Museum voor Natuurwetenschappen Vautierstraat 29
V.U. Camille Pisani - vautierstraat 29 – 1000 Brussel
Didactisch
dossier
Inhoud
1. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens - Ons lichaam
1.1 De tentoonstelling in het kort p. 3
1.2 Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens - Ons lichaam p. 5
1.3 Praktische informatie p. 7
2. Plattegrond
p. 93. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens – Ons lichaam
Zone 1: Embryo p. 11
Zone 2: Baby p. 12
Zone 3: Kind p. 14
Zone 4: Adolescent p. 16
Zone 5: Volwassene p. 18
4. Om meer te weten
Ons lichaam gestript: een unieke blik op onze menselijke anatomie dankzij plastinatie p. 24
5. Bibliografie
p. 271. Voor een geslaagd bezoek aan de Galerij van de Mens – Ons Lichaam
1.1 De tentoonstelling in het kort
Het onderwerp van de tentoonstelling
Deze nieuwe permanente zaal van het Museum geeft een overzicht van zowel de evolutie van de mens als van de werking van het menselijk lichaam. Zo bewandel je in de Galerij jouw levensweg als individu én als soort. Dit dossier behandelt enkel het gedeelte Ons Lichaam van de Galerij van de Mens.
Tijdens je leven verandert er heel wat in je lichaam. Via je levenscyclus, van embryo tot volwassene, krijg je in het gedeelte Ons Lichaam van de Galerij mee hoe dit gebeurt. Dankzij geplastineerde organen, modellen, projecties, film en beeldmateriaal, computeranimatie en interactieve spellen verken je hoe je lichaam werkt, wat het nodig heeft en wat het nog meedraagt van de evolutie. En via de voortplanting herbegint de cyclus en draag je mogelijk zelf bij aan onze evolutie.
De opzet van de tentoonstelling
De Galerij van de Mens bestaat uit twee grote delen: Onze Evolutie en Ons Lichaam. In het gedeelte Onze Evolutie zijn er twee zones. De eerste zone ervan biedt een overzicht van onze evolutie aan de hand van verschillende soorten menselijke voorlopers. De tweede zone onderzoekt de aanpassingen van de moderne mens door hem te vergelijken met een van onze voorlopers en met de (hogere) mensapen, onze nauwste, nog levende verwanten. Het gedeelte Ons Lichaam is opgedeeld in de verschillende levensfasen die we als mens doorlopen: van embryo over baby, kind, adolescent tot volwassene. Een gedeelte over de voortplanting zorgt ervoor dat de levenscyclus opnieuw kan beginnen en de cirkel rond is.
De fysische ontwikkeling en werking van ons lichaam krijg je uit de doeken gedaan in verschillende zones die corresponderen met onze levenscyclus. Elke specifieke ontwikkeling of lichaamswerking wordt behandeld bij de best
passende fase in die cyclus. In de opstelling over het embryo worden de thema’s erfelijkheid, DNA en chromosomen en de embryonale ontwikkeling behandeld. De onderwerpen stamcellen, placenta, eerste ademhaling, fontanellen, immuniteitsopbouw en afweersysteem, moedermelk en babyzorg komen in het deel over de baby aan bod. Bij het kind gaat het over lichaamsproporties, groei, beenderstructuur, tandontwikkeling, motoriek en behendigheid, primaire hersenontwikkeling en leermethodes. In de adolescentfase worden hormonenwerking, voortplantingsorganen, geslachtsrijping en lichaamsveranderingen, verschil man- vrouw, verdere hersenontwikkeling, emoties en groepsdruk (peer pressure) besproken. De voornaamste stelsels krijg je te zien in de zone over de volwassene: spierstelsel, gewrichten, hart en bloedvaten, zenuwstelsel, energieverwerking (spijsvertering, longen…), hersenwerking en -aftakeling (geheugen, reactievermogen, gehoor…). In het deel over de voortplanting volgen we de ‘spermarace’ en bevruchting, de zwangerschapsfasen, de geboorte, maar evengoed krijg je informatie over voorbehoedsmiddelen, menopauze…
In elk fase van de levenscyclus worden er ook verbanden met de evolutie gelegd door middel van zogenaamde ‘evoboxen’:
welke sporen dragen we in ons lichaam mee van miljoenen jaren evolutie? De evoboxen bevatten fotopanelen met tekst over een brede waaier aan specifieke evolutionaire gegevens die we blijvend meedragen in ons lichaam.
De verscheidenheid aan onderwerpen die in elke levensfase aan bod komen kan je verkennen aan de hand van een uitgebreid arsenaal aan didactische hulpmiddelen. Naast de gewone tekstpanelen (vaak met foto’s of schematische tekeningen), zijn er ook meerdere tabletcomputers met interactieve, didactische animaties over bepaalde onderwerpen, of met kortfilms of met interactieve testjes. Alles wordt ook aanschouwelijk gemaakt door de vele geplastineerde organen, echte skeletten en schedels (uit eigen collecties), op alcohol bewaarde organen en foetussen (uit eigen collecties). Daarnaast werken we ook met (orgaan)modellen en maquettes en uitvergrootte of net verkleinde 3D-voorstellingen van organen en lichaamsdelen.
In het oog springen vooral de beeldprojecties (videomapping) op zes levensgrote houten mannequins die de werking van bepaalde lichaamsstelsels of lichaamsontwikkelingen uitleggen. Je kan ook zelf verschillende aspecten over ons lichaam en onze ontwikkeling verkennen via talrijke ervaringsgerichte interactieve modules, waaronder zelfs een heus kinectspel en een grote installatie rond groepsdruk.
In het gedeelte ‘Overzicht van de tentoonstelling’ geven we je meer details over wat te zien is in de Galerij van de Mens – Ons Lichaam.
Het doelpubliek
De Galerij van de Mens is een ervaringsgerichte tentoonstelling, vooral het gedeelte over het menselijk lichaam. De teksten, interactieve toepassingen en multimedia zijn geschikt voor een leeftijd vanaf 10 jaar (derde graad basisonderwijs). Daarom leent ze zich uitstekend voor een individueel bezoek of een bezoek in gezinsverband of met de klas.
Voor het basisonderwijs (derde graad) biedt de Galerij van de Mens – Ons Lichaam heel wat mogelijkheden om in het leergebied Wetenschappen en Techniek de volgende onderwerpen aan te pakken: functie van zintuigen, skelet, spieren (eindterm 1.9), functie van organen voor ademhaling, spijsvertering en bloedsomloop (eindterm 1.8) en lichamelijke veranderingen en ontwikkelingen (eindterm 1.10). Ook gezondheid komt zeker aan bod in de Galerij.
Voor secundaire scholen komen er in de Galerij van de Mens – Ons Lichaam verschillende thema’s aan bod die goed aansluiten bij de leerplannen van alle schoolnetten voor de vakken natuurwetenschappen en biologie. Voor de eerste graad kan je als leerkracht in de Galerij perfect de lessen over de functie en samenhang van de stelsels bij de mens (spijsvertering, ademhaling, bloedsomloop, uitscheidingsstelsel) illustreren. Ook voor de lessen over de voortplanting bij de mens (en de middelen om zwangerschap te voorkomen) is de Galerij een ideaal leermiddel. Voor de tweede graad komen de thema’s zintuigprikkels, het zenuwstelsel en het hormonaal stelsel, de spieren en gewrichten en immuniteit in de Galerij eveneens ruim aan bod. Voor de derde graad is de Galerij de ideale plaats voor de bespreking van de leerplanthema’s voortplanting bij de mens en genetica.
Talen
De teksten van de panelen, de tabletcomputers en alle interactieve opstellingen zijn opgesteld in het Nederlands, het Frans, het Engels en het Duits. Er is zowel een Nederlandstalig als een Franstalig educatief programma uitgewerkt (zie 1.2). Op verzoek is een Engelstalige educatieve omkadering mogelijk, mits tijdige aanvraag.
De makers
De Galerij van de Mens is een eigen productie van het Museum voor Natuurwetenschappen. Het concept en de daaropvolgende scenariovoorstellen werden uitgewerkt door de dienst tentoonstellingen met als projectleider Sophie Boitsios. Voor de voorbereiding hiervan werd samengewerkt met een intern wetenschappelijk comité waarin de dienst prehistorie & antropologie en de educatieve dienst vertegenwoordigd waren. Daarna werd het scenario meermaals afgetoetst met een internationaal samengesteld wetenschappelijk begeleidingscomité van specialisten in de materie.
Als externe leden zetelden hierin Alain Froment (Musée de l’Homme, Parijs), Stéphane Louryan (ULB), Philippe Mathez (Musée de l’Etnografie, Neuchâtel), Paul O’Higgins (Hull York Medical School), Martine Vercauteren (ULB), Dominique Adriaens (UGent) en Philip Van Peer (KUL).
De scenografie van de tentoonstelling werd volledig uitgewerkt door de ontwerpers van de dienst museologie van het Museum onder leiding van Katelijne De Kesel. De educatieve programma’s bij de tentoonstelling (rondleidingen en ateliers) zijn uitgewerkt door de educatieve dienst van het Museum. De gidsen-animatoren van het Museum zorgen voor een goed verloop van die programma’s.
1.2 Educatieve omkadering voor de Galerij van de Mens – Ons Lichaam
Als leerkracht vind je in de Galerij van de Mens zeker je gading om je lessen over lichaamsstelsels, voortplanting, genetica, diversiteit … glashelder te maken voor je leerlingen, vanaf derde graad basisonderwijs tot derde graad secundair onderwijs en hoger.
Voor groepen biedt de educatieve dienst daarenboven de mogelijkheid het menselijk lichaam als onderwerp nog dieper en actiever te verkennen met het volgende educatieve aanbod:
1.2.1 Rondleiding
Het menselijk lichaam
Verken je lichaam tot op het bot en verder
Je lichaam lijkt je vertrouwd, maar toch is het al enorm veranderd sinds je geboorte. Wat is er allemaal al met je lichaam gebeurd en wat staat het nog te wachten? De gids legt het je tot op het bot uit aan de hand van onze levenscyclus, van de geboorte over kindertijd en puberteit tot het volwassen leven en de voortplanting. Je zal ook zien dat je lichaam vernuftig in elkaar zit, net als een machine waar elk onderdeel van levensbelang is, met andere moet samenwerken en energie nodig heeft. De gids zal je handleiding zijn voor dat immens lichamelijk raderwerk: van hart en bloedvaten over spijsvertering en zenuwbanen tot spieren en gewrichten… Ook al is de menselijke verscheidenheid groot, je zal merken dat ieders lichaam van hetzelfde basismodel uitgaat.
• Duur: 75 min.
• Max.: 15 personen per gids
• Doelgroep: derde graad basisonderwijs Het menselijk lichaam
Verken je lijf en leden
Ga in onze gloednieuwe Galerij van de Mens de confrontatie aan met je eigen lichaam. Je maakt er mee hoe je lichaam steeds verandert tijdens je leven. En dat al vanaf je geboorte (en zelfs ervoor), over je kindertijd en puberteit tot wanneer je in staat bent je voort te planten en zelfs tijdens je volwassen leven. Je achterhaalt met de gids wat je lichaam nodig heeft om te (over)leven en hoe elk lichaamsstelsel functioneert. Samen houden die de menselijke ‘machine’ die je lichaam is, draaiende. Je zal dan ook inzien dat in alle verscheidenheid het menselijk lichaam toch voor iedereen van hetzelfde
• Duur: 75 min.
• Max.: 15 personen per gids
• Doelgroep: Secundair onderwijs (alle graden) - volwassenen
1.2.2 Ateliers
• Duur: 2 uur
• Max.: 15 deelnemers per animator
Mens-Machine
Volg de handleiding van je lichaam
Kruip in dit atelier in de huid van een doktersassistent en ga op onderzoek om de diagnose van een denkbeeldige patiënt te stellen. Je onderzoekt aan de hand van zelf uit te voeren testen en via spectaculaire multimediatoepassingen de voornaamste stelsels (ademhaling, bloedvaten en spijsvertering) van het menselijke lichaam. Zo zal je ervaren dat ook jouw lichaam een ingewikkelde machine is waarvan alle onderdelen goed moeten samenwerken om een lang en gezond leven te kunnen leiden.
Sensashow
Prikkel je zintuigen en zet je hersenen aan het werk
In deze sensitieve, grappige én leerrijke show staan je zintuigen centraal. Ze stellen je in staat te zien, proeven, ruiken, voelen en te horen. Eerst neem je nog een kijkje in de nieuwe Galerij van de Mens waar je de zintuigen en hun werking leert kennen samen met de gids. Daarna stellen we je op de proef met eenvoudige testjes, verrassend didactisch materiaal en vooral veel interactie. Het zal je duidelijk worden hoe je zintuigen niet zonder je hersenen kunnen, maar je zal ook merken dat je hersenen je vaak in de maling nemen. Kom het zelf uitproberen!
Sensashow
Prikkel je zintuigen en zet je hersenen aan het werk
In deze sensitieve, grappige én leerrijke show staan je zintuigen centraal. Ze stellen je in staat te zien, proeven, ruiken, voelen en te horen. Eerst neem je nog een kijkje in de nieuwe Galerij van de Mens waar je de zintuigen en hun werking leert kennen samen met de gids. Daarna stellen we je op de proef met eenvoudige testjes, verrassend didactisch materiaal en vooral veel interactie. Het zal je duidelijk worden hoe je zintuigen niet zonder je hersenen kunnen, maar je zal ook merken dat je hersenen je vaak in de maling nemen. Kom het zelf uitproberen!
Mens-Machine
Het raderwerk van je lichaam ontrafeld
Net als in een machine kan ook in ons lichaam wel eens iets fout gaan. Aan jou om in dit atelier een diagnose te stellen bij een denkbeeldige patiënt. Je neemt hiervoor de belangrijkste lichaamsstelsels onder de loep: ademhaling, bloedvaten en spijsvertering. Je onderzoekt aan de hand van verrassende experimenten, verbazend beeldmateriaal en veel interactie hoe een lichaam hoort te werken en wat er fout kan gaan. Met dit innemend en leerrijk atelier zal je ervaren dat ook jouw lichaam net als een machine functioneert waarbij alle onderdelen perfect moeten samenwerken voor een gezond leven.
Sensashow
Hoe je hersenen de wereld zien, ruiken, voelen, horen en proeven
Met de sensashow verken je op een verrassend leuke én leerrijke manier de vijf zintuigen en hun wisselwerking met je hersenen. In de nieuwe Galerij van de Mens laten we je eerst kennismaken met je zintuigen en de manier waarop je hersenen de informatie verwerken die ze van de zintuigen krijgen. Daarna volgen een hele reeks uitdagingen voor je zintuigen en hersenen via intrigerende testjes, didactische demonstraties en heel veel interactie met de animator en met
3e graad basisonderwijs
1e graad secundair
2e graad secundair
je medeleerlingen. Je zal versteld staan hoe je hersenen de wereld voor jou ‘filteren’ of zelfs ‘vormen’ uit de gegevens van je zintuigen. Niet alles is wat het lijkt!
Je lijf gestript
Leg een lichaam op je onderzoekstafel
Eerst achterhaal je de werking van je lichaam in de nieuwe Galerij van de Mens, daarna ligt er voor jou een gestript lichaam van een denkbeeldige patiënt klaar op de onderzoekstafel. Aan jou om je kennis over virussen en bacteriën te etaleren en het immuunsysteem van de patiënt een handje te helpen of net te omzeilen tijdens een spannend gezondheidsspel. Ken je de werking van antibiotica of weet je hoe je een griep pareert? Je zal in dit atelier merken dat pillen niet altijd de oplossing zijn en dat gezond verstand en voldoende hygiëne zeer belangrijk voor je lichaam zijn.
Zinderend brein
De hersenen en het zenuwstelsel ontrafeld
In dit atelier maken we eerst van dichtbij kennis met onze hersenen en zintuigen in de nieuwe Galerij van de Mens. Daarna verken je zelf de fantastische mogelijkheden, maar ook de beperkingen van dit complexe orgaan in allerlei spannende en leerrijke uitdagingen. Doe je grijze massa borrelen en zoek uit hoe een neuron werkt, hoe je hersenen reageren op zintuiglijke prikkels en of je zintuigen wel alles correct registreren… Laat je brein maar zinderen!
1.2.3 Werkbladen
Je klas kan het bezoek aan het gedeelte Ons Lichaam van de Galerij van de Mens ook op zelfstandige basis afleggen aan de hand van werkbladen. Ze leren hiermee op een gerichte en actieve manier de ontwikkeling en de werking van het menselijk lichaam kennen. Voor het gedeelte Ons Lichaam zijn er werkbladen beschikbaar voor leerlingen van 10-12 jaar en voor leerlingen van 12-15 jaar. Ze zijn eenvoudig van onze website te halen via:
https://www.naturalsciences.be/nl/museum/schools/list-of-open-trails#quicktabs-open_trails_qt=1
* Het ruime educatieve aanbod voor het gedeelte Onze Evolutie vind je in het didactisch dossier Galerij van de Mens – Onze evolutie en op: https://www.naturalsciences.be/nl/museum/schools/educational-offer
1.3 Praktische informatie
Wegwijs
Groepstarieven
Toegang
vanaf 15 personen Jongeren (2-25 jaar) Volwassenen
Museum
(inclusief Galerij van de Mens) € 3 € 6
Eén begeleider gratis per groep van 15 personen
Gratis toegang voor leerkrachten op vertoon van hun lerarenkaart Gratis toegang elke eerste woensdag van de maand vanaf 13 uur Toegangsprijzen individuele bezoekers: zie www.natuurwetenschappen.be Rondleiding
15 personen per gids Jongeren Volwassenen weekdagen Volwassenen WE en feestdagen
Rondleiding € 35 € 62 € 75
Ateliers
Per deelnemer € 3 bovenop toegangsprijs tentoonstelling
Reserveren
Reserveren is verplicht voor alle groepsbezoeken. Telefoneer hiervoor naar 02 627 42 52 op werkdagen van 9 tot 12 uur en van 13 tot 16.30 uur of stuur een mail naar reserveringen@natuurwetenschappen.be.
Reserveren van picknickruimte voor eigen lunchpakket: 02 627 42 52. Reserveren van Dino Café met bestellen van lunch/
drank: 02 640 21 60
B-dagtrips
Voor een schoolbezoek aan het Museum kun je een B-dagtrip aanvragen via http://www.belgianrail.be/nl/vrije-tijd/b-dagtrips- schoolgroepen.aspx of 02.528 28 28. Je krijgt dan een voordelige prijs voor de combinatie trein+toegang. Schoolgroepen die met een B-dagtrip wensen te komen, dienen eerst bij het museum te reserveren, vooraleer de B-dagtrip vast te leggen!
2. Plattegrond
Ingang
onze evolutieZONE 1: EMBRYO
ZONE 2: BABY
ZONE 3: KIND
ZONE 4: ADOLESCENT ZONE 5: VOLWASSENE
1.1
1.2 2.2
2.1
2.1
2.1
3.1
3.1 3.2
3.2
3.2
3.3
3.3 3.3
4.2
4.1
4.1 4.2
4.1 5.1.2
5.1.1
5.1.3 5.1.3
5.1.1
5.1 5.1.2
5.2 5.2 5.2
5.2 5.2
5.1.3
5.1.2 5.1.2
1.2
In dit tweede gedeelte van de Galerij van de Mens ontdek je wat voor een ingewikkelde ‘machine’ het menselijk lichaam is. Je krijgt alle fases van een mensenleven tot in detail voorgeschoteld, vrij van taboes en met een unieke inkijk in het menselijk lichaam.
Om de werking en ontwikkeling van je lichaam te verduidelijken, gebruikt de tentoonstelling niet alleen tekstpanelen maar ook:
• 19 geplastineerde organen
• 11 echte (delen van) skeletten (uit de museumverzamelingen)
• 7 organen en foetussen (uit de museumverzamelingen)
• 34 (schaal)modellen van organen en lichaamsstructuren
• 14 didactische panelen
• 12 tabletcomputers met animaties, testjes of video’s, waarvan acht interactief
• 10 houten levensgrote 3D-modellen van mensen: op zes ervan is er een becommentarieerde projectie met uitleg over de werking van bepaalde lichaamsstelsels of lichamelijke processen (zie foto)
• 3 computers met testen
• 1 didactisch Kinect-spel
• 2 didactische films
• 18 evoboxen (fotopanelen met uitleg over het verband tussen bepaalde lichaamsstructuren of fenomenen en evolutie)
De tentoonstelling Ons Lichaam is opgedeeld in vijf zones
: 1. Embryo2. Baby 3. Kind 4. Adolescent 5. Volwassene
Deze vijf zones kunnen onafhankelijk van elkaar en in wisselende volgorde worden bezocht. Het suggestieparcours hieronder volgt bovenstaande volgorde. In de eerste zone maak je kennis met DNA en erfelijkheid en volg je de embryonale ontwikkeling. Zone twee vertelt het verhaal van de pasgeborene: hoe zijn lichaam zich aanpast aan de geboorte en aan de nieuwe omstandigheden door zorg van buitenaf en immuniteitsopbouw van binnenin. In de derde zone maak je de snelle groei van het kind mee, zowel lichamelijk als cognitief. In de vierde zone maak je de subtiele en minder subtiele lichamelijke veranderingen tijdens de puberteit mee en bekijk je ook hoe dit de hersenen beïnvloedt. De vijfde en laatste zone laat je uitgebreid kennis maken met de werking van het zenuw-, het spijsverterings-, het ademhalings- en het spier- (en gewrichts) stelsel. De effecten van ouderdom en levenswijze op je lichaam komen daar ook aan bod. Tenslotte gaan we ook dieper in op de menselijke voortplanting en de zwangerschap.
Elke zone staat uitgebreid met zijn eigen onderverdelingen aangeduid op het grondplan. We raden je aan om dit plan te bekijken alvorens de zaal te bezoeken.
3. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours en bezoekwijze Galerij van de Mens – Ons Lichaam
evobox
ZONE 1: EMBRYO
Doel
: kennisverwerving over de groei van het embryo, over DNA-structuur en erfelijkheid.Onderzoek
: hoe ontstaat een mens uit een eicel en een zaadcel? Hoe komt het dat broers en zussen niet altijd dezelfde haarkleur hebben? Hoe snel groeit een embryo?In deze zone maak je kennis met de bouwstenen van het menselijk lichaam: het DNA. Een stevig uitvergrote DNA-helix illustreert op een eenvoudige manier hoe erfelijke kenmerken in het lichaam worden opgeslagen en hoe talloze combinaties telkens weer een volstrekt uniek individu produceren.
Neem vervolgens gerust plaats in één van de hangcocons en waan je heel even een embryo dat zich knus in de wand van de baarmoeder heeft genesteld. Op het grote scherm kan je de film volgen over de verschillende embryonale stadia vanaf de bevruchting (dag 1) tot aan de geboorte (week 40). In de vitrine tegenover de filmprojectie herbekijk je die stadia aan de hand van een tijdsband, geïllustreerd met onder andere uitstekend bewaarde menselijke embryo’s.
1.1 DNA en erfelijkheid
Een eicel en een zaadcel, een bevruchting, een zwangerschap…
Jouw DNA maakt dat je uniek bent. Jouw cellen bevatten allemaal evenveel DNA: de ene helft kreeg je van je vader; de andere helft van je moeder.
Te bekijken
• Tabletcomputer: ‘Een genetische erfenis. Eerlijk verdeeld?’ Uitleg over erfelijkheid, chromosomen, genen, allelen, homozygoot-heterozygoot, genotype…
• 3D-schaalmodel en schematische tekening van een dubbele DNA-helix: de bouw van een chromosoom ontrafeld
• Schematische voorstelling van chromosoomparen van een ouderpaar en twee kinderen (jongen-meisje)
• Evobox: ons DNA
1.2 Embryonale ontwikkeling
De zaadcel van je vader kwam de eicel van je moeder tegen. Daarna volgde een verbluffende reeks celdelingen en herschikkingen. En het resultaat ben jij!
Te bekijken
• Film op reuzenscherm over embryonale ontwikkeling: ‘Het begin van nieuw leven’
• Tijdsband over 9 maand met de aanduiding van de belangrijkste ontwikkelingen bij de vrucht (in vitrinekast); geïllustreerd met historische collectie van vijf menselijke foetussen (originelen) en 6 foto’s van foetussen
• Evobox: onze embryonale ontwikkeling
DNA
embryonale ontwikkeling
ZONE 2: BABY
Doel
: begrijpen hoe het pasgeboren kind de periode vlak na de geboorte trotseert en hoe het geleidelijk nieuwe ‘wapens’verwerft om zich in zijn leefomgeving te handhaven.
Onderzoek
: hoe ademt een foetus in de moederbuik? Met welke middelen beschermt de zuigeling zich tegen kou en bacteriën? Hoe krijg je het immuunsysteem bij een baby gestart?Deze zone focust zich op de eerste écht ingrijpende gebeurtenissen bij en vlak na de geboorte. Je ontdekt via een schematische voorstelling hoe de aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen via de placenta naar de foetus verloopt en hoe een babylichaampje deze taken op het moment van de geboorte overneemt. Neem ook zeker uitgebreid de tijd om de ongewoon goed bewaarde babyschedel te bekijken. Merk op dat de fontanellen, de openingen in de schedel, uitgesproken aanwezig zijn: een extra reden om voorzichtig met een baby om te gaan. Maar ga er niet vanuit dat een zuigeling volstrekt weerloos is! Verder in dit deel leer je namelijk dat de immuniteit van de boreling in actie schiet vanaf de geboorte. En met een beetje hulp van buitenaf is hij verrassend goed in staat zijn kleine lichaam tegen schadelijke organismen en kou te beschermen.
2.1 De geboorte en de eerste levensmaand
Een baby ondergaat bij zijn geboorte en tijdens de vier weken daarna ontzaglijke veranderingen. Grote gevaren liggen constant op de loer.
Te bekijken
• Siliconen sculptuur van een pasgeboren baby bedekt met een witte, vettige substantie, de vernix caseosa
• Schematische voorstelling van de ademregulatie van een foetus in de baarmoeder en van een zuigeling (hier onder)
Stamcellen komen slechts in enkele volwassen organen voor. We kunnen ze als embryonale resten beschouwen, die van nut kunnen zijn bij een lichamelijk herstel.
1 2 3 34
2 1
> zuurstofarm bloed
> zuurstofrijk bloed
> gemengd bloed
1 > De longen voeren zuurstof aan.
2 > Het hart pompt het bloed rond.
3 > De lever filtert het bloed.
1 > Placenta voert zuurstof en voedingsstoffen aan.
2 > De lever werkt nog niet en wordt ontzien.
3 > Het hart pompt het bloed rond.
4 > De longen werken ook nog niet, ze worden ontzien.
GEBOORTE vernix caseosa op
een pasgeboren
Te bekijken
• Placenta met de navelstrengader en de navelstrengslagaders (plastinaat)
• Evobox: onze navel
Het is verbazingwekkend hoe de schedel van een pasgeborene de hersenen goed beschermt, maar toch voldoende vervormbaar is, zodat het kind vlot ter wereld kan komen en de hersenen daarna voldoende plaats krijgen om te groeien.
Te bekijken
• Skeletelementen (originelen): schedel van baby (6 maanden) en volwassene
Om te overleven moet het lichaam beschermd zijn. De huid is daarom een ideale beschermingswand, die geen microben doorlaat … of toch bijna geen.
Te doen
• Interactieve voorstelling van afweersystemen tegen microben bij een
zuigeling (speeksel, maagsap, tranen, urine, slijm, snot): verbind de juiste lichaamsopeningen of -delen bij het juiste afweersysteem
Baby’s kunnen hun lichaamstemperatuur heel moeilijk op peil houden. Je moet er voorzichtig mee zijn, anders kunnen ze ernstig afkoelen.
Te bekijken
• Siliconen sculptuur van een pasgeboren baby gewikkeld in dekens om warm te blijven
Te doen
• 2 babypoppen in hun bedje: draag zelf zorg voor een pasgeborene
Zolang een kind geen vast voedsel kan opnemen, is moedermelk – of een vervangingsmiddel – zijn basisvoedsel.
Wij zien microben meestal als onze aartsvijanden. Maar zo eenvoudig is het niet: we hebben sommige bacteriën nodig om te leven.
Te bekijken
• Evobox: melk
• Voorstelling babyvoeding: papje en melkfles
• 3D-print: moeder die borstvoeding geeft
2.2 Het immuunsysteem bij pasgeborenen
Zoals alle systemen van een pasgeboren baby is zijn immuunsysteem nog onvolgroeid. Tijdens de eerste dagen biedt de moedermelk gelukkig veel ondersteuning.
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden over het aangeboren immuniteitssysteem: ‘het afweersysteem, wie heeft het laatste woord?’
• flesje moedermelk (model)
• Evobox: onze immuniteit
Vaccinatie is een handig middel om jonge organismen te beschermen: dit brengt hun immuunsysteem in stelling tegen microben waarmee ze nog niet in contact gekomen zijn.
Te bekijken
• Vijf vaccinatiespuitjes
baby (6 maanden) en volwassene
vaccinatiespuitjes
ZONE 3: KIND
Doel
: kennisverwerving over de (snelle) groei van het kind aan de hand van twee opmerkelijke voorbeelden: het skelet (lichamelijk) en de hersenen (cognitief).Onderzoek
: hoe verloopt de ontwikkeling van een kind? Hoe groeien botten? Is een kind een miniatuurversie van een volwassen mens? Hoe leert een kind leren?Hier volg je de indrukwekkende ontwikkeling van een kind op de voet. Je mag dat erg letterlijk nemen: werp een blik op de twee skeletten in deze zone en je zal ontdekken dat het kind meer botten heeft dan de volwassene ernaast! Een unieke reeks geplastineerde skeletelementen illustreert hoe beentjes aaneen groeien naarmate het kind groeit. Je ziet er hoe de structuur van deze zeer bijzondere organen evolueert. Andere lichaamsdelen groeien natuurlijk ook voortdurend mee: je ziet naast de skeletelementen en je eigen voet ook vier onderkaken in verschillende fases van een mensenleven:
van kind tot senior. Ook kan je hier vier houten 3D-modellen op ware grootte bekijken. Zij beelden de stadia van baby tot adolescent uit zodat je uitstekend de groeisnelheid van een jong mensenlichaam kan vaststellen. Hierbij veranderen de lichaamsproporties enorm.
Verder in deze zone vind je een orgaan dat wat meer tijd nodig heeft om zich ten volle te ontwikkelen: de hersenen.
Hoewel die ontwikkeling zeer complex is, nemen de bewegingsaansturing en de zintuiglijke en cognitieve capaciteiten van het kind stelselmatig toe. Het leerproces volgt een ‘vast’ programma, waarbij nabootsen, herhalen en leren een sleutelrol spelen. Waar en wanneer ‘leren’ en ‘onthouden’ in de hersenen plaatsvindt, wordt geïllustreerd aan de hand van kleurrijke 3D-modellen van hersenen en via leuke testen en proefjes.
3.1 Groei en lichaamsverhouding
Kinderen groeien! Het zijn de jongste die het vlugst groeien.
Zolang een kind groeit, veranderen zijn lichaamsverhoudingen. De benen nemen verhoudingsgewijs het meeste in lengte toe.
Te bekijken
• 3D-prints van baby en volwassene die de lichaamsproporties illustreren
• Vier houten 3D-modellen: baby – kind – adolescent – volwassene
• Evobox: schattige baby’s
Te doen
• Interactief meetpunt: vergelijk je lichaamsverhoudingen met die van een 3-jarig kind, een 10-jarig kind en een volwassene.
3.2 Groei en botten
Baby’s zijn zo soepel omdat hun skelet nog grotendeels uit kraakbeen bestaat, dat veel buigzamer dan bot is.
Te bekijken
• Skeletelementen: gedeeltelijk skelet van een zesjarig kind en nagenoeg volledig skelet van een volwassene Alle botten van een mens leven: daardoor kunnen ze groeien en bij breuken herstellen.
Te bekijken
• Tekening van een been met aanduiding van de botuiteinden en de botholte
• Skeletelementen (plastinaat): doorsnede bot, bot van een kind met groeischijven, gebroken bot dat slecht is genezen De vorm van botten verandert voortdurend, je hele leven lang. Hoe meer werk ze verzetten, hoe sterker ze worden.
lichaamsverhoudingen baby-volwassene
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden: ‘onze botten. Levend en wel!’ Uitleg over botten, botgenese, botremodellering en botherstel
Het woord melktanden is niet zo goed gekozen, want dankzij hen kan een kleintje vast voedsel beginnen te knabbelen!
Te bekijken
• Skeletelementen: onderkaken van een baby van zes maanden, een zesjarig kind, een volwassene en een oudere persoon.
Wanneer je groeit, wordt je voetboog holler. Zo vang je bij het stappen en lopen schokken beter op. Maar soms buigt je voetboog niet voldoende of juist te veel. Dit kan nare gevolgen hebben voor je knieën, je rug …
Te bekijken
• Evobox: onze voeten
Te doen
• Interactief meetpunt: Doe je schoenen en sokken uit en onderzoek zelf jouw voetboog!
3.3 breinontwikkeling en leren
Een mensenkind moet zijn bewegingen leren sturen, net zoals hij alle andere dingen leert. Van reflexen naar beheerste bewegingen: wat een grote stap!
Te bekijken
• Tabletcomputer met videobeelden: ‘motorische mijlpalen’
Zoals alles bij een baby is zijn zintuiglijke waarneming voortdurend in ontwikkeling. Hij kijkt, smaakt, voelt, ruikt … elke dag een beetje beter; hij begint eveneens meer en meer verbanden te leggen.
Te bekijken
• Uitvergroot 3D-model hersenen: hersenfuncties en hun bijhorende hersenregio’s
• Evobox: onze zintuigen
Het brein van een kind rijpt gebied per gebied, in een vaststaande volgorde. De snelheid waarmee het gebeurt, verschilt echter lichtjes van kind tot kind.
Te bekijken
• 3D-print: hersenen van een baby vier maanden, driejarig kind en zesjarig kind Voor alle kinderen is leren een voltijds beroep. Allemaal, groot en klein, kijken ze toe, slaan ze kennis op, ervaren ze nieuwe dingen …
Te bekijken
• Hersenen (plastinaat)
• 5 tekeningen met neuronenverbindingen op 0 maand, 1 maand, 8 maand, 4 jaar en volwassen leeftijd
Te doen
• Interactieve test op tabletcomputer: verbanden leggen.
zesjarig kind en volwassene
Interactief meetpunt voetboog
3D-print: hersenen
• Kinectspel: test je leervermogen door na te bootsen en te herhalen! Je moet dezelfde houdingen aannemen als de projectie op het scherm. Elke houding komt overeen met een meetkundige figuur. Probeer de verbanden te onthouden… Het houdt je bovendien fit!
ZONE 4: ADOLESCENT
Doel
: kenniswerving over de turbulente transformatie van een kind in een volwassene tijdens de puberteit, zowel lichamelijk als gedragsmatig (hersenontwikkeling).Onderzoek
: wat is de drijvende kracht achter de veranderingen tijdens de puberteit? Welke organen worden beïnvloed? Wat is de oorzaak van de kwade buien van sommige pubers? Hoe kwetsbaar zijn de hersenen van een puber?In deze zone zie je hoe op een bepaald moment signaalstoffen van het lichaam voor heel wat beroering zorgen: onder invloed van hormonen geraakt het kind langzaamaan in de puberteit verzeild! Op een levensgroot model kan je zien hoe dit regulatiesysteem de verschillende organen, de vorm van het lichaam en zelfs het gedrag beïnvloedt en verandert. Hoe deze ingrijpende periode in het leven van een jongvolwassene, zowel meisje als jongen, allerlei lichamelijke veranderingen teweeg brengt, zie je aan de hand van plastinaten en modellen.
In de puberteit rijpen ook de hersenen verder uit, maar zijn ze wel kwetsbaar. Het ingewikkelde spel van emoties, beloning en impulsief gedrag bij de ontwikkeling van de hersenen kan ook gevaren opleveren. Ook verliefdheid beïnvloedt de hersenen. Dat kan je allemaal in deze zone ontdekken. Ten slotte kruip je zelf even in de huid van een puber en ontdek je hoe jij en je medebezoekers op emotionele prikkels reageren.
4.1 Fysieke verandering
Zowel bij jongens als bij meisjes wordt het voortplantingssysteem op gang gebracht door een stortvloed van hormonale reacties tussen de hersenen en de voortplantingsklieren.
Te bekijken
• Houten 3D-modellen met becommentarieerde projectie: ‘de reis naar volwassenheid’. Uitleg over hormonen en puberteit.
• Evobox: onze aantrekkingskracht
Adolescenten groeien vlug, waardoor hun zwaartepunt zich zo snel verplaatst… dat ze zich soms moeilijk aan zichzelf kunnen aanpassen.
Te bekijken
• 3D-prints die de lichamelijke groei van twaalf tot achttien jaar illustreren bij jongen en meisje Meisje of jongen: een ander voortplantingssysteem, een andere puberteit.
Te bekijken
• Vrouwelijke voortplantingsorganen, blaas en endeldarm (plastinaat)
• Mannelijke voortplantingsorganen, blaas en endeldarm (plastinaat)
• Tabletcomputer met animatiebeelden: ‘het verschil meisje-jongen, klaar voor reproductie’. Uitleg over oögenese, oestrogeen en progesteron, menstruatie, testosteron, spematogenese, ejaculatie
Tijdens de puberteit word je niet zomaar in één nachtje volwassen! Het is een hele reeks
Kinectspel: test je leervermogen
Mannelijke geslachtsorganen
Te bekijken
• Infopaneel met schematische tekeningen over de Tannerstadia: een meetinstrument voor de verschillende lichamelijke fases tijdens de ontwikkeling van kinderen en adolescenten, tot ze volwassen zijn.
Mensen zijn primaten met niet veel haar. Maar toch: tijdens de puberteit krijgen we een volwassen beharing. Jongens zijn hariger dan meisjes.
Te bekijken
• 3D-print modellen van man en vrouw met beharing
Ons grootste orgaan, de huid, verandert met de tijd. Veel jongeren maken zich zorgen over acne en lichaamsgeur.
Te bekijken
• Stuk borsthuid met beharing (plastinaat)
• Infopaneel over de ontwikkeling van acne en lichaamsgeur
• Evobox: onze tanden
4.2 Ontwikkeling van de hersenen
Ook het brein van jongeren wordt volwassen. Het wordt minder flexibel, maar wel efficiënter.
Te bekijken
• 3D-prints van hersenen die de hersenontwikkeling van kind tot volwassenen illustreren. Met behulp van een spiegel kan je alle delen van de hersenen bekijken.
Een verwittigde adolescent is er twee waard: alcoholische drank en andere drugs uitproberen is gevaarlijk. Een verslaving ligt om de hoek.
Te bekijken
• Tekstpaneel met schematische foto’s van hersengebieden die emoties, beloning en impulsief gedrag sturen
• Doorsnede van hersenen (plastinaat)
• Lever aangetast door cirrose (plastinaat)
De hersenchemie van verliefdheid lijkt verbazend veel op die van drugsgebruik!
Te bekijken
• Tekstpaneel en 3D-print van verliefde hersenen, met aanduiding van zones die dan uitvallen en zones die dan geactiveerd worden
Een adolescent gaat op zoek naar zichzelf, probeert van alles uit, wil weten wie hij is: hierbij speelt de visie van ‘de anderen’
een belangrijke rol.
Te doen
• Peer pressure testcabines: ‘de lasten van de adolescentie’. Overtuig elkaar om deze uitdaging aan te gaan! Doe het minstens met twee: één persoon per cabine. Plaats je hand op de daarvoor voorziene plaats en kijk voor jou uit. Hoe lang durf jij blijven staan? Kan jij de spanning aan?
Tannerstadia bij meisje en jongen
C
B A A: emoties - B: beloning - C: implusief gedrag
ZONE 5: VOLWASSENE 5.1 De stelsels
Doel
: kennisverwerving over hoe het volwassen menselijk lichaam functioneert in zijn beweging (spierstelsel en gewrichten), zijn energieverwerking (spijsverteringsstelsel en ademhalingsstelsel) en zijn centrale aansturing (zenuwstelsel). Ontdekken hoe en in welke mate onze levensstijl een impact op ons algemeen welzijn heeft en hoe ouderdom ons lichaam aantast.Onderzoek
: Hoe wordt voedsel omgezet in energie? Wat zijn de gevolgen van overeten? Hoe zien onze spieren en gewrichten eruit? Nemen onze hersenen ooit een vrije dag? Wat doet ouderdom met ons lichaam?Precies in het midden van zone vier vind je het menselijke zenuwstelsel terug. Dat is niet toevallig zo: onze hersenen vormen samen met miljarden zenuwcellen een centrale superprocessor die alle functies van het menselijk lichaam stuurt.
Zo zie je op een levensgroot model hoe miljarden boodschappen continue worden uitgewisseld in onze hersenen en via het ruggenmerg. Maar zelfs deze supercomputer wordt aangetast door ouderdom, zoals je zelf zal kunnen uittesten in dit deel van de zone.
Ons zenuwstelsel is natuurlijk ook niet autonoom. Net als alle andere organen heeft het energie nodig, aangevoerd door voedsel en zuurstof. Het spijsverterings- en ademhalingssysteem zorgt voor de verwerking. Volg op het levensgrote model een appel die de lange route doorheen het lichaam aflegt en bestudeer in de glazen vitrines ernaast rustig de maag, lever, nier, darmen en longen die hier in verrassend detail staan opgesteld! Vergeet ook geen blik te werpen op het restproduct van al die inspanning: ook je urine en je uitwerpselen kunnen namelijk heel wat vertellen over de toestand van je lichaam.
Tot slot ontdek je wat een gezonde evenwichtige voeding inhoudt en in welke mate jouw eigen dieet daarvan eventueel afwijkt.
Met al de energie die onze voeding verschaft, kunnen we grote lichaamsinspanningen leveren. Hiervoor zorgen vooral onze spieren, maar die zijn er niet alleen om te bewegen en te sporten. Er zijn ook spieren die dag in dag uit andere functies verrichten zonder dat wij daar bewust om vragen: denk bijvoorbeeld maar aan ons hart dat onvermoeibaar blijft pompen.
Aan de geplastineerde knie in een vitrine ten slotte, zie je hoe gewrichten ons lichaam soepelheid verschaffen. Probeer ook zelf zeker enkele van de metalen gewrichtmodellen uit. Kruip op het einde van deze zone in de huid van iemand op leeftijd.
Ouderdom doet ook ons skelet en spieren lijden: probeer maar eens de trap op en neer te lopen!
5.1.1 Bewegen
Spieren bestaan uit minuscule vezels die zich kunnen samentrekken, zodat de spier korter wordt en aan een deel van het lichaam trekt.
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden: ‘een spierentriplet’ (skeletspier, gladde spier, hartspier):
spannen of ontspannen?
Je botten kan je bewegen dankzij je skeletspieren. Deze zijn onder invloed van onze wil en worden ook willekeurige spieren genoemd.
Te bekijken
• Schematische tekening van de structuur van een skeletspier met aanduiding van actine- en myosinefilamenten
• Uitvergroot 3D-model van een actine- en myosinefilament
• Arm met spieren (biceps, triceps), bloedvaten en zenuwen (plastinaat)
Myosine en actine in een spier
De hartspier is uniek. Deze spier heeft een structuur die op die van een skeletspier lijkt, maar je hebt er geen controle over.
Te bekijken
• Hart (plastinaat)
Te doen
• Interactief paneel dat je eigen hartslag meet en toont op de schematische voorstelling van het lichaam: leg je handen op de platen en luister naar je hart.
Onze wil heeft geen vat op onze gladde spieren, maar toch zijn die essentieel voor bijvoorbeeld de spijsvertering, de bloedcirculatie en scherptezicht.
Te bekijken
• Bloedvaten van de hand (plastinaat)
Je lichaam doen bewegen, dat is mechanica. Je hebt een beendergestel dat door je spieren wordt bewogen.
Te bekijken
• Houten 3D-model met becommentarieerde projectie: ‘een lichaam in beweging’. Uitleg over je botten, gewrichten en spieren (skeletspieren, gladde spieren en hartspier)
• Evobox: onze nutteloze spieren
Je botten maken je lichaam stevig: gewrichten zorgen voor de soepelheid.
Te bekijken
• Kniegewricht (plastinaat), met aanduiding beenderen, spieren en gewrichtsbanden
Te doen
• Je hebt gewrichten nodig om te bewegen. Probeer de zes (metalen) gewrichtmodellen uit: eigewricht, kogelgewricht, scharniergewricht, zadelgewricht, draaigewricht, rolgewricht. Bekijk daarna onder de röntgenfoto de schematische tekening (met tekst) Ouder worden: bejaarden worden minder soepel en mobiel.
Te bekijken
• Fotopaneel met tekst: en wanneer we dood zijn?
• Originele skeletelementen: opperarm van een 17 – 20-jarige, een volwassene en een oudere persoon (originelen)
Te doen
• Draag de gewrichtsgordels en kniebanden en probeer vervolgens de trap op en af te lopen. Zo voel je wat het is om ouder te zijn!
5.1.2 Energie
Zonder energie kan je lichaam niet functioneren. Die energie wordt geleverd door je voedsel, dat eerst via een complex proces moet verteerd worden.
Te bekijken
• Houten 3D-model met becommentarieerde projectie: ‘Wonderbaarlijke, ingenieuze machine’. Uitleg over welke weg voedsel in ons lichaam aflegt om omgezet te worden in energie.
meet je eigen hartslag
Kniegewricht (plastinaat)
Te bekijken
• Maag met intern slijmvlies zichtbaar (plastinaat)
• Tekstpaneel met schematische tekening waarop speeksel, slokdarm en maag aangeduid staan.
Je lever blijft veeleer op de achtergrond, maar je kunt niet zonder dit orgaan. Het is de grote gifverwijderaar van je lichaam.
Te bekijken
• Gezonde lever (plastinaat)
• Tekstpaneel met schematische tekening van het lichaam waarop de lever aangeduid staat.
Je nieren werken als hoogtechnologische filters die allerlei afvalstoffen uit je bloed trekken, zonder het zo kostbare water te verspillen.
Te bekijken
• nier (plastinaat)
• Tekstpaneel met schematische tekening waarop nieren en blaas aangeduid staan.
Je darmen vormen het sluitstuk van de vertering: de dunne darm slorpt alle voedingstoffen uit de resten op en de dikke darm onttrekt er het meeste water uit. De rest kan gewoon in het toilet!
Te bekijken
• Deel van dikke darm (plastinaat)
• Tekstpaneel met schematische tekening waarop maag, dunne darm, alvleesklier, gal en dikke darm aangeduid staan.
• paneel ‘je pipi en kaka’: 3 buisjes met ‘urine’ (te weinig gedronken – normale kleur – rode kleur door voeding of bloed);
3 sculpturen van ontlasting (diarree – normale ontlasting – harde en droge bolletjesontlasting) Je longen zijn de schakel tussen de buitenlucht en de bloedsomloop: ze brengen de
zuurstof uit de lucht naar het bloed en voeren koolstofdioxide uit het bloed weg.
Te bekijken
• Longen van een niet-roker (plastinaat). De zwarte stipjes komen van de luchtvervuiling.
• Tekstpaneel met schematische tekening waarop longen en bloedvatenstelsel aangeduid staan.
• Evobox: ons leven op grote hoogte
Vergelijk je lichaam met een fabriek waar elke afdeling aan de globale productie meewerkt. Als één afdeling hapert, valt de hele keten stil.
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden: ‘een energiecentrale: alles goed verteerd?’
Uitleg over noodzaak aan en verwerking van energie door je lichaam: longen, lever en vertering van voedingsstoffen
Te doen
• Al je organen vormen samen één grote machine:
kan je de puzzel maken? Leg de organen op de juiste plaats in het model: longen, hart, maag, lever, darmen, nier, blaas
We weten het allemaal, maar het kan niet genoeg gezegd worden: gezonde voeding is de sleutel tot een gezond leven.
Longen
Te bekijken
• Evobox: Zwaarlijvigheid – diabetes
• Fotopaneel met tekst: wat als je niet meer eet…
Te doen
• Tabletcomputer met test: ‘is jouw voeding in balans?’
• Meet je en weeg je (weegschaal en meetlat): bereken je BMI aan de hand van de draaischijf.
Al wat je al dan niet bewust doet, vereist energie.
Te bekijken
• Glazen kast vol voedsel (sculpturen)
Ouder worden: ouder worden tast de organen aan.
Te bekijken
• Evobox: een ouder wordende huid
Te doen
• Fotopuzzel (in evobox): welke twee foto’s stellen dezelfde persoon voor?
5.1.3 Zenuwstelsel
Je lichaam is een groot orkest met je hersenen als dirigent. Die coördineren het merendeel van je functies door met je organen te communiceren.
Te bekijken
• Houten 3D-model met becommentarieerde projectie: Hersensignalen. Uitleg over hersenen, zenuwen, neuronen, zenuwimpulsen, zintuigen, hormonen en hersenklieren.
• Doorsnede van een hoofd ter hoogte van de hersenstam (plastinaat)
• Ruggenmerg met de zenuwen die erop aansluiten (plastinaat)
De hersenen communiceren met alle lichaamsdelen via ‘bundels stroomkabels’: dit zijn het ruggenmerg en de zenuwen die eraan vastzitten.
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden: ‘een neuronennetwerk heen en terug’. Uitleg over zenuwen, neuronen, dendrieten, axonen, myelinehulsel, synaps, neurotransmitters, transmissie…
Je zenuwen zijn de ‘verlengsnoeren’ van je zenuwcellen.
Te bekijken
• Schematische tekening: van brein tot hand. Verloop van een zenuwimpuls van hersenen tot hand.
• Uitvergroot model van 2 verbonden neuronen.
BMI - draaischijf
ruggenmerg (plastinaat)
neuronenmodel
Te bekijken
• Fotopaneel met tekst en schematische tekening van je slaapcyclus: waken, dromen (REM), lichte slaap, diepe slaap Ouder worden: de ouderdom treft ook het zenuwstelsel.
Te bekijken
• Fotopaneel met tekst en tekeningen van een normaal brein, hersendood brein en een elektro-encefalogram
• Fotopaneel met hersenscans van de hersenen van een 28-jarige en van een 88-jarige met aanduiding van de ruimte tussen hersenen en schedel die toeneemt, de vochtophoping in de ventrikels en het verlies aan efficiëntie bij de witte hersenmassa.
Te doen
• 3 testcomputers over het ouder worden en het effect op je reactiesnelheid, geheugen en gehoor. Scoor je beter dan je leeftijd?
5.2 VOORTPLANTING
Doel
: Kenniswerving over de menselijke voortplanting, de bevruchting en de contraceptie, de veranderingen die de zwangerschap in het lichaam van de moeder veroorzaakt en de bevalling.Onderzoek
: Wat drijft een mens om zich voort te planten? Hoe geraak je zwanger… of niet? Hoe verloopt een bevalling precies? Hoe voelt het om zwanger te zijn?In dit laatste deel van de Galerij van de Mens kom je het fijne te weten over de menselijke voortplanting. Hier volg je het parcours van miljoenen piepkleine zaadcellen tot aan, en voor 1 gelukkige zelfs in, de eicel. De vele voorbehoedsmiddelen leren je hoe dit eventueel te vermijden. Je ontdekt er ook de veranderingen en inspanningen van een vrouwenlichaam tijdens de zwangerschap én je maakt de bevalling vanuit elke mogelijke hoek mee. Ook in dit deel helpen unieke plastinaten en levensgrote modellen je om dit fascinerende aspect van de menselijke ontwikkeling te begrijpen.
De zaadcellen moeten een hindernissenparcours afleggen om tot bij de eicel te geraken… Wie wint is niet alleen goed, maar heeft vooral ook veel geluk gehad.
Te bekijken
• Vitrinekast met eicel op ware grootte (model), een buisje met sperma op ware grootte (model) en een 1000 x uitvergrote eicel en zaadcel (3D-print)
• Tabletcomputer met animatiebeelden: een zaadcellenparcours. Uitleg over de weg die een zaadcel aflegt om tot bij en in de eicel te geraken.
• Evobox: onze menopauze
Kinderen krijgen is vandaag ook een keuze: mensen kunnen hun vruchtbaarheid met allerlei methoden controleren.
Te bekijken
• Vitrinekast met voorbehoedsmiddelen (originelen): hormonale pil, vaginale ring, pleister, implantaat, spiraal, mannencondoom, vrouwencondoom.
Bij seksuele opwinding spelen zowel lichamelijke als gevoelsmatige reacties een rol.
Te bekijken
• Tabletcomputer met animatiebeelden: je lichaam tijdens seks. Uitleg over lichamelijke reacties tijdens het vrijen.
• Evobox: ons orgasme.
Zaadcelparcours
Zwanger zijn is een ervaring die slechts de helft van de mensen kan meemaken.
Het gevoel hierbij is even vreemd als volslagen natuurlijk.
Te bekijken
• Houten 3D-model met becommentarieerde projectie: Een tijdelijke lichaamsverbouwing. Uitleg over hoe een zwangerschap verloopt en het lichaam van de zwangere vrouw zich aanpast.
Een zwangere vrouw is geen zieke! Soms duiken er kleine kwaaltjes op, maar gewoonlijk hebben die geen gevolgen …
Te bekijken
• Vier fotopanelen met telkens een tekst eronder over zwangerschapskwalen:
meer plassen, stemmingswijzigingen, zwellingen door ophouden vocht en misselijkheid.
Een gezonde levenswijze is voor iedereen raadzaam, maar voor zwangere vrouwen extra belangrijk.
Te bekijken
• Foto’s over een ongezonde levenswijze
• Evobox: hormonaal geluk (oxytocine)
Te doen
• Simulatie van een zwangerschap in verschillende fasen: bind een speciaal ‘zwangerschapskussen’ met een gewicht van 5, 7 of 9 kg rond jouw buik en ervaar hoe moeilijk bepaalde lichaamsbewegingen en –inspanningen worden.
Een kind baren is misschien een onbeschrijfelijke ervaring, maar het is geen lachertje.
Te bekijken
• Drie modellen van een baby in de baarmoeder bij verschillende ontsluitingsfasen:
gesloten baarmoederhals, open baarmoederhals en start van de doorgang van het babyhoofdje door de baarmoederhals bij 10 cm ontsluiting
• Bekken en schedel baby tijdens uitdrijvingsfase bij volledige ontsluiting (originele beenderen)
• Placenta (origineel)
Met een baby wordt het leven voor jullie, moeders, helemaal anders. Ook jullie lichaam is veranderd: waarom zouden jullie het niet aanvaarden, ook al is het niet helemaal perfect?
Te bekijken
• Vier foto’s van moeders met kind
• Evobox: dikke baby’s
Iedereen kent het moederinstinct – wat overigens niet aangeboren is – maar de geboorte van een kind heeft ook een invloed op de vader, die zo zijn ‘vaderinstinct’ ontwikkelt.
Te bekijken
• Vier foto’s van vaders met kind
• Film: een zware bevalling. Een film over de geboorte van een kind.
3D-model met becommentarieerde projectie
start van de doorgang
Aan de ingang van de gloednieuwe Galerij van de Mens hangt een kleine waarschuwing op dat de bezoeker ook echte menselijke onderdelen zal zien. Vooral in het deel ‘Ons Lichaam’ van de galerij is een reeks menselijke organen prominent aanwezig. Verwacht je echter niet aan een bloederig schouwspel! De meeste organen glanzen netjes en droog in hun vitrinekast als gevolg van zorgvuldige plastinatie. Deze ondertussen befaamde
conserveringstechniek beroert de publieke opinie al sinds de jaren 1990 dankzij de reizende tentoonstelling ‘Body Worlds’1 , maar heeft de moderne anatomie veel meer te bieden dan enkel sensatie. We geven je in dit artikel enkele inzichten in (het waarom van) deze moderne methode mee.
Nattigheid met een geurtje
De geschiedenis van de studie van de menselijke anatomie wordt al sinds haar prille begin gekenmerkt door nattigheid. De oude Egyptenaren waren goed vierduizend jaar geleden gefascineerd door de vele lichaamssappen die doorheen het menselijk lichaam vloeiden. Ze verkregen het inzicht dat door uitdroging menselijke resten langer bewaard bleven. Ze wisten ook het hart als het centrum van de bloedcirculatie te omschrijven. Het zijn evenwel de oude Grieken en later de Arabieren die de eerste echte dissecties uitvoerden om het menselijk lichaam te kunnen bestuderen. Aan de beroemde Griekse filosoof Aristoteles wordt de vergelijkende anatomie toegeschreven, waarbij verse karkassen van mens en dier – soms nog met kloppend hart – werden opengesneden, bestudeerd en vergeleken.
Eeuwen later luidde een talent van eigen bodem, de Brusselaar Andreas Vesalius, het tijdperk van de moderne anatomie in. Hij verankerde in het midden van de 16de eeuw de ontleedkunde voorgoed in de wetenschap als techniek om de werking van het lichaam in drie dimensies te bestuderen. Hij zag dissecties ook als een uitstekend educatief middel.
Met de professionalisering en het openbaar maken van menselijke dissecties staken echter ook enkele praktische bezwaren de kop op. De veelal illegale aanvoer van mensenlijken, vaak van terechtgestelde criminelen of van onfortuinlijke mensen, deed maar weinig wenkbrauwen fronsen. Het voornaamste probleem was echter de verschrikkelijke stank die de karkassen, het bloed en het pus veroorzaakten. Slechts met veel geduld en oefening kon die worden verdragen.
Het afbraakproces van die organische resten was bovendien onomkeerbaar. Rijkelijk geïllustreerde en gedetailleerde handboeken omzeilden deze ongemakken, maar deden de educatieve meerwaarde van echte menselijke resten niet vergeten. Anatomen injecteerden organen en bloedvaten met vloeibare was, eierdooier en zelfs kwik om ze uit te drogen en efficiënter te kunnen bewaren. Vanaf de twintigste eeuw werden de organen veelal in plastic omhuld. Tijdens het bekijken van dergelijke met plastic omgeven organen, kwamen er bij de Duitse anatoom Dr. Gunther von Hagens, toen nog assistent, in 1978 enkele ideeën op.
Ons lichaam gestript: een unieke blik op onze menselijke anatomie dankzij plastinatie
Afbeelding 1: de titelpagina van Vesalius’
beroemde boek ‘De humani corporis fabrica’ toont een publieke dissectie.
(Bron: Harvard Magazine)
Afbeelding 2: Dr. Gunther von Hagens (Bron: vonhagens-plastination.com/plastination/history)
4. Om meer te weten
De genese van plastinatie
Von Hagens wou de bewaarde resten niet alleen kunnen bekijken vanuit een nauwe plastic koker, maar ook hanteren.
Waarom de plastic niet in de organen aanbrengen, in plaats van de organen te verpakken in plastic, dacht hij. In de volgende jaren experimenteerde hij met dierlijke en plantaardige resten die hij met vloeibare siliconenrubber injecteerde.
Vandaag creëert zijn instituut op vraag van zowel universiteiten als musea geplastineerde menselijke resten, zoals organen, skeletdelen en zelfs volledige lichamen. Zulke behandelde resten worden plastinaten genoemd. In de Galerij van de Mens zijn 19 plastinaten te vinden, gaande van een placenta, over meerdere hersenen tot zelfs geslachtsorganen. Zo krijg je als bezoeker van deze Galerij een uniek driedimensionaal zicht op de inwendige onderdelen van het menselijk lichaam!
Het spreekt voor zich dat geen van deze resten onrechtmatig verkregen werd: de toestemming om na het overlijden (gedeeltelijk) te worden geplastineerd, werd op voorhand door de (anonieme) personen in kwestie gegeven. Je hoeft je ook geen zorgen meer te maken over nattigheid of onaangename geurtjes: een geslaagd plastinaat is geurloos en vrij van vocht dankzij onderstaand proces.
Plastineren als conservatietechniek: een vijfstappenplan 1. Balseming en anatomische dissectie
De natuurlijke afbraakprocessen van het lichaam of orgaan worden eerst tegengehouden: formaline, een oplossing van formaldehyde in water, wordt in de bloedvaten gepompt. Formaline doodt alle bacteriën en gaat het rotten van weefsel tegen. Daarnaast worden de huid en het vetweefsel in deze eerste fase verwijderd.
2. Verwijdering lichaamsvloeistoffen en -vet
Het lichaam wordt ondergedompeld in een bad met een oplosmiddel, zoals bijvoorbeeld aceton. Doel is het verwijderen van alle lichaamsvetten en vocht.
3. Impregnatie
Deze fase is essentieel in het plastinatieproces. Het lichaam of orgaan wordt opnieuw ondergedompeld in een bad met in dit geval een polymerenoplossing zoals siliconenrubber. Dit vloeibaar bestanddeel neemt dan de plaats in van het lichaamsvocht en -vet. Het lichaam of orgaan wordt vervolgens in een vacuüm ruimte geplaatst om ervoor te zorgen dat de polymeer in elke cel kan binnendringen.
4. Positionering
Indien vereist, wordt het behandelde lichaam in de gewenste positie geplaatst (bijvoorbeeld lopend, springend, hurkend).
Gaat het enkel om organen, dan is deze fase overbodig.
5. Uitharding
In deze laatste fase wordt het lichaam of orgaan uitgehard. Afhankelijk van de gebruikte polymeer, word hiervoor gas, licht of hitte gebruikt.
Een eeuwige kijk in ons eigen lichaam
Het plastineren van een volledig lichaam doorloopt deze vijf fasen in ongeveer één jaar tijd. Dit vergt ongeveer 1500 werkuren. Het resultaat is een origineel, driedimensionaal menselijk orgaan, lichaamsdeel of volledig lichaam dat in principe eeuwig kan bewaard en bestudeerd worden. De lichte glans en het enigszins ‘onechte’ voorkomen van de plastinaten is een rechtstreeks gevolg van deze ongewoon efficiënte bewaarmethode.
Het kan echter niet verhinderen dat sommige bezoekers zich vandaag erg bewust zijn van de herkomst van deze resten en zich hierbij onbehaaglijk voelen. Toch is de ethische omkadering rond menselijke dissectie en bewaring
nooit oprechter en duidelijker dan vandaag. Het Museum Afbeelding 3: geplastineerde maag (opengewerkt) met aansluitend stuk darm (foto: Thierry Hubin – KBIN)
voor Natuurwetenschappen koppelt daarom aan zijn kleine waarschuwing aan de ingang een kort antwoord op dit mogelijk onbehagen: het Museum heeft ervoor gekozen om alle aspecten van de mens te tonen. Alle menselijke resten werden met respect en waardigheid behandeld.
Voor wie nog twijfelt de gloednieuwe Galerij binnen te stappen, beantwoordt een medewerker van het von Hagens Plastination-instituut nog enkele veelgestelde vragen over plastinaten:
Wat is de beste manier om naar deze plastinaten te kijken? Het blijven immers echte menselijke resten.
“Iemand die oprecht geïnteresseerd is in zijn of haar lichaam zal met de juiste instelling naar deze specimens kunnen kijken. Het is waar dat sommige mensen zich op voorhand een beetje ongemakkelijk voelen over de herkomst van onze plastinaten, maar dat ongemak slaat meestal om in verbazing en zelfs fascinatie als ze het eigenlijke resultaat te zien krijgen. Ze staan ervan versteld dat menselijk weefsel in zo’n uitstekend detail bewaard kan worden!”
Wat is de toegevoegde waarde van een plastinaat? Als het eigenlijke lichaamsdeel toch in plastiek wordt ‘verpakt’, waarom dan niet gewoon een goede plastic replica maken?
“Plastinaten zijn niet zomaar plastic duplicaten: ze zijn ‘the real thing’. Elk plastinaat is 100% echt en uniek. Het geeft ons dus de kans de originele structuren van menselijk weefsel te bewaren tot op een microscopisch niveau. Zo zien we bijvoorbeeld nog sporen van ziektes en hoe die het menselijk lichaam en zijn fysieke structuren beïnvloeden. Zoiets kan je niet namaken, waardoor een plastinaat altijd een streepje voor heeft op een duplicaat of model.
Kunnen deze geplastineerde organen ooit gerecycleerd worden?
“Een geslaagd plastinaat bevat geen water meer, zodat het onmogelijk kan teruggeplaatst worden in een menselijk lichaam.
De techniek zelf wordt wel toegepast in verschillende andere takken van de medische educatie, zoals bijvoorbeeld het diagnostisch scannen. Een dun laagje plastinaat kan dan over een specifiek orgaan worden geplaatst, waardoor men heldere en duidelijke scans kan produceren.”
Wie meer wil weten over het werk van dr. von Hagens en de tentoonstelling Body Worlds, kan op de volgende links terecht:
http://www.vonhagens-plastination.com/
http://www.bodyworlds.com/en.html
Bronnen
• Charlier, P. et al 2013 [online]. A glimpse into the early origins of medieval anatomy through the oldest conserved human dissection (Western Europe, 13th c. A.D.). Arch Med Sci.; Vol. 10, Iss. 2, pp. 366–373. Published online 28 February 2013. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4042035/]
• Knoeff, R. 2012 [online]. Dutch Anatomy and Clinical Medicine in 17th-Century Europe. Leibniz Institute of European History (IEG), Mainz. Published 20 June 2012. [http://ieg-ego.eu/en/threads/models-and-stereotypes/the-dutch- century/rina-knoeff-dutch-anatomy-and-clinical-medicine-in-17th-century-europe]
• von Hagens, G. et al 2009. DVD Körperwelten / Body Worlds (Multilingual). Institution for Plastination, Germany.
5. Bibliografie
Nederlandstalig Boeken
Volwassenen
• Carter, R et al. 2010. Hét breinboek. Veenmagazines, Diemen, Nederland.
• Draulans, D. 2014. De Macht van het minuscule. De verborgen wereld van schimmels, gisten en bacteriën. Canvas, België.
• Harrison, P. 2011. Menselijk lichaam. Corona Ars Scribendi, Nederland.
• Manual, M. 2005. Medisch Handboek. BohnStafleu van Loghum.
• Martini, F. H. en Bartholomew, E. F. Anatomie en fysiologie, een inleiding. Pearson Benelux.
• Swaab, D. F. 2012. Wij zijn ons brein. Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam, Nederland.
• Von Hagens, G. en Whalley, A. 2008. Körperwelten – De originele tentoonstelling van echte menselijke lichamen. Arts
& Sciences, Heidelberg.
Jongvolwassenen
• Schuler, M. en Waldmann, W. 2014. De nieuwe atlas van het menselijk lichaam. Veltman Uitgevers B.V., Nederland.
• Siegfried, D. R. 2014. Het Menselijk Lichaam voor Dummies. BBNC Uitgevers, Nederland.
• Vigué, J. 2015. Atlas van het Menselijk Lichaam, Rebo Productions, Nederland.
Kinderen
• Arnold, N. 2002. Je briljante brein. Uitgeverij Kluitman Alkmaar B.V., Nederland.
• Green, D. 2013. Het lichaam: een fabriek. Icob B.V., Alphen aan den Rijn, Nederland.
• Lepetit, E. 2008. Je lichaam binnenstebuiten. Mijn eerste infoboek over hoe het menselijk lichaam in elkaar zit. Deltas, België.
• Geen auteur. 2015. ZooBooKoo kubusboek - Menselijk lichaam. Scala leuker leren B.V., Nederland.
• Smith, M. 2009. Het menselijk lichaam. Braeckens Book, Mechelen, België.
• Swaab, D. F. en Schuten, J. P. 2013. Jij bent je brein. Atlas Contact Uitgeverij, Amsterdam, Nederland.
Website
• BABCOC: http://www.gebruikantibioticacorrect.be/nl
• Schooltv.nl: http://www.schooltv.nl/zoekresultaten/?q=menselijk+lichaam
• Mens en gezondheid.info.nl: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/126646-waar-zit-je-lever-waar-zit-je-hart- milt-en-andere-organen.html
• Menselijklichaam.com: http://www.menselijk-lichaam.com/
• Ikvanbinnen.nl: http://www.ikvanbinnen.nl/
• Vib.be: http://www.vib.be/nl/mens-en-gezondheid/Pages/Mens-en-gezondheid.aspx
VIB verricht baanbrekend basisonderzoek naar de werking van het menselijk lichaam, planten en micro-organismen.
DVD
• DVD: von Hagens, G. et al 2009. DVD Körperwelten / Body Worlds (Multilingual). Institution for Plastination, Germany.
English Boeken
• Boron, W.F. and Boulpaep, E. L. 2005. Medical Physiology. Elsevier Saunders, Philadelphia, USA.
• Dixon, A.K., Bowden, D.J. et al 2015. Human Sectional Anatomy. Taylor & Amp; Francis Inc, USA, UK.
• Jacob, S., Mackie, H. and Moore, J. F. 2013. Human Anatomy. A Clinically-Orientated Approach. Elsevier Health Sciences, Philadelphia, USA.
• Koeppen B. M. and Stanton B.A. 2009. Berne and Levy Physiology. Sixth Edition. Elsevier, St. Louis Missouri, USA.
• Tortora, G. J. and Nielsen, M. 2008. Principles Of Human Anatomy. John Wiley And Sons Ltd, New York, USA.
Website
• Healthline.com: http://www.healthline.com/human-body-maps
• Innerbody.com: http://www.innerbody.com/
• Khan Academy.com: https://www.khanacademy.org/science/health-and-medicine/human-anatomy-and-physiology
• Livescience.com: http://www.livescience.com/37009-human-body.html
• MSD Manuel: http://www.msdmanuals.com/home/heart-and-blood-vessel-disorders/biology-of-the-heart-and-blood- vessels/blood-vessels
• National Geographic: http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-body/
• Visible body: http://go.visiblebody.com/vb-free-ebooks
• You-tube video: Proof of evolution that you can find on your body https://www.youtube.com/watch?v=rFxu7NEoKC8
DVD
• Von Hagens, G. et al 2009. DVD Körperwelten / Body Worlds (Multilingual). Institution for Plastination, Germany.
