fl-didactisch begrip

(1)

T i j d s c h r i f t D i d a c t i e k 3-wetenschappen 3 (1985) n r . 3

Context als fl-didactisch begrip

D i k van Genderen

Vakgroep N a t u u r k u n d e - D i d a c t i e k R i j k s u n i v e r s i t e i t U t r e c h t

Summary

In r e c e n t p r o p o s a l s f o r i n n o v a t i o n s i n p h y s i c s c u r r i c u l a f o r secondary s c h o o l s , t h e use o f ' c o n t e x t s ' i s s t r e s s e d , but t h e i r r o l e i n t h e l e a r n i n g p r o c e s s and i n e x a m i n a t i o n s y l l a b i remains somewhat vague.

The d e f i n i t i o n proposed i n t h i s a r t i c l e l i n k s c o n t e x t c l o s e l y t o r u l e s : any s i t u a t i o n i n which a c e r t a i n p h y s i c a l r u l e i s a p p l i e d becomes a c o n t e x t f o r t h a t r u l e . C l a s s r o o m e x p e r i m e n t s a r e an i m p o r t a n t t y p e o f c o n t e x t f o r l e a r n i n g r u l e s , but p h y s i c s e d u c a t i o n would remain r a t h e r s t e r i l e w i t h o u t ' p r a c t i c e c o n t e x t s ' : s i t u a t i o n s e n c o u n t e r e d i n n a t u r e , t e c h n o l o g y and r e s e a r c h .

These c o n s i d e r a t i o n s l e a d t o a s y l l a b u s scheme w i t h t h r e e columns:

p h y s i c a l r u l e s / s c h o o l c o n t e x t s / p r a c t i c e c o n t e x t s .

T h i s scheme can a l s o be u s e f u l i n t h e a n a l y s i s o f t e x t - b o o k s and i n p l a n n i n g new c u r r i c u l u m m a t e r i a l s .

1. I n l e i d i n g

In r e c e n t e p u b l i c a t i e s van de Werkgroep Examenprogramma's Natuurkunde en van W E N - v o o r z i t t e r S n a t e r neemt h e t b e g r i p " c o n t e x t ' een z e e r b e l a n g r i j k e p l a a t s i n (WEN 1984, S n a t e r 1985, WEN 1 9 8 5 ) ( 1 )

A l s een van de gewenste, v e r s c h u i v i n g e n i n h e t programma voor mavo D- n i v e a u - de programma's voor havo en vwo komen daarna aan de orde noemt de WEN:

Naar h e t a a n l e r e n van n a t u u r k u n d i g e k e n n i s i n een bekende c o n t e x t ' . Het b e g r i p , c o n t e x t wordt a l s v o l g t g e d e f i n i e e r d ( 1 ) :

( E r v a r i n g s ) - c o n t e x t : een g e s t r u c t u r e e r d g e d e e l t e van de w e r k e l i j k h e i d van de l e e r l i n g ( b e l e v i n g s w e r e l d ) , w a a r i n b e g r i p p e n , v e r s c h i j n s e l e n en g e b e u r t e n i s s e n (door de l e e r l i n g ) op de een o f andere w i j z e met e l k a a r i n verband worden g e b r a c h t ' .

(2)

184 C o n t e x t Twee t y p e n c o n t e x t e n worden o n d e r s c h e i d e n ( 2 ) :

- S c h o o l s e c o n t e x t : e r v a r i n g e n opgedaan i n de n a t u u r k u n d e l e s t i j d e n s p r a c t i c u m , d e m o n s t r a t i e s , u i t l e g , enz.

z. B u i t e n s c h o o l s e c o n t e x t : e r v a r i n g e n d i e a l e e r d e r z i j n opgenomen b u i t e n de l e s s i t u a t i e . Deze e r v a r i n g e n worden i n de l e s v e r h e l d e r d en met e l k a a r i n verband g e b r a c h t '

A l s b u i t e n s c h o o l s e c o n t e x t e n noemt de WEN o.a. v e r k e e r , e l e k t r i c i t e i t en e l e k t r i s c h e a p p a r a t e n i n en om het h u i s , h e t m e n s e l i j k l i c h a a m , het weer en v e r s c h i j n s e l e n i n de v r i j e n a t u u r .

De WEN s t e l t v o o r , c o n t e x t b e s c h r i j v i n g e n op t e nemen i n h e t examenprogramma ( a l t h a n s voor mavo). D i t b e t e k e n t een w e z e n l i j k e v e r a n d e r i n g ; immers het v i g e r e n d e programma b e s t a a t v o o r n a m e l i j k u i t een l i j s t van f y s i s c h e b e g r i p p e n en w e t t e n , geordend v o l g e n s l e e r s t o f g e b i e d e n a l s m e c h a n i c a , g e o m e t r i s c h e o p t i c a en e l e k t r i s c h v e l d . Ook de WEN g e e f t

zo'n b e s c h r i j v i n g , maar v o e g t d a a r a a n t o e een b e s c h r i j v i n g van e r v a - r i n g s c o n t e x t e n . De r e l a t i e t u s s e n de twee b e s c h r i j v i n g e n i s e c h t e r onvoldoende d u i d e l i j k , z o a l s b l i j k t u i t de r e a c t i e s van de b e t r o k k e n l e r a r e n (NVON 1985).

De d i s c u s s i e s over de v o o r s t e l l e n van de WEN gaven m i j a a n l e i d i n g om me t e v e r d i e p e n i n het b e g r i p ' c o n t e x t ' en de f u n c t i e van c o n t e x t e n i n o n d e r w i j s en examens. D i t l i j k t m i j n i e t a l l e e n voor h e t vak na- t u u r k u n d e van g r o o t b e l a n g , maar ook voor s c h e i k u n d e en b i o l o g i e en - met een andere d e f i n i t i e dan d i e van de WEN - voor w i s k u n d e .

V o o r z o v e r i k kan nagaan i s de term c o n t e x t v r i j r e c e n t b i n n e n g e s l o p e n i n v a k d i d a c t i s c h e b e s c h o u w i n g e n , v o o r a l i n v e r b a n d met de o n t w i k k e l i n g van t h e m a t i s c h l e s m a t e r i a a l door h e t PLON ( L i j n s e 1982, Van Genderen 1984) ( 3 ) . H e l a a s l e e n t h e t woord ' c o n t e x t ' z i c h g e m a k k e l i j k voor v e r s c h i l l e n d e i n v u l l i n g e n ( 4 ) ; komen daar nieuwe b e t e k e n i s s e n b i j , dan neemt h e t gevaar v o r b e g r i p s v e r w a r r i n g a l l e e n maar t o e . Daarom waar- deer i k de a a n z e t van de WEN om c o n t e x t a l s v a k d i d a c t i s c h b e g r i p t e e x p l i c i t e r e n , a l heb i k tegen de gekozen d e f i n i t i e bezwaren.

Om b e g r i p s v e r w a r r i n g z o v e e l m o g e l i j k t e v e r m i j d e n z a l i k e e r s t nagaan hoe ' c o n t e x t ' g e b r u i k t wordt i n andere wetenschappen. Tegen d i e a c h t e r g r o n d z a l i k een d e f i n i t i e van c o n t e x t a l s P - d i d a c t i s c h b e g r i p o n t w i k k e l e n en aangeven hoe d i t b e g r i p kan b i j d r a g e n t o t v e r h e l d e r i n g van a c t u e l e d i s c u s s i e s o v e r o n d e r w i j s en examenprogramma's.

2. G e v e s t i g d e b e t e k e n i s s e n van c o n t e x t 2.1. T a a l - en l i t e r a t u u r w e t e n s c h a p

Van o o r s p r o n g i s ' c o n t e x t ' nauw verbonden met t e k s t : c o n t e x t i s 'de omgeving van een t e k s t ( o n d e r d e e l ) v o o r z o v e r deze van i n v l o e d i s op vorm, b e t e k e n i s o f f u n c t i e d a a r v a n ' ( 5 ) . B i j de a n a l y s e van t e k s t e n ,

(3)

Van Genderen 185 v o o r a l b i j t e k s t e n u i t v r o e g e r e t i j d e n o f andere c u l t u r e n , kan men ook

een beroep doen op gegevens b u i t e n de t e k s t . D i e gegevens vormen een c o n t e x t i n r u i m e r e z i n , n i e t n o o d z a k e l i j k aan t a a l gebonden: ook a f b e e l d i n g e n , g e b r u i k s v o o r w e r p e n , bouwwerken enz. kunnen e r t o e beho- r e n . Men p l a a t s t dan h e t werk van een s c h r i j v e r i n een h i s t o r i s c h e , c u l t u r e l e o f m a a t s c h a p p e l i j k e c o n t e x t .

B e i d e b e t e k e n i s s e n van c o n t e x t hebben een z e k e r e t o e p a s b a a r h e i d i n de d i d a c t i e k . Ook voor een natuurkundeboek g e l d t dat voor het goed be- g r i j p e n van een woord o f een z i n de c o n t e x t van b e l a n g kan z i j n . Sommige l e e r g a n g e n b e h a n d e l e n de n a t u u r k u n d e i n een h i s t o r i s c h e o f m a a t s c h a p p e l i j k e c o n t e x t ; een v o o r b e e l d i s het r e c e n t e E n g e l s e p r o j e c t ' S c i e n c e i n a s o c i a l c o n t e x t * ( S i s c o n ) .

2.2. W e t e n s c h a p s g e s c h i e d e n i s en - f i l o s o f i e

Ook b i j de b e s t u d e r i n g van w e t e n s c h a p p e l i j k e t e k s t e n i s het b e g r i p ' c o n t e x t ' van t o e p a s s i n g , zowel i n de o o r s p r o n k e l i j k e a l s i n de r u i - mere b e t e k e n i s . Zo kan men b.v. i n een s t u d i e o v e r de o n t w i k k e l i n g van het e n e r g i e b e g r i p aandacht schenken aan de m a a t s c h a p p e l i j k e c o n t e x t w a a r i n de o n d e r z o e k e r s w e r k t e n .

B i j het h i s t o r i s c h - f i l o s o f i s c h onderzoek naar de o n t w i k k e l i n g van w e t e n s c h a p p e l i j k e theorieën wordt v e e l a l o n d e r s c h e i d gemaakt t u s s e n ' c o n t e x t o f d i s c o v e r y ' en ' c o n t e x t o f j u s t i f i c a t i o n ' . De e e r s t e h e e f t b e t r e k k i n g op de f e i t e l i j k e t o t s t a n d k o m i n g van een nieuwe t h e o r i e - wat een h e e l i n g e w i k k e l d p r o c e s kan z i j n - de tweede op de manier waarop een o n d e r z o e k e r a c h t e r a f , i n de p r e s e n t a t i e aan vakgenoten, de r e s u l t a t e n r e c h t v a a r d i g t a l s z i j n d e w e t e n s c h a p p e l i j k . Wat b e t r e f t het b e l a n g van d i t o n d e r s c h e i d voor het o n d e r w i j s v e r w i j s i k naar een r e c e n t a r t i k e l van L i j n s e (1985, p.10) i n d i t t i j d s c h r i f t .

2.3. P s y c h o l o g i e

In de l e e r p s y c h o l o g i e wordt de term c o n t e x t w e l g e b r u i k t i n de z i n van p r o b l e e m s i t u a t i e o f a a n l e e r s i t u a t i e , v o o r a l i n verband met t r a n s f e r : t o e p a s s i n g van k e n n i s i n een nieuwe c o n t e x t . Een d e f i n i t i e heb i k i n d i v e r s e boeken g e z o c h t , maar nergens gevonden, ook n i e t i n boeken over c o g n i t i e v e p s y c h o l o g i e ( b . v . N e i s s e r 1967), hoewel daar wel onderzoe- k i n g e n v e r m e l d worden over de i n v l o e d van de c o n t e x t b i j het opnemen en verwerken van i n f o r m a t i e . D i e i n f o r m a t i e kan aangeboden worden i n de vorm van t e k s t , maar ook w e l i n de vorm van g e l u i d o f b e e l d ; d i t l a a t s t e b.v. b i j onderzoek naar h e r k e n n i n g van g e z i c h t e n o f s i t u a t i e s . A l s c o n t e x t wordt h i e r f e i t e l i j k aangemerkt a l l e 'omgevende' i n f o r m a - t i e d i e van i n v l o e d i s op de v e r w e r k i n g van de beoogde i n f o r m a t i e . D i t komt r e d e l i j k overeen met het o o r s p r o n k e l i j k e schema t e k s t - c o n t e x t , wanneer men ' t e k s t ' u i t b r e i d t t o t ' i n f o r m a t i e ' .

P s y c h o l o g i s c h onderzoek naar de i n v l o e d van de c o n t e x t b i j l e e r p r o c e s - sen kan van v e e l b e l a n g z i j n voor de v a k d i d a c t i e k , maar c o n c r e t e

(4)

186 ^ C o n t e x t t o e p a s s i n g e n heb i k nog n i e t g e z i e n . W e l l i c h t i s h e t g e b r u i k van

"advance o r g a n i z e r s " ( A u s u b e l en R o b i n s o n 1969) op t e v a t t e n a l s het creëren van een g e s c h i k t e c o n t e x t voor l e e r a c t i v i t e i t e n .

De c o g n i t i e v e p s y c h o l o g i e b e n a d r u k t de i n v l o e d van r e e d s b i j de l e e r - l i n g aanwezige k e n n i s ; deze v o o r k e n n i s wordt w e l a a n g e d u i d a l s " c o g n i - t i e v e s t r u c t u u r " ( 6 ) , maar n i e t a l s c o n t e x t . Dat de WEN de term con- t e x t g e b r u i k t i n de z i n van " r e e d s aanwezige k e n n i s " (1) i s v e r w a r - r e n d .

3. V a k d i d a c t i s c h e c o n t e x t e n 3.1. V o o r s t e l voor een d e f i n i t i e

In een natuurkundeboek wordt v e e l v u l d i g verwezen naar s i t u a t i e s , a l o f n i e t door i l l u s t r a t i e s weergegeven, w a a r i n n a t u u r k u n d i g e k e n n i s wordt v e r k r e g e n o f t o e g e p a s t . E n k e l e v o o r b e e l d e n : de s i t u a t i e " z o n s v e r d u i s - t e r i n g " wordt v e r k l a a r d op g r o n d van de r e c h t l i j n i g e v o o r t p l a n t i n g van l i c h t ; i n de s i t u a t i e " i s o l e r e n van een woning" wordt k e n n i s o v e r w a r m t e t r a n s p o r t g e b r u i k t ; de s i t u a t i e " s t r o o m s p o e l en kompasnaald"

d i e n t om e i g e n s c h a p p e n van een m a g n e t i s c h v e l d t e l e r e n kennen. Z u l k e s i t u a t i e s nu z a l i k " c o n t e x t e n ' noemen; ze z i j n g e r e l a t e e r d aan ' t e k s t e n " w a a r i n n a t u u r k u n d i g e k e n n i s wordt v a s t g e l e g d , z o a l s w e t t e n , p r i n c i p e s , d e f i n i t i e s , f o r m u l e s , m o d e l l e n en methoden.

Het o n d e r s c h e i d t e k s t - c o n t e x t komt s l e c h t s g e d e e l t e l i j k o v e r e e n met h e t o n d e r s c h e i d t e k s t - i l l u s t r a t i e . S i t u a t i e s worden n i e t a l l e e n weergegeven door t e k e n i n g e n o f f o t o " s , maar ook i n woorden b e s c h r e v e n ; d i e b e s c h r i j v i n g e n r e k e n i k t o t de c o n t e x t e n . F i g u r e n d i e n i e t een s i t u a - t i e weergeven, z o a l s een p.V.diagram b i j de wet van B o y l e , r e k e n i k t o t de " t e k s t e n " . Om m i s v e r s t a n d t e voorkomen z a l i k w e t t e n , d e f i n i - t i e s enz. v e r d e r n i e t meer a a n d u i d e n a l s " t e k s t e n " maar a l s " r e g e l s * . Op deze w i j z e a a n g e p a s t , l e i d t het schema " t e k s t - c o n t e x t * t o t de v o l g e n d e d e f i n i t i e :

de c o n t e x t e n van een n a t u u r k u n d i g e r e g e l z i j n de s i t u a t i e s w a a r i n deze r e g e l wordt a a n g e l e e r d en t o e g e p a s t .

B e l a n g r i j k i s h i e r b i j op t e merken d a t een bekende s i t u a t i e nog n i e t een bekende c o n t e x t h o e f t t e z i j n . De s i t u a t i e "een

f o t o

maken" i s a l l e l e e r l i n g e n bekend, maar wordt pas c o n t e x t van f y s i s c h e r e g e l s o v e r b e e l d v o r m i n g , wanneer d i e r e g e l s i n de l e s worden t o e g e p a s t op de w e r k i n g van een f o t o t o e s t e l .

De v o o r g e s t e l d e d e f i n i t i e s l u i t r e d e l i j k aan b i j g e v e s t i g d e b e k e n t e - n i s s e n van " c o n t e x t " en l e i d t , z o a l s i k hoop aan t e t o n e n , t o t een v a k d i d a c t i s c h v r u c h t b a a r b e g r i p . D a a r t o e moeten w e l e e r s t e n i g e onder- s c h e i d i n g e n en p r e c i s e r i n g e n a a n g e b r a c h t worden.

(5)

Van Genderen 187 3.2. K l e i n e en g r o t e c o n t e x t e n

N a t u u r k u n d i g e r e g e l s worden g e w o o n l i j k b e h a n d e l d i n o n d e r l i n g e samenhang b i n n e n b e p a a l d e t h e o r i e k a d e r s , b.v. de r e g e l s voor b e e l d v o r m i n g door een l e n s i n het kader ' g e o m e t r i s c h e o p t i c a ' o f i n het nog g r o t e r e kader ' o p t i c a ' ( 7 ) . Het l i g t voor de hand om ook c o n t e x t e n t e groepe- r e n , b.v. door b i j het f o t o t o e s t e l de d i a p r o j e c t o r t e b e h a n d e l e n , e v e n t u e e l ook l o e p , m i c r o s c o o p enz., i n het kader ' o p t i s c h e appara- t u u r * . Zo'n v e r z a m e l i n g van b i j e l k a a r passende c o n t e x t e n kan aangemerkt worden a l s een g r o t e r e c o n t e x t , b.v. ' o p t i s c h e a p p a r a t u u r ' a l s c o n t e x t van ( g e o m e t r i s c h e ) o p t i c a .

De WEN g e b r u i k t " c o n t e x t ' s t e e d s a l s a a n d u i d i n g voor het g r o t e r e f o r m a a t ; de b i j b e h o r e n d e c o n t e x t b e s c h r i j v i n g g e e f t aan welke onderwer- pen o f - i n m i j n termen - welke ( k l e i n e ) c o n t e x t e n d a a r t o e b e h o r e n . Op d i e l a a t s t e komt h e t i n f e i t e aan wanneer b i j examenopgaven onder- s c h e i d gemaakt moet worden t u s s e n p r o b l e e m s i t u a t i e s i n bekende en onbekende c o n t e x t . De v r a a g i s dan n i e t o f ' o p t i s c h e i n s t r u m e n t e n ' een bekende ( g r o t e ) c o n t e x t i s , maar o f b.v. de w e r k i n g van een m i c r o s c o o p a l s ( k l e i n e ) c o n t e x t bekend i s .

Het d u i d e l i j k s t e v e r s c h i l i n o p v a t t i n g z i e i k waar de WEN ook 'het m e n s e l i j k l i c h a a m ' a l s c o n t e x t aanmerkt. Deze keus i s i n overeenstem- ming met de d e f i n i t i e , waar immers s p r a k e was van 'een g e s t r u c t u r e e r d g e d e e l t e van de w e r k e l i j k h e i d van c'e l e e r l i n g ' . De c o n t e x t b e s c h r i j - v i n g omvat f y s i s c h e / t e c h n i s c h e , p e r s o o n l i j k e en m a a t s c h a p p e l i j k e a s - p e c t e n van het m e n s e l i j k l i c h a a m , z o a l s de w e r k i n g van l o n g e n , o o r , oog en s p i e r e n , i n v l o e d van l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g en g e l u i d s o v e r l a s t , a l s o o k g e b r u i k van röntgenstraling en e c h o g r a f i e . U i t g a a n d e van m i j n d e f i n i t i e zou i k h i e r s p r e k e n van een v e r z a m e l i n g c o n t e x t e n , verbonden met een z e e r h e t e r o g e n e v e r z a m e l i n g f y s i s c h e r e g e l s , en n i e t van een

( g r o t e ) c o n t e x t .

3.3. F y s i s c h e r e g e l s , s c h o o l c o n t e x t e r i en p r a k t i j k c o n t e x t e n

S i t u a t i e s i n de n a t u u r l i j k e en t e c h n i s c h e w e r e l d en i n de w e r e l d van het onderzoek z i j n v e e l a l t e complex voor l e e r l i n g e n , o f ook t e moei- l i j k t o e g a n k e l i j k , om door r e c h t s t r e e k s e b e s t u d e r i n g t o t c o n t e x t van f y s i s c h e r e g e l s t e d i e n e n . N o o d z a k e l i j k i s dan het g e b r u i k van spe- c i a a l voor het o n d e r w i j s gecreëerde s i t u a t i e s , z o a l s d e m o n s t r a t i e - en p r a c t i c u m p r o e v e n en v e r e e n v o u d i g d e p r a k t i j k s i t u a t i e s i n opgaven.

Door b e s t u d e r i n g van deze s p e c i a l e s i t u a t i e s worden ze t o t ' s c h o o l c o n - t e x t e n ' van f y s i s c h e r e g e l s ; d a a r n a kunnen d e z e l f d e r e g e l s t o e g e p a s t worden op de o o r s p r o n k e l i j k e s i t u a t i e s , d i e daardoor a l s ' p r a k t i j k c o n - t e x t ' gaan. f u n g e r e n .

Een d e r g e l i j k e i n d e l i n g maakt ook de WEN; d o o r d a t z i j e c h t e r n i e t de s i t u a t i e s o n d e r s c h e i d t i n s c h o o l s en b u i t e n s c h o o l s , maar de e r v a - r i n g e n , o n t s t a a n o n d u i d e l i j k h e d e n . De WEN noemt b.v. 'het g e b r u i k van k e r n e n e r g i e ' a l s b u i t e n s c h o o l s e c o n t e x t , maar de l e e r e r v a r i n g e n h i e r -

(6)

138 C o n t e x t o m t r e n t z u l l e n t o c h w e l v o o r n a m e l i j k b i n n e n s c h o o l s opgedaan worden.

C o n t e x t e n kunnen, z o a l s de WEN (1985, p.15) z e g t , f u n g e r e n a l s m i d d e l om h e t l e e r p r o c e s t e b e v o r d e r e n en a l s d o e l . Ik ga een s t a p v e r d e r door h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n m i d d e l en d o e l t e k o p p e l e n aan h e t o n d e r - s c h e i d t u s s e n s c h o o l c o n t e x t e n en p r a k t i j k c o n t e x t e n :

de v e r b i n d i n g van f y s i s c h e r e g e l s met s c h o o l c o n t e x t e n i s m i d d e l , de v e r b i n d i n g van f y s i s c h e r e g e l s met p r a k t i j k c o n - t e x t e n i s d o e l .

De b e m i d d e l e n d e f u n c t i e van s c h o o l c o n t e x t e n i s i n h e t o n d e r s t a a n d e schema aangegeven en met e n k e l e v o o r b e e l d e n t o e g e l i c h t .

FYSISCHE REGELS d e f i n i t i e s , w e t t e n , methoden e n z .

b o l l e ( p o s i t i e v e ) l e n s ; b e e l d c o n s t r u c t i e

1 1 1 b v f l i n e a i r e v e r g r o t i n g

verband t u s s e n s t o o t en i m p u l s v e r a n d e r i n g :

F"At • mAv Wet van behoud van

i m p u l s

SCHOOLCONTEXTEN s i t u a t i e s i n s c h o o l - p r o e v e n en opgaven e x p e r i m e n t e l e bepa- l i n g van v o o r w e r p s - a f s t a n d , b e e l d a f s t a n d , b r a n d p u n t s a f s t a n d en v e r g r o t i n g .

b o t s i n g s p r o e v e n met w a g e n t j e s

PRAKTIJKCONTEXTEN s i t u a t i e s i n n a t u u r , t e c h n i e k en onderzoek w e r k i n g van f o t o t o e - s t e l ( a f s t a n d s i n - s t e l l i n g , keuze van d i a f r a g m a , s l u i t e r - t i j d ) .

B e e l d v o r m i n g i n h e t m e n s e l i j k oog.

a u t o b o t s i n g e n : f u n c - t i e van v e i l i g h e i d s - g o r d e l , k o o i c o n s t r u c - t i e en k r e u k z o n e .

V e r v a l van i n s t a b i e l e k e r n e n ; h a l v e r i n g s - t i j d

e x p e r i m e n t e l e bepa- l i n g van een

h a l v e r i n g s t i j d ( b . v . van Rn-220)

o u d e r d o m s b e p a l i n g van g e s t e e n t e n en f o s s i e l e n

3.4. L e r e n i n c o n t e x t e n •

De WEN v e r w a c h t p o s i t i e v e e f f e c t e n van h e t l e r e n i n c o n t e x t e n ( S n a t e r 1985), n a m e l i j k , door a a n s l u i t i n g b i j r e e d s aanwezige k e n n i s ,

1. m a k k e l i j k e r v e r w e r k i n g van nieuwe k e n n i s

2. b e t e r e v e r a n k e r i n g van nieuwe k e n n i s e n , d o o r d a t de l e e r l i n g e n b e z i g z i j n met i e t s d a t b e t e k e n i s v o l i s ,

3. b e t e r e m o t i v a t i e .

De WEN v e r w i j s t naar l e e r p s y c h o l o g i s c h e en v a k d i d a c t i s c h e l i t e r a t u u r ( 8 ) , maar o n d e r s c h a t een a a n t a l problemen - noemt ze a l t h a n s n i e t - waardoor haar l o f f e l i j k s t r e v e n kan worden b e m o e i l i j k t .

(7)

Van Genderen l a g Wat b e t r e t t de a a n s l u i t i n g aan r e e d s aanwezige k e n n i s , moet de v r a a g

g e s t e l d worden o f de nieuwe k e n n i s van h e t z e l f d e s o o r t i s . De e r v a - r i n g s k e n n i s van l e e r l i n g e n b e t r e f f e n d e a l l e r l e i p r a k t i j k s i t u a t i e s i s v a n u i t n a t u u r k u n d i g g e z i c h t s p u n t vaak m a r g i n a a l . Het kunnen h a n t e r e n van b.v. een e l e k t r i s c h e k o f f i e m o l e n o f boormachine d r a a g t w e i n i g b i j t o t h e t b e g r i j p e n van f y s i s c h e r e g e l s over e l e k t r i s c h e stromen en m a g n e t i s c h e v e l d e n . Over d i v e r s e andere p r a k t i j k s i t u a t i e s hebben de l e e r l i n g e n w e l i s w a a r d u i d e l i j k e r d e n k b e e l d e n , maar het i s dan nog maar de v r a a g o f d i e d e n k b e e l d e n s t r o k e n met de aan t e l e r e n f y s i s c h e r e g e l s . Over de p r o b l e m a t i e k van " s t r a a t b e e l d en s c h o o l b e e l d ' b e s t a a t i n m i d d e l s een u i t g e b r e i d e v a k d i d a c t i s c h e l i t e r a t u u r ( z i e b.v. L i j n s e 1982, Van Genderen 1983).

Wat de m o t i v a t i e van de l e e r l i n g e n b e t r e f t , o n d e r s c h r i j f i k w e l de o p v a t t i n g van de WEN, maar met e n i g voorbehoud. Een b e l a n g r i j k e f a c t o r

i s de " a f s t a n d " t u s s e n s c h o o l c o n t e x t en p r a k t i j k c o n t e x t : i s de p r a k - t i j k s i t u a t i e nog herkenbaar a l s ze t o t s c h o o l s i t u a t i e wordt g e r e d u - c e e r d en i s - na de b e h a n d e l i n g van de f y s i s c h e r e g e l s - de overgang van s c h o o l c o n t e x t naar p r a k t i j k c o n t e x t n i e t t e m o e i l i j k ?

3.5. C o n t e x t e n a l s l e e r s t o f

De bestaande examenprogramma's z i j n v o o r n a m e l i j k l i j s t e n van f y s i s c h e r e g e l s , a f g e w i s s e l d met e n i g e s c h o o l c o n t e x t e n en s p o r a d i s c h een p r a k - t i j k c o n t e x t . D a a r i n w e e r s p i e g e l t z i c h de v i s i e van vakmensen op hun vak: voor hen i m p l i c e e r t h e t kennen van de r e g e l s het vermogen om ze i n a l l e r l e i c o n t e x t e n t e g e b r u i k e n . Zo l i g t het voor de l e e r l i n g z e k e r n i e t : het l e r e n van r e g e l s a l s ' t e k s t e n ' i s n i e t de g r o o t s t e m o e i l i j k - h e i d , maar de v e r b i n d i n g met de s i t u a t i e s d i e a l s c o n t e x t f u n g e r e n . Wie b.v. de wet van behoud van e n e r g i e h e e f t l e r e n t o e p a s s e n i n de c o n t e x t ' v a l l e n d e s t e e n ' , moet de t o e p a s s i n g i n c o n t e x t e n a l s 'dynamo', ' z o n n e c o l l e c t o r ' , ' k e r n c e n t r a l e ' e r nog s u c c e s s i e v e l i j k b i j l e r e n . Het i s daarom goed, u i t d r u k k e l i j k t e s t e l l e n :

c o n t e x t e n z i j n , e v e n z e e r a l s r e g e l s , l e e r s t o f .

Deze s t e l l i n g komt o v e r e e n met de k r i t i e k van de NVON ( 1 9 8 5 ) : t o e v o e - g i n g van c o n t e x t e n b e t e k e n t voor de l e e r l i n g v e r z w a r i n g van het p r o - gramma. De WEN i s h i e r i n t e o p t i m i s t i s c h a l s g e v o l g van haar o p v a t t i n g over de p o s i t i e v e e f f e c t e n van " l e r e n i n c o n t e x t ' .

De d i s c u s s i e o v e r de omvang van programma's zou gebaat z i j n b i j de e r k e n n i n g van c o n t e x t e n a l s l e e r s t o f ; een n u t t i g h u l p m i d d e l d a a r b i j i s het schema.

f y s i s c h e r e g e l s s c h o o l c o n t e x t e n p r a k t i j k c o n t e x t e n A l s b e l a n g r i j k s t e c o m p e n s a t i e m o g e l i j k h e i d voor de t o e v o e g i n g van p r a k - t i j k c o n t e x t e n z i e i k v o o r a l het u i t s l u i t e n van a l l e r l e i s o o r t e n opgaven d i e n i e t d u i d e l i j k b i j d r a g e n aan de v e r b i n d i n g t u s s e n r e g e l s en p r a k t i j k c o n t e x t e n . S c h o o l c o n t e x t e n mogen geen d o e l op z i c h z e l f z i j n .

(8)

190 C o n t e x t 3.6. De v i s i e van de WEN: w a a r d e r i n g en k r i t i e k

Om m i s v e r s t a n d e n t e voorkomen: i k heb g r o t e w a a r d e r i n g voor wat de WEN met haar v o o r s t e l l e n b e o o g t , n a m e l i j k

a) b e t e r e a a n s l u i t i n g b i j de b e l e v i n g s w e r e l d van de l e e r l i n g e n ; b) meer aandacht voor p r a k t i j k s i t u a t i e s .

M i j n k r i t i e k i s g e r i c h t t e g e n een t e s t e r k e v e r e e n z e l v i g i n g van deze twee punten en, samenhangend daarmee, een t e ongenuanceerd g e b r u i k van de term * c o n t e x t ' .

B i j punt a. kan men s p r e k e n van c o n t e x t e n i n de z i n van de e e r d e r g e c i t e e r d e d e f i n i t i e van de WEN ( z i e onder 1 ) ; b i j punt b. gaat het om c o n t e x t e n i n de z i n van m i j n d e f i n i t i e ( z i e 3.1.).

Een v o o r b e e l d : voor een l e e r l i n g d i e f o t o g r a f i e a l s hobby h e e f t vormt f o t o g r a f i e een c o n t e x t i n de z i n van de W E N - d e f i n i t i e : een g e s t r u c t u - r e e r d g e d e e l t e van z i j n o f haar b e l e v i n g s w e r e l d . Maar de b e g r i p p e n , v e r s c h i j n s e l e n en g e b e u r t e n i s s e n d i e i n deze c o n t e x t met e l k a a r i n verband worden g e b r a c h t hebben i n de b e l e v i n g van d i e l e e r l i n g m i s - s c h i e n h e e l w e i n i g met n a t u u r k u n d e t e maken.

Wanneer de WEN het maken van f o t o ' s noemt i n de c o n t e x t b e s c h r i j v i n g onder ' o p t i s c h e a p p a r a t u u r ' , i s de b e t e k e n i s van c o n t e x t v e r s c h o v e n n a a r : s i t u a t i e w a a r i n n a t u u r k u n d i g e r e g e l s worden t o e g e p a s t .

U i t h e t v o o r a f g a a n d e z a l d u i d e l i j k z i j n d a t m i j n v o o r k e u r u i t g a a t naar het u i t s l u i t e n d g e b r u i k van c o n t e x t i n de l a a t s t g e n o e m d e b e t e k e n i s , z e k e r wanneer h e t gaat om de v a s t l e g g i n g van l e e r s t o f i n examenprogramma's. B i j d i t g e b r u i k van het b e g r i p c o n t e x t h e e f t het a l t i j d z i n t e v r a g e n : ' c o n t e x t waarvan'? en antwoord t e v e r l a n g e n i n de vorm van n a t u u r k u n d i g e ' t e k s t e n ' .

4. C o n t e x t e n en t h e m a t i s c h o n d e r w i j s . 4.1. 5 c h e m a t i s c h en t h e m a t i s c h

Tot h i e r t o e heb i k de nadruk g e l e g d op de o n d e r l i n g e samenhang t u s s e n l e e r s t o f e l e m e n t e n d i e men n a a s t e l k a a r kan p l a a t s e n i n de d r i e kolommen

f y s i s c h e r e g e l s s c h o o l c o n t e x t e n p r a k t i j k c o n t e x t e n Een v o o r b e e l d ( z i e 3.2.) was de v e r b i n d i n g s t o o t en i m p u l s v e r a n d e r i n g - b o t s i n g s p r o e v e n - a u t o b o t s i n g e n .

Naast deze samenhang i s u i t e r a a r d b i j de l e e r s t o f k e u z e en - o r d e n i n g i n een l e e r p l a n ook de samenhang b i n n e n de kolommen b e l a n g r i j k . De r e g e l ' s t o o t en i m p u l s v e r a n d e r i n g ' kan d e e l uitmaken van een g r o t e r g e h e e l , ' b o t s i n g s t h e o r i e ' , o f , nog g r o t e r : 'mechanica'. Evenzo kan de p r a k - t i j k c o n t e x t ' a u t o b o t s i n g e n ' d e e l uitmaken van de g r o t e r e c o n t e x t ' v e r - k e e r s v e i l i g h e i d ' o f , nog g r o t e r : ' v e r k e e r ' .

Waar z u l k e g r o t e c o n t e x t e n a l s u i t g a n g s p u n t worden genomen, b.v. i n het PLON, worden ze wel aangeduid a l s 'thema's'; de u i t d r u k k i n g ' t h e - m a t i s c h ' o n d e r w i j s i s d a a r v a n a f g e l e i d . D a a r t e g e n o v e r heb i k o o i t de

(9)

Van Genderen 191 benaming ' s c h e m a t i s c h " geïntroduceerd voor o n d e r w i j s dat a l s * rode

draad" de r e g e l s en hun samenhang k i e s t : het t h e o r e t i s c h e schema van b e g r i p p e n en wetten ( 9 ) . B e i d e b e n a d e r i n g e n hebben hun v o o r - en nade- l e n ; voor het maken van een keuze - e v e n t u e e l de keuze van t u s s e n v o r - men - kan het n u t t i g z i j n de twee typen o n d e r w i j s t e g e n o v e r e l k a a r t e p l a a t s e n .

S c h e m a t i s c h o n d e r w i j s gaat u i t van f y s i s c h e r e g e l s , d i e u i t weten- s c h a p p e l i j k g e z i c h t s p u n t een samenhangend g e h e e l vormen. D i e r e g e l s worden geïntroduceerd en t o e g e p a s t i n g e s c h i k t gekozen s i t u a t i e s , d i e daardoor t o t c o n t e x t worden van de t h e o r i e . Een d u i d e l i j k v o o r d e e l i s , dat de r e g e l s i n een l o g i s c h e samenhang worden g e p l a a t s t . Een n a d e e l kan z i j n dat de t h e o r i e t e v e e l met s c h o o l c o n t e x t e n wordt g e k o p p e l d en dat de kolom ' p r a k t i j k c o n t e x t e n ' t e w e i n i g en t e onsamenhangend wordt i n g e v u l d .

Thematisch o n d e r w i j s gaat u i t van p r a k t i j k s i t u a t i e s , d i e u i t p r a k t i s c h g e z i c h t s p u n t een samenhangend g e h e e l vormen. U i t d i e s i t u a t i e s worden f y s i s c h e a s p e c t e n naar v o r e n g e h a a l d en nader b e s t u d e e r d , waardoor d i e s i t u a t i e s t o t c o n t e x t worden van f y s i s c h e r e g e l s . Een d u i d e l i j k v o o r - d e e l i s , dat de p r a k t i j k c o n t e x t e n z e k e r n i e t veronachtzaamd worden en de s c h o o l c o n t e x t e n geen d o e l op z i c h z e l f worden. Een n a d e e l kan z i j n dat de kolom ' f y s i s c h e r e g e l s t e w e i n i g en t e onsamenhangend wordt i n g e v u l d .

Het v o o r g e s t e l d e d r i e k o l o m s s y s t e e m kan n u t t i g z i j n b i j het v e r g e l i j k e n van c o n c r e t e v o o r b e e l d e n van s c h e m a t i s c h en t h e m a t i s c h o n d e r w i j s . Het gangbare n a t u u r k u n d e - o n d e r w i j s voor mavo, havo en vwo i s overwegend s c h e m a t i s c h o f , z o a l s de WEN (1985, p.11) h e t u i t d r u k t , " v e e l a l d i r e c t a f g e l e i d van de w e t e n s c h a p p e l i j k e n a t u u r k u n d e " . Het d u i d e l i j k s t e v o o r - b e e l d van een t h e m a t i s c h e o p z e t i s de PLON-leergang.

4.2. Thematisch en c o n t e x t g e b o n d e n o n d e r w i j s

In een r e c e n t a r t i k e l i n d i t t i j d s c h r i f t g e b r u i k e n Boersma en Schouw (1985, p.52) de term 'contextgebonden' o n d e r w i j s i n een b e t e k e n i s d i e n i e t g e h e e l overeenkomt met wat i k ' t h e m a t i s c h " heb genoemd. Het PLON- thema " V e r k e e r ' (PLON, 1983) d i e n t a l s v o o r b e e l d van o n d e r w i j s dat wel 'contextgebonden' l i j k t maar n i e t i s . Z i j c o n s t a t e r e n dat het thema - voor een g r o o t d e e l wordt i n g e v u l d met g e d e e l t e n van de t r a d i t i o n e l e

m e c h a n i c a ;

- d e l e n van het ' w e r k e l i j k h e i d s d o m e i n ' v e r k e e r l a a t l i g g e n , b i j v o o r - b e e l d v e r k e e r s r e g e l s ;

- geen r u i m t e b i e d t voor a s p e c t e n van v e r k e e r d i e l e e r l i n g e n w e l l i c h t z e l f r e l e v a n t v i n d e n ;

- de c o n t e x t n i e t g e b r u i k t om e r l e e r s t o f aan t e o n t l e n e n , maar om e r l e e r s t o f i n h o u d e n aan t e r e l a t e r e n .

(10)

i g 2 C o n t e x t A c h t e r deze opmerkingen vermoed i k een i n v u l l i n g van c o n t e x t d i e

ongever overeenkomt met de o m s c h r i j v i n g van de WEN. Gaat men u i t van v e r k e e r a l s c o n t e x t i n de z i n van ' g e s t r u c t u r e e r d g e d e e l t e van de w e r k e l i j k h e i d van de l e e r l i n g ' , dan moet men ook v e r k e e r s r e g e l s d a a r - toe r e k e n e n . In h o e v e r r e de t r a d i t i o n e l e mechanica i n de c o n t e x t p a s t s t a a t nog t e b e z i e n , want v o l g e n s Boersma en Schouw kunnen de g r e n z e n van een ' w e r k e l i j k h e i d s d o m e i n ' mede door de l e e r l i n g e n worden v a s t g e - s t e l d .

Dat m i j n d e f i n i t i e van ( g r o t e ) c o n t e x t e n d u i d e l i j k anders w e r k t , i s aan het thema ' V e r k e e r ' (PLON, 1983) goed t e i l l u s t r e r e n . De b e s t u - deerde p r a k t i j k s i t u a t i e s z i j n v r i j w e l v o l l e d i g o n t l e e n d aan het 'wer- k e l i j k h e i d s d o m e i n ' v e r k e e r , met a c c e n t op de f a c t o r e n d i e van b e l a n g z i j n voor v e i l i g h e i d en z u i n i g h e i d . Door de i n t r o d u c t i e van f y s i s c h e r e g e l s - de w e t t e n van Newton, de d e f i n i t i e s van a r b e i d , vermogen enz.

- worden de b e s t u d e e r d e s i t u a t i e s t o t c o n t e x t e n van de m e c h a n i c a . De f y s i s c h e r e g e l s z i j n u i t e r a a r d t r a d i t i o n e e l , de keuze van p r a k t i j k - c o n t e x t e n z e k e r n i e t en ook de s c h o o l c o n t e x t e n w i j k e n i n b e l a n g r i j k e mate a f van de t r a d i t i o n e l e . V e r k e e r s r e g e l s r e k e n i k n i e t t o t de l e e r s t o f van h e t vak n a t u u r k u n d e i n k l a s 4 havo, maar h e t thema g e e f t w e l een i m p l i c i e t e b i j d r a g e t o t v e r k e e r s o p v o e d i n g door de b e h a n d e l i n g van problemen o v e r o.a. r e m v e r t r a g i n g , a f s t a n d houden, v e i l i g h e i d s g o r - d e l s en b r o m f i e t s h e l m e n . In m i j n o p v a t t i n g i s d i t a l l e s ' c o n t e x t - gebonden' .

Boersma en Schouw s t e l l e n d a t c o n t e x t g e b o n d e n o n d e r w i j s , " a l s het conform de b e d o e l i n g e n wordt u i t g e w e r k t " , e r t o e z a l l e i d e n "dat be- p a a l d e v a k e x t r a c t e n n i e t o f i n onvoldoende mate aan bod komen". Ook h i e r l e i d t m i j n andere d e f i n i t i e van c o n t e x t t o t een andere o p v a t t i n g . Het b e l a n g van een v a k e x t r a c t - een r e g e l o f c o m b i n a t i e van r e g e l s moet b l i j k e n u i t de t o e p a s s i n g e n op s i t u a t i e s i n n a t u u r , t e c h n i e k o f o n d e r z o e k , dus u i t de v e e l h e i d en b e l a n g r i j k h e i d van de b i j p a s s e n d e p r a k t i j k c o n t e x t e n . Aandacht voor p r a k t i j k c o n t e x t e n l e i d t e r t o e dat de b e l a n g r i j k s t e v a k e x t r a c t e n h e t b e s t aan bod komen. Wel kunnen p r o b l e - men o n t s t a a n a l s men a l l e l e e r s t o f w i l i n d e l e n i n een b e p e r k t a a n t a l thema's, u i t g a a n d e van g r o t e c o n t e x t e n z o a l s ' v e r k e e r ' . Het i s moge- l i j k dat b e p a a l d e s t u k k e n l e e r s t o f n i e t goed i n de gekozen thema's passen o f b e t e r t o t hun r e c h t komen v a n u i t een s c h e m a t i s c h e o p z e t . Maar z e k e r t o t e i n d s n i v e a u havo kan het n a t u u r k u n d e - o n d e r w i j s , z o a l s het PLON-experiment h e e f t a a n g e t o o n d , t h e m a t i s c h worden o p g e z e t .

5. S l o t o p m e r k i n g e n

A l wat h i e r b o v e n gezegd i s o v e r c o n t e x t e n met b e t r e k k i n g t o t n a t u u r k u n d e - o n d e r w i j s kan i n p r i n c i p e ook b e t r o k k e n worden op het o n d e r w i j s i n s c h e i k u n d e en b i o l o g i e . Of h e t daar ook a c t u e e l i s , o f b i n n e n k o r t z a l worden, kan i k n i e t b e o o r d e l e n .

In h e t wiskurïde-onderwijs i s de l a a t s t e j a r e n een d u i d e l i j k e tendens

(11)

Van Genderen 193 t e z i e n naar een k o p p e l i n g t u s s e n r e g e l s en c o n t e x t e n . Omdat ook h i e r een vaag g e b r u i k van de term " c o n t e x t * v e r w a r r e n d w e r k t , wordt soms de v o o r k e u r gegeven aan * s i t u a t i e b e s c h r i j v i n g e n * boven " c o n t e x t e n " (SLO, 1984). Ik neem aan dat m i j n d e f i n i t i e van c o n t e x t ( z i e 3.1.) h i e r a c c e p t a b e l i s , met d i e n v e r s t a n d e dat de s i t u a t i e s n i e t g e r e l a t e e r d hoeven t e z i j n aan e x t e r n e " w e r k e l i j k h e i d s d o m e i n e n " , maar ook ge- creëerd kunnen worden i n . d e vorm van een s p e l o f een v e r h a a l ; i n d i e z i n zou men h i e r ook p r a k t i j k c o n t e x t e n en s c h o o l c o n t e x t e n kunnen o n d e r s c h e i d e n .

In d i t a r t i k e l heb i k het b e g r i p c o n t e x t v o o r a l behandeld i n verband met d i s c u s s i e s over o n d e r w i j s d o e l e n en l e e r p l a n o n t w i k k e l i n g . T e r l o o p s ( i n 3.4.) heb i k aangeduid da het b e g r i p c o n t e x t ook van b e l a n g i s voor v a k d i d a c t i s c h o n d e r z o e k : we zouden meer moeten weten o v e r de f a c t o r e n d i e h e l p e n o f h i n d e r e n b i j het l e r e n v e r b i n d e n van r e g e l s en s i t u a t i e s , m.a.w. b i j de vorming van c o n t e x t e n .

Noten

1. Deze f o r m u l e r i n g i s van S n a t e r (1985) en komt overeen met d i e i n het c o n c e p t - a d v i e s van de WEN (1984, p.C59). Het a d v i e s van de WEN

(1985, p.15) g e e f t een k o r t e r e o m s c h r i j v i n g ; "de reeds aanwezige g e s t r u c t u r e e r d e k e n n i s van de w e r k e l i j k h e i d " .

2. Ook deze f o r m u l e r i n g i s van S n a t e r ( 1 9 8 5 ) . In het WEN-advies (1985, p.17) wordt h e t z e l f d e o n d e r s c h e i d gemaakt, maar h i e r wordt g e s p r o - ken van c o n t e x t e n o n t s t a a n u i t e r v a r i n g e n , r e s p . i n de k l a s en b u i t e n de l e s ( c u r s i v e r i n g van m i j ) .

3. Over de door het PLON o n t w i k k e l d e thema's z e g t L i j n s e ( 1 9 8 2 ) : "de aangeboden n a t u u r k u n d e i s verweven met en o n t l e e n d aan een z i n g e - vende r u i m e r e c o n t e x t , met a l s b e l a n g r i j k d o e l op d i e manier t e komen t o t b e t e r f u n c t i o n e r e n d en z i n v o l l e r o n d e r w i j s " .

4. Kramers" Groot Woordenboek (Van Goor, 1984) g e e f t a l s b e t e k e n i s s e n van " c o n t e x t " : r e d e v e r b a n d , samenhang i n de z i n o f van de z i n n e n , b e w o o r d i n g , s i t u a t i e , s f e e r .

5. Deze d e f i n i t i e wordt gegeven i n : Moderne E n c y c l o p e d i e van de W e r e l d l i t e r a t u u r (De Haan, 1980). Daar wordt v e r d e r o n d e r s c h e i d gemaakt t u s s e n " t a l i g e " en " b u i t e n t a l i g e " c o n t e x t .

6. De bekende u i t s p r a a k van A u s u b e l en Robinson (1969, p.50) dat "the most i m p o r t a n t f a c t o r i n f l u e n c i n g l e a r n i n g i s the q u a n t i t y , c l a r i t y

(12)

C o n t e x t and o r g a n i z a t i o n o f t h e l e a r n e r ' s p r e s e n t knowledge" wordt d i r e c t g e v o l g d door de d e f i n i t i e : " T h i s knowledge i s r e f e r r e d t o as h i s c o g n i t i v e s t r u c t u r e " .

7. Zo'n t h e o r e t i s c h kader zou men ook een c o n t e x t kunnen noemen, a a n s l u i t e n d b i j de o o r s p r o n k e l i j k e b e t e k e n i s . M i j n d e f i n i t i e s l u i t aan b i j h e t b e g r i p c o n t e x t i n r u i m e r e z i n ( 2 . 1 . ) .

8. De WEN (1985, p.9 en 15) noemt h e t werk van B r u n n e r , Gagne, A u s u b e l en P i a g e t en e r v a r i n g e n opgedaan i n b i n n e n - en b u i t e n l a n d s e p r o j e c t e n .

9. Tegenover ' t h e m a t i s c h ' w o r d t , i . p . v . ' s c h e m a t i s c h ' ook w e l g e s p r o - ken van ' s y s t e m a t i s c h ' o f van ' c u r s o r i s c h ' o n d e r w i j s .

L i t e r a t u u r

A u s u b e l , D.P. en R o b i n s o n , F.G. School learning, New York: H o l t 1969.

Boersma, K.Th. en Schouw, J.C. A a n s l u i t e n op (de l e e f w e r e l d van) l e e r l i n g e n : u i t g a n g s p u n t voor h e t s c h o o l v a k ( k e n n i s d e r ) n a t u u r , r o f i , 3, p.44, 1985.

Genderen, D. v a n . K r a c h t en t e g e n k r a c h t , a c t i e en r e a c t i e , TDN, 1, p.48, 1983.

Genderen, D. v a n . M e c h a n i c a l e r e n i n de c o n t e x t ' V e r k e e r ' . I n : Onder- zoek en O n t w i k k e l i n g : v e r s l a g van h e t VULON-congres 1984, 's Gravenhage: SVO, 1984.

L i j n s e , P.L. S c h o o l b e e l d o f s t r a a t b e e l d : o v e r onderzoek naar b e g r i p s m o e i l i j k h e d e n van l e e r l i n g e n b i j h e t l e r e n van m e c h a n i c a . V e r s l a g van de ' W o u d s c h o t e n ' c o n f e r e n t i e , U t r e c h t : Werkgroep N a t u u r k u n d e - D i d a c t i e k , 1981.

L i j n s e , P.L. B l i k k e n naar een nieuwe c u r s u s . I n : v e r s l a g c o n f e r e n t i e havo-bovenbouw, PLON, 1982.

L i j n s e , P.L. Z i j n n a t u u r k u n d i g e n a n d e r s ? TD[i, 3, p.3, 1985.

N e i s s e r , U. Cognitive Psgchologg, New Y o r k : M e r e d i t h , 1967.

NVON ( s e c t i e b e s t u u r n a t u u r k u n d e ) , Werkgroep examens n a t u u r k u n d e , v e l d d i s c u s s i e en s e c t i e s t a n d p u n t , NVON-maandblad, 10, p.40, 1985.

PLON. Verkeer, U t r e c h t : P r o j e c t L e e r p a k k e t o n t w i k k e l i n g Natuurkunde, 1983.

SLO. Situatiebeschrijvingen in wiskundeteksten, Enschede: S t i c h t i n g voor de l e e r p l a n t o n t w i k k e l i n g , 1984.

S n a t e r , A. De werkzaamheden van de WEN, NVON-maandblad, 10, p.36, 1985.

WEN (Werkgroep Examenprogramma's N a t u u r k u n d e ) . Concept-examenprogram- ma Natuurkunde D-niveau, c o n c e p t van een a d v i e s aan de M i n i s t e r

van O n d e r w i j s en Wetenschappen, Enschede: ACLO-natuurkunde, 1984.

WEN. Examenprogramma natuurkunde C- en D-niveau, a d v i e s aan de M i n i s t e r van O n d e r w i j s en Wetenschappen * Ehschedes ACLÖ- natuurkunde4 1985*