!’ in de Thematuin In de Thematuin werden in het voorjaar tien grote, speciaal gemaakte plantenbakken geplaatst waarin mini-biotopen werden aangelegd die één of meerdere bedreigde planten huisvesten.
Met de titel ‘Rood staan!’, wordt verwezen naar de diverse Rode lijsten met bedreigde planten en dieren. Dit themavak is onderdeel van een gezamenlijk project van de Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen. Ook werd het themavak eetbare planten fors uitgebreid en aangevuld met een experimentele, hoge bak met zoutwatergroenten zoals Zeekraal en Lamsoren.
Herinrichting deel Koude kas en verplaatsing Palmvarens
Eind september zijn de Palmvarens verplaatst van hun wat verouderde onderkomen achter in de Tropische Kas, naar een prachtig mooi aangelegd plekje in de Subtropische kas. Ze hebben zo niet alleen meer licht, maar ook veel meer ruimte en ze komen beter tot hun recht.
Renovatie beek Rotstuin
In oktober is de bergbeek aan de noordoost- kant van de Rotstuin helemaal gerenoveerd.
De beek is uitgegraven en van een nieuw, speciaal folie voorzien.
Dit project was mogelijk dankzij een genereuze, particuliere gift van € 50.000,- verdeeld over vijf jaar. Over de renovatie is een artikel in het vaktijdschrift Tuin en Landschap (nr. 25, p. 36-38) verschenen.
Herbeplanten en afstrooien noordelijke punt Rotstuin
Daarnaast is in de Rotstuin een aanzienlijk deel gerooid, opnieuw aangeplant en afgestrooid met grind om zo onkruid tegen te gaan en onderhoud te beperken. Het ligt in de bedoeling dit geleidelijk aan ook bij andere delen van de Rotstuin toe te passen.
Drainage Systeemtuin
In de Systeemtuin werd in november het drainagesysteem grondig aangepakt. Dit functioneerde al een tijd niet meer goed, waardoor zowel de plantenvakken als de paden regelmatig erg nat waren. Verstopte drainagebuizen zijn op strategische plaatsen opgegraven en doorgespoten. Op praktische punten zijn putten ingegraven om het doorspoelen later te vergemakkelijken.
Hard werk
hier meerdere keren per jaar naar toe gaan en elke keer is er ‘n andere tuin. Je ziet hier ook veel exotische planten, vaak is er uitleg en zijn er gratis rondleidingen. Ik kan het iedereen aanraden in de diverse jaargetijden een bezoekje af te leggen naar deze mooie en 13
14
goed onderhouden tuinen • De mooiste tuin van Nederland • De tuin is een museum van planten en bomen en je verwondert je telkens weer hoe mooi het is • Dit is een uniek geheel van planten in een prachtige aangelegde super tuin • Echt genieten van de natuur.
Het geld en de mensen
De Tuinen worden centraal gefinancierd door de Universiteit Utrecht, waar ze een onderdeel van vormen. In het verleden vielen de Tuinen deels onder de financiële verantwoordelijkheid van de Faculteit Biologie, later onder de Bètafaculteit.
De totale begroting van de Botanische Tuinen, inclusief personeelskosten en exclusief huisves- ting, bedraagt € 1.340.000, waarvan 1.041.000 af- komstig uit centrale gelden. De overige baten zijn afkomstig van kaart- en winkelverkoop, verhuur ruimtes en interne vergoedingen.
In totaal werken twintig mensen bij de Tuinen, waarvan drie via Hoveniersbedrijf Van Triest. Daar- naast zijn er in het voorjaar stagiair(e)s van École Nationale Supérieure de la Nature et du Paysage uit Blois te vinden, een opleiding waarmee de Tuinen al jaren samenwerken. Daarnaast worden de Tuinen bijgestaan door een grote groep vrijwil- ligers bij de balie en in de tuin. Ook de winkel en boekenverkoop worden door vrijwilligers gere- geld. Voor rondleidingen is een wisselende groep rondleiders beschikbaar. In 2012 zijn er geen veranderingen geweest in het personeelsbestand.
goed onderhouden tuinen • De mooiste tuin van Nederland • De tuin is een museum van planten en bomen en je verwondert je telkens weer hoe mooi het is • Dit is een uniek geheel van planten in een prachtige aangelegde super tuin • Echt genieten van de natuur.
15
Aantal mensen in dienst per 31-12-2012
Directeur 1 1 fte
Staf collectiebeheer 3 2,6 fte
Staf publiek 4 2,6 fte
Hortulanus 1 1 fte
Medewerkers tuin (vaste dienst) 9 8,8
Medewerkers tuin (via Hoveniersbedrijf Van Triest) 3 3 fte Gastmedewerker Flora van de Guianas 1
Aantal vrijwilligers en rondleiders per 31-12-2012
Vrijwilligers balie 45
Vrijwilligers tuin 26
Rondleiders 27
Prachtige exposities en leuke activiteiten voor kinderen • Een bezoek aan de Botanische tuin is verrassend afwisselend: kunst, goede informatie, een lust voor het oog (bv de vlindertuin) en goede horeca • Een onverwachte oase, ieder seizoen anders, altijd mooi. Ook 16
Cursus (niveau) Aantal
studenten Aantal steeds wisselen- de soorten uit de tuin, gebruikt voor het practicum (kassen)
Aantal soorten in de tuin bestudeerd op locatie (kassen)
Aantal dagen docent
1 (1) 250 20 (10) 2
2 (3) 50 60 17
3 (2) 120 130 (70) 200 (100) 16
4 (2) 60 30 (15) 3
5 (2) 60 10 (3) 2
6 (2) 60 wisselend
7 (3) 40
Prachtige exposities en leuke activiteiten voor kinderen • Een bezoek aan de Botanische tuin is verrassend afwisselend: kunst, goede informatie, een lust voor het oog (bv de vlindertuin) en goede horeca • Een onverwachte oase, ieder seizoen anders, altijd mooi. Ook De Tuinen kweken grootschalig practicummateriaal
voor diverse cursussen (tussen haakjes aantallen studenten): ‘Plantenbiologie’(250), ‘Plantenfysiolo- gie’ (85), ‘Plant-Microbe interacties’ (60) en
‘Plantenadaptatie en -afweer’ (40). De volgende cursussen (Departementen Biologie en Aardweten- schappen) maken gebruik van levend materiaal en/
of docenten van de Botanische Tuinen (zie tabel):
1. Cursus Evolutie en Biodiversiteit 2. Cursus Biodiversiteit en Landschap 3. Cursus Natuurbehoud, Duurzaamheid en Plantendiversiteit
4. Cursus Paleo-ecologie 5. Cursus Evolutiebiologie 6. Cursus Microbiële interacties 7. Cursus Plantenadaptatie en -afweer
Aanvullende (veldwerk)cursussen voor studenten
Drie van de vier veldwerkcursussen (vogel-, insec- ten- en floracursus) die buiten studietijd worden gegeven, vinden voor een deel plaats in de tuin.
Deze cursussen genieten grote belangstelling bij studenten. Bij de floracursus is plaats voor slechts 20 studenten per keer. Er is een toename van ac- tiviteiten in de tuin op dit gebied. Deze cursussen worden in nauwe samenwerking met de UBV en de opleiding Biologie gegeven.
Overig onderwijs
De internationale cursus ‘Tropical Plant Families’
van de Universiteit Leiden, in samenwerking met
het Naturalis Biodiversity Center, kwam één dag op bezoek in de Utrechtse kassen en maakte gedurende de gehele drieweekse cursus mede gebruik van Utrechts materiaal en kennis. De Universiteit van Wageningen kwam één dag naar Utrecht voor excursies in de kassen (70 studenten).
Een vijftal studenten (bachelor en master niveau) liep in 2012 een (onderzoeks)stage in de tuin of vroeg om informatie over tropische planten als voorbereiding op stages in de tropen. Daarnaast deden vanuit het Young Leaders League-program- ma van de Universiteit Utrecht vijf studenten een onderzoeksproject binnen de Tuinen.
Vanuit het Junior College Utrecht deden enkele leerlingen onderzoekjes in de kassen. Uitbreiding van deze activiteiten ligt in de verwachting.
Dit soort onderzoekjes brengt jonge mensen in contact met de wereld van universitair onderzoek en kunnen mogelijk de doorslag geven bij een keuze voor een studierichting of universiteit als de tijd daar is.
Voor basisscholieren tenslotte, is in 2012 in samenwerking met Natuur- en Milieucommunica- tie Utrecht een nieuw programma opgezet,
‘Wereldplanten, op stap met professor Billen- klap!’, dat in 2013 van start gaat. Ook komen van- uit het basis- en voortgezet onderwijs regelmatig individuele vragen binnen van kinderen voor informatie voor een spreekbeurt.
Onderwijs en onderzoek:
corebusiness sinds 1639
17
18
met kinderen goed te doen, want leuke (educatieve) themaspeurtochten etc • Een schitterende plaats om meer te leren over botanische tuinen en te beleven • Een schitterend aangelegde tuin in een sprookjesachtige omgeving, met het fort als middelpunt •
Binnen de Botanische Tuinen vindt veel onderzoek vanuit de Utrechtse Bètafaculteit plaats. Zo doen medewerkers van de Plant-Microbe Interacties- groep onderzoek naar de natuurlijke afweerme- chanismen van de Zandraket (Arabidopsis thaliana), een onkruid dat wereldwijd door dui- zenden onderzoekers als modelsysteem is geadop- teerd voor moleculair genetisch onderzoek aan planten en hoe ziekteverwekkers afweermecha- nismen kunnen onderdrukken. Meer kennis van het natuurlijke afweersysteem van planten kan gebruikt worden voor het ontwikkelen van mili- euvriendelijke methoden van gewasbescherming.
De onderzoeksgroep heeft hiervoor een deel van het Kassencomplex permanent in gebruik.
Een andere groep die zeer regelmatig, ook in 2012, onderzoek doet in de Kassen, is de onder- zoeksgroep Ecology and Biodiversity, die zich richt op het ontwikkelen, behouden en functioneren
van biodiversiteit, zoals bepaald door ecologische processen en interacties met atmosfeer, water en bodem. Voor deze groep werden onder meer proeven opgezet en verzorgd op het gebied van wortelconcurrentie en fenotypisch onderzoek van klaver en zijn kiemproeven ingezet met waterplanten.
In 2012 is tevens een opzet gemaakt voor een promotieonderzoek naar de rol van specifieke nutriënten bij de groei van grassen voor het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikke- ling, een onderdeel van de Faculteit Geoweten- schappen. Dit onderzoek zal een aantal jaren gaan duren. Eigen onderzoek wordt gedaan aan Bromeliaceae, voornamelijk Tillandsia. Hieruit zijn in 2012 verschillende publicaties voortgekomen, waarin onder meer een aantal nieuwe soorten wordt beschreven.
Onderzoek
met kinderen goed te doen, want leuke (educatieve) themaspeurtochten etc • Een schitterende plaats om meer te leren over botanische tuinen en te beleven • Een schitterend aangelegde tuin in een sprookjesachtige omgeving, met het fort als middelpunt • 19
• Gouda, E.J. (2012a) Two new species in Tillandsioideae (Bromeliaceae) of Machu Picchu, Peru. Phytotaxa 46: 10–18.
• Gouda, E.J. (2012b) Introducing Vriesea pardalina. Journal of the Bromeliad Society 61(5):223-227.
• Gouda, E.J. (2012c) A remarkable new Pitcairnia (Bromeliaceae) species from Peru.
Phytotaxa 49: 29–33.
• Gouda, E.J. (2012d) Bromelien am Inkaterra Macchu Pichu Pueblo Hotel (Bromeliaceae at Inkaterra Macchu Pichu Pueblo Hotel). Die Bromelie 2012(2): 54-59.
• Gouda, E.J. (2012e) Deuterocohnia carmineo-viridiflora – ein neuer Status für eine bemerkenswerte Art aus Bolivien und Paraguay; Deuterocohnia carmineo-viridiflora – a new status for a remarkable species from Bolivia and Paraguay. Die Bromelie 2012 (3):115-117.
Een uniek stukje groen met veel variatie in een ‘stenige’ Uithof. Naast een uitgebreide flora zijn er ‘s zomers ook prachtige tropische vlinders te bezichtigen • Elke keer weer verrast door leuke activiteiten die de Botanische Tuinen organiseren! • Heerlijk om te bezoeken.
20
Collecties uit de Botanische Tuinen Utrecht opgenomen in de Nationale Plantencollectie.
• Crassulaceae: Aeonium
• Alpiene planten
• Araceae: Arisaema
• Guianese planten
• Scrophulariaceae: Penstemon
• Bromeliaceae: Tillandsioideae
• Liliaceae: Trillium
• Costaceae
• Aristolochiaceae: Asarum
• Cactaceae: Rhipsalis
• Polygonaceae: Eriogonum
• Annonaceae
• Orchidaceae, Latijns-Amerika
Een uniek stukje groen met veel variatie in een ‘stenige’ Uithof. Naast een uitgebreide flora zijn er ‘s zomers ook prachtige tropische vlinders te bezichtigen • Elke keer weer verrast door leuke activiteiten die de Botanische Tuinen organiseren! • Heerlijk om te bezoeken.
De belangrijkste collecties van de Tuinen zijn uiteraard de plantencollecties. Er zijn in totaal dertien collecties opgenomen in de Nederlandse Nationale Plantencollectie van de Stichting Natio- nale Plantencollectie. De Nationale Plantencollec- tie omvat een groot aantal, wetenschappelijk ver- antwoord beheerde, collecties levende planten.
Het gaat om plantencollecties die voor Nederland van bijzondere waarde zijn, bijvoorbeeld voor onderzoek en onderwijs of in cultuurhistorisch of maatschappelijk opzicht. Alle NP-collecties wor- den door afzonderlijke botanische tuinen samen- gebracht en beheerd. Meer informatie is te vinden op www.botanischetuinen.nl/SNP.html.
Volgens de telling van 2012 bevatte de Utrechtse collectie 8.386 soorten (inclusief cultivars), waar- van 3.218 van wildherkomst. Van een aantal aan- wezige planten is de naam nog niet met zeker- heid vastgesteld, bijvoorbeeld omdat de planten nog nooit hebben gebloeid.
Vooral in de Kascollecties bevindt zich een groot aantal soorten die uniek zijn voor botanische tuinen wereldwijd. Van de 3.000 in de Kassen aanwezige soorten, zijn er bijvoorbeeld 400 alleen te vinden in Utrecht en 250 slechts in één andere botanische tuin. Ruim de helft van deze unieke soorten komt uit de families Bromeliaceaea en Orchidaceae.
Overige onderwijscollecties
Naast de plantencollecties, bevinden zich in het kassencomplex nog een collectie preparaten van geneeskrachtige planten (de Farmacognosiecol- lectie) en een collectie plantenfossielen. Beide collecties worden gebruikt voor cursussen bij respectievelijk farmacie (alle eerstejaars farmacie krijgen een excursie naar deze collectie), biologie en aardwetenschappen. Naast gebruik bij excur- sies (60 studenten), worden deze collecties ook gebruikt in het onderzoek als referentiecollectie.
De Farmacognosiecollectie valt officieel onder beheer van het Universiteitsmuseum, terwijl de collectie plantenfossielen een deel vormt van de collectie van de Faculteit Geowetenschappen.
De Farmacognosiecollectie is in 2012 in samen- werking met het Universiteitsmuseum en met behulp van vrijwilligers geïnventariseerd en in kaart gebracht. Daarna is een deel van de collectie ontsloten en voor publiek toegankelijk gemaakt door een opstelling van i-pads met uitgebreide informatie. Dit project is mede gefinancierd door het K.F. Hein Fonds.
Collecties
21
22
Indrukwekkende tropische kassen waar je het oerwoud kunt ontdekken. Rondleiding was leerzaam en informatief. Erg leuk!! • Het meest ‘groene ’Fort van de waterlinie! Unieke combinatie van Cultuur, Groen, Wetenschap en Recreatie • Het paradijs van de Uithof!
Samenwerkingspartners
• Botanic Gardens Conservation International (www.bgci.org)
• Nederlandse Vereniging Botanische Tuinen (www.botanischetuinen.nl)
• Stichting Nationale Plantencollectie (www.botanischetuinen.nl/SNP.html)
• Gilde van Tuinbazen (www.gildevantuinbazen.nl)
• Nieuwe Hollandse Waterlinie (www.hollandsewaterlinie.nl)
• De Stichting Liniebreed Ondernemen (www.hollandsewaterlinie.nl)
• Stichting Stelling van Utrecht (www.stellingvanutrecht.nl)
• Vogelwacht Utrecht (www.vogelwacht-utrecht.nl)
De Botanische Tuinen functioneren in een uitgebreid netwerk van samenwerkingsrelaties.
Allereerst uiteraard binnen de context van de Universiteit Utrecht met actieve ondersteuning van onderzoek en onderwijs. Maar ook op andere gebieden functioneren de Tuinen in een netwerk. Op het gebied van planten en tuinen is dat landelijk binnen de Nederlandse Vereniging Botanische Tuinen (NVBT) en internationaal binnen de Botanic Gardens Conservation International (BGCI).
Nationaal en internationaal Binnen de NVBT wordt veel gewerkt aan deskundigheidsbevordering en het delen van ervaring en kennis. Daarnaast werkt deze vereniging als koepel voor belangenbehartiging.
Zo is in 2012 een aanvraag ingediend bij de Postcodeloterij en inmiddels is bekend dat 2 miljoen is toegekend aan de NVBT voor het project ‘Planten voor de toekomst’, waarin nieuwe, digitale publieksvoorzieningen worden ontwikkeld om de collecties beter te ontsluiten.
Bij de NVBT zijn 21 tuinen aangesloten.
De BGCI is een internationale organisatie die zich wereldwijd inzet voor het voorbestaan van bedreigde planten, waarbij voornamelijk botanische tuinen zijn aangesloten. De BGCI ondersteunt haar leden, hun kennis en expertise in te zetten voor het behoud van bedreigde planten. Daarnaast maakt de BGCI zich sterk voor het ontwikkelen van een globale Plant Conservation Strategie.
Bij de BGCI zijn ruim 600 tuinen aangesloten, die onderling zaden uitwisselen onder strikte voorwaarden.
Samenwerken op lokaal niveau Ook op lokale schaal zijn er samenwerkings- verbanden. Zo heeft de Vogelwacht Utrecht in 2012 op ons verzoek een broedvogelinventarisatie uitgevoerd en is in samenwerking met het
Milieucentrum Utrecht een scholenprogramma/
lesbrief voor basisscholen opgezet. De
samenwerking met de Vogelwacht heeft verder geleid tot de ontwikkeling van een broedwand voor de IJsvogel in de tuin en een nieuw nestkastenproject.
De Botanische Tuinen zijn gelegen op en rondom Fort Hoofddijk, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en werken op publieksgebied nauw samen met het Projectbureau Hollandse Waterlinie.
De verdedigingswerken rondom de stad hebben zich verenigd in de Stichting Stelling van Utrecht, een Stichting waarvan de Tuinen een van de founding fathers waren. In 2012 heeft de Stichting zich voor het eerst met een aantal gezamenlijke publieksmanifestaties laten zien, waaronder een zeer succesvolle fietstocht langs een aantal forten en de Zomer vol Verhalen. Beide zullen in 2013 herhaald worden. Eenmalig was de tentoonstelling ‘Windnomade’, die verdeeld over een aantal forten van de Stelling tijdens de maand september te zien was.
Samen sta je sterker
Indrukwekkende tropische kassen waar je het oerwoud kunt ontdekken. Rondleiding was leerzaam en informatief. Erg leuk!! • Het meest ‘groene ’Fort van de waterlinie! Unieke combinatie van Cultuur, Groen, Wetenschap en Recreatie • Het paradijs van de Uithof!
23
En daarmee van Utrecht en omstreken • In 2012 voor het eerst een bezoek gebracht, ik was verrast om het geheel te zien, te beginnen bij de entree. Vlinderspektakel was helemaal super !! • Leerzaam, gastvrij en even in een andere wereld zo vlak bij huis!
24
En daarmee van Utrecht en omstreken • In 2012 voor het eerst een bezoek gebracht, ik was verrast om het geheel te zien, te beginnen bij de entree. Vlinderspektakel was helemaal super !! • Leerzaam, gastvrij en even in een andere wereld zo vlak bij huis!
25
Inhoudelijke nevenfuncites en advisering in 2012
Eric Gouda, conservator
• Editorial Advisory Board Journal of the International Bromeliad Society
• Subject editor tijdschrift Phytotaxa
• Lid van de Board of Directors van de American Penstemon Society
• Voorzitter Nederlands - Belgische Bromeliavereniging
• Lid van de Board of Directors van de Bromeliad Society International (na twee periodes in mei afgetreden).
Hans Persoon, collectiebeheerder Lid keuringscommissie SNP
(mede)auteur onderwijsmateriaal cursus ‘Natuurbehoud, duurzaamheid en plantendiversiteit’
(niveau 3).
Gerard van Buiten, hortulanus
Advisering Vlinderpark Maxima, Leidsche Rijn
Akkie Joosse (stafmedewerker communicatie) Nick Meijdam (stafmedewerker Educatie)
• Inhoudelijke begeleiding en redactioneel advies van ‘Tijdreis in je eigen tuin’ (Bram Wolthorn en Roger Klaassen, ISBN. 978 90 5877 7737, uitgave 2012), het laatste deel van een driedelige serie tuin- boeken voor kinderen, uitgave KNNV. Beide medewerkers waren ook bij de eerste twee delen uit deze serie betrokken
Akkie Joosse
• Adviseur Stichting Stelling van Utrecht
Arie Oudijk, directeur
• Penningmeester NVBT
Petra van den Beemt, office manager
• Lid ODC, Faculteit Bètawetenschappen
26
Botanische Tuinen
2012
in het kort
8.386 verschillende planten 9 ha grond
2.000 m2 kasruimte toegankelijk voor publiek
2.200 m2 onderzoekskassen 71.661 bezoekers waarvan
3.141 kinderen 17 vaste medewerkers,
3 ingehuurde medewerkers 71 vrijwilligers
27 rondleiders
27
Botanische Tuinen Utrecht
Fort Hoofddijk, Budapestlaan 17, Utrecht Postbus 80.162, 3508 TD Utrecht
Tel. 030-2531826
E-mail: botanische.tuinen@uu.nl Internet: www.uu.nl/botanischetuinen
Facebook: www.facebook.com/botanischetuinenuu Twitter: @UUBotu
Tekst: Akkie Joosse
Vormgeving: Afdeling Communicatie, faculteit Bètawetenschappen, Conny Groenendijk Fotografie: Akkie Joosse, met uitzondering van p. 6, (linksboven): Corné Pieters,
p. 6 (rechtsonder): Sylvia Wevers, p. 14: Gerard van Buiten, p. 16: Roel Vonk (onderaan), p. 19: Maarten Kip.
28
www.uu.nl/botanischetuinen
www.facebook.com/botanischetuinenuu
Botanische Tuinen Utrecht
