''The Global in the Village'' : slow food en het streven naar culturele diversiteit in Orvieto.

Bushuis BibHotheek

WOROî NIET UITGELEEND

The Global in the Village

SCR 9245

Slow Food en het streven naar culturele diversiteit in Orvieto

Carla Geenen

''The Global in the Village''

Slow Food en het streven naar Culturele Diversiteit in Orvieto

Afstudeerscriptie van Carla Geenen

Studentnummer 9510915

Culturele Antropologie en Niet-Westerse Sociologie

Begeleider Gosewijn van Beek

Als je je identiteit verliest, dan word je geen burger van de wereld meer, maar een burger van geen enkele plek. Ik kan me slechts wereldburger voelen als ik zeker ben van wie ik ben.

-Alberto Montebello, voorzitter Città

Slow-Waarom moet de Orvietaan een hotdog eten, terwijl dat niks met zijn traditie te maken heeft!? Hij moet zijn èigen ding eten, dat hem herinnert aan zijn èigen wortels, aan zijn èigen stad en aan zijn èigen cultuur!

-Roberto, inwoner van

Orvieto-Mama, ik heb honger!

telefoon-Dankwoord

Bij deze wil ik mijn dank uitspreken voor de fantastische steun die ik ontvangen heb tijdens het schrijven van deze scriptie. In het bijzonder wil ik de Universiteit van Amsterdam bedanken voor een inspirerend leerklimaat en het beschikbaar stellen van financiële middelen, Gosewijn van Beek voor de goede begeleiding, mijn ouders voor hun ongelofelijke liefde en steun en mijn vrienden voor hun

woorden en daden van bemoediging, met een speciaal woord van dank aan Eline, Michiel, Ywe-Jan en Diana. Tot slot wil ik nog mijn grote erkentelijkheid uitspreken aan alle mensen die mij in Orvieto met hartelijke gastvrijheid hebben ontvangen en te woord gestaan. Ik hoop dat ik jullie verhalen recht heb gedaan!

Amsterdam, december 2004 Carla Geenen

Inhoudsopgave

Inleiding ... o •••••••••••• " ••••••••• ••••••••••••••••••••••••••••••• et • • • • • • • " • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • o• .3

1 Theoretisch Kader ••••••••••••••••••••••"••••••••••••••••••••••••••••••••o••••••••••••••••••••••••e••••••••o••••••••••• 11

1.1 Globalisering ... " ... " ... " ... " ... " ...•... " ... " ... 11 1.2 Het belang van plaats in een tijd van globalisering .... " ...•... "" .... " ... " .. "." ... 20

2 Introductie Slow Food, Città Slow en Orvieto ... " ...•... " ... " ... "" ... " .... 27

2.1 Orvieto ... " ... "." ... " .. " ... " ... " ... " ... " .. " ... " ... 27 2.2 Slow Food ... " ... "." ... " ... " ... " ... " .... " ... 30 2.3 Città Slow ... " ... " .. " ... " ... "." ... " ... " ... """ ... "." ... " ... " ... 38 2.4 Diverse Meningen over Orvieto - Città Slow .... """" .... " ... "."" .. """ ... "." ... " 42 2.5 ''La Riscoperta'' .... " ... " ... " .... " ... " ... 49

3 Voedsel, plaats en identiteit in Orvieto .... " ... " ... " ... " ... " ... " 52

3.1 Voedsel en identiteit .. " .... " ... " .. "" ...•.. " ... " .... " ... "-.... " ... " ... " ... 52 3.2 Voedsel en plaats ... "." ... " ... " ... "." ... " ...•... " .... " ... " ... 55 3.3 Goed voedsel ... " ... "." .. "" ... " ... " ... " ... " ... " ... " .... 62 4 Identiteit ... " ... " ... 76 4.1 Identiteit en plaats ... " .. " ... "." .. " .. "" ... " ... "" ... " ... 76 4.2 Campanilismo en Kosmopolitisme ... " .. " ... "."." ... " ... " ... " .. " ... "" 81

5 Culturele diversiteit en globalisering." .... " ... "" ... " ....••. " ... " ... "." ... ". 86

5.1 Culturele diversiteit in Orvieto ... " ... " ... " ... "." .. " ... "." ... " ... "" ... " .... "." ... 86 5.2 Globalisering in Orvieto ... " ... " ... " ... " ... " .. 96

Conclusie ••••••••••••••••"•••••••••••••••••••••••••••o••••••••••••••e•••••e••••••o•••••••••tt•••••••••••••••••••••••••••••••o••• 102

Inleiding

Twee keukens, twee werelden?

"The world on a plate. From Afghani ashak to Zimbabwean Zaza, London offers an unrivalled selection of foreign fZavours and cuisines. Give your tongue a holiday and treat yourself to the best meals in the world - all without setting foot outside ourfair capita!." (Time Out, 16 augustus 1995 in:

Cook and Crang, 1996: 131)

"Enjoying food. Discovering local wine and food is a journey through local usages and customs and through the old culture of local inhabitants, which the Etrurian, Umbrian and Roman peoples, also thanks to the skills of wamen, have handed down over the years until the present day. The taste for

goodfood is found both in everyday l~fe and old traditions, since the culture of eating and drinking is

deeply rooted in the life of local people and it is considered as valuable as the artistic heritage or the history ofthis area." (Umbria Gusto, 2002)

In bovenstaande citaten wordt respectievelijk reclame gemaakt voor Londen en voor de regio Umbrië, in Italië. Beiden op basis van het aanbod aan culinaire cultuur. Is het eerste citaat een teken van de toenemende modernisering en globalisering van de wereld en representeert het tweede citaat de oude traditionele en lokale manier van leven? Zijn de citaten een afspiegeling van onze hedendaagse fascinatie met voedsel als ingang tot cultuur? De grondgedachte achter deze scriptie naar lokale voedselcultuur en globalisering is dat bovenstaande citaten twee kanten van dezelfde medaille zijn. Actuele globale en (post)moderne ontwikkelingen zijn een modellerende factor achter zowel de voedselscene in Umbrië als die in Londen. De schrijver van het eerste citaat prijst de Londense keuken aan op basis van haar kosmopolitische karakter, met een grote variëteit aan vreemde gerechten binnen handbereik. Dankzij de vestiging van migranten van over de hele wereld in Londen, hoeft de Londenaar niet meer perse op vakantie om kennis te maken met andere culturen. Hij vindt ze allemaal in eigen stad. In het tweede citaat benadrukt de schrijver het eigen karakter van de regio Umbrië, wiens voedselcultuur gebaseerd is op lokale tradities. De schrijver probeert de toerist te lokken door een appèl te doen op diens behoefte aan authenticiteit en traditie, aan een plek die nog 'onaangetast' is door het 'overspoelende' aanbod aan massaconsumptiegoederen in een 'almaar krimpende' wereld.

Deze scriptie is geschreven naar aanleiding van een etnografisch onderzoek dat ik heb uitgevoerd in de herfst van 2002 naar voedsel en globalisering in Orvieto. Orvieto is een Italiaans stadje in Umbrië, dat nauw betrokken is bij de Slow Food en Città Slow bewegingen. Deze internationale bewegingen zetten zich in voor het behoud van culturele diversiteit en proberen de homogeniserende aspecten van modernisering en globalisering tegen te gaan. In dit streven is een

prominente rol weggelegd voor voedsel en culinaire cultuur. Ik ben geïnteresseerd in de wijze waarop lokale opvattingen over voedsel, plaats en identiteit vormgeven aan het denken over culturele diversiteit in het kader van globalisering.

Globalisering

Rond de overgang van de twintigste naar de eenentwintigste eeuw geniet het begrip 'globalisering' ruime belangstelling. De afgelopen tien jaar is er rondom globalisering een groot scala aan publicaties uit zowel wetenschappelijke als populaire hoek gepubliceerd. Boekwinkels liggen vol met globaliseringsliteratuur. Sommige boeken zoals Naomi Kleins "No Logo" worden door een groot publiek gelezen. De aandacht voor het onderwerp is niet beperkt tot wetenschappers, politici, economen en journalisten en zoals men van een dergelijk onderwerp mag verwachten klinkt het publieke debat over globalisering niet alleen in Nederland maar wereldwijd. In deze scriptie ga ik uit van een veelgebruikte betekenis van globalisering als de wereldwijde circulatie van kapitaal, goederen, personen, beelden en ideeën; een toegenomen interconnectedness tussen plaatsen, personen en gebeurtenissen; en een groeiend bewustzijn onder mensen deel uit te maken van een grotere wereld. Dit alles geeft aanleiding tot discussies en stellingnames over hoe deze wereld, die we met elkaar delen, eruit moet gaan zien, over de wenselijkheid van globalisering en de gevolgen ervan op lokale omstandigheden en mondiale ontwikkelingen. In discussies rondom globalisering staan voor- en tegenstanders vaak recht tegen over elkaar. Men verliest soms uit het oog dat globalisering geen keuze is, maar een feit (Bill Clinton) en dat het niet om een eenduidige ontwikkeling gaat, maar om een hele verzameling uiteenlopende en soms paradoxale processen. De impact van deze mondiale processen op een samenleving hangt samen met lokale omstandigheden, en de lokale context geeft vorm en betekenis aan globalisering. Ik meen dat om inzicht te krijgen in globaliseringsprocessen, niet alleen ontwikkelingen op wereldschaal bestudeerd moeten worden, maar dat er ook behoefte is aan empirische studies naar contextspecifieke, bijzondere, tijdelijke en lokale verschijnselen. Hieraan kan de antropoloog een bijdrage leveren.

Een belangrijk thema binnen globaliseringsdiscussies is het idee dat globalisering leidt tot culturele homogenisering. Dit idee wordt met name door cultureel antropologen weerlegd. Antropologen zijn getraind om voorbij de fysieke verschijningsvorm van de dingen te kijken naar de betekenis die ze krijgen toegekend in een bepaalde omgeving. Op basis van etnografische materiaal hebben antropologen geïllustreerd hoe de wereldwijde 'consumptie' van bepaalde kledingsstijlen, Coca-cola en ideeën als 'modernisering', niet per se tot homogenisering leiden omdat deze entiteiten lokaal op eigen wijze toegeëigend worden. Ook wijzen antropologen erop dat de interesse in de eigen culturele identiteit en het belang van de lokale omgeving op veel plaatsen, juist mede ten gevolge van het contact met andere culturen, toeneemt. De globaliseringsdiscussie rondom homogenisering en diversiteit wordt gevoerd door velen; op het werk, binnen de familie, in krant en op televisie en het Internet. Dit gebeurt niet altijd direct met woorden, de houding ten opzichte van globalisering wordt ook indirect tot expressie gebracht. Bijvoorbeeld door bepaald voedsel wel te eten en ander voedsel

niet.Tegenstanders van globalisering gaan soms de straat op om te protesteren tegen dat wat zij als een bedreiging beschouwen. Deze discussie is internationaal en zo wijdverbreid dat Richard Wilk aanleiding ziet om te spreken van een: "unifying drama between global unity en local diversity". In Italië zijn de bewegingen Slow Food en Città Slow ontstaan die zich inzetten voor het behoud van culinaire en culturele diversiteit en eigenheid.

Slow Food

Slow Food is een internationale voedselbeweging die in 1986 in Italië is ontstaan. De beweging is vóór het behoud van lokale eetculturen en tegen de standaardisatie en vervlakking van smaak door industriële massaproductie, gentechnologieën, fastfood en de steeds strengere hygiëne wetgeving. Slow Food was in het begin vooral gericht op de Italiaanse eetcultuur, maar is mede door haar snelgroeiende, internationale succes1 steeds meer een beweging geworden met een internationale doelstelling. Kort samengevat is deze het beschermen van de culturele en biologische diversiteit en het in ere herstellen van smaak en het recht op genieten.

De beweging heeft een grassroots karakter, dat wil zeggen dat zij een non-hiërarchische, gedecentraliseerde structuur heeft. De lokale afdelingen in verschillende landen en steden volgen min of meer hun eigen beleid. Slow Food heeft naast Italië veel aanhang in Amerika, maar ook in Duitsland, Japan en Engeland is zij enorm populair. De drie peilers van het beleid van Slow Food zijn smaak, kennis en cultuur. Slow Food richt zich met name op educatie van de consument (via workshops, boeken en festivals) in de hoop zo een cultuuromslag bij deze groep te bereiken en het consumptiegedrag te veranderen. Een voorbeeld van zo'n voedselfestival is Orvieto con Gusto (gusto betekent smaak) dat jaarlijks in Orvieto wordt gehouden. Daarnaast speelt Slow Food een rol als bemiddelaar tussen kleine lokale producenten en potentiële klanten van over de hele wereld. Het Internet is een belangrijk hulpmiddel.

Città Slow

De Città Slow beweging die in 1998 is opgericht, is een internationaal netwerk van kleine steden die zich proberen te onderscheiden door een bewuste, op kwaliteit gerichte manier van leven (il gusto di

buon vivere) en een actief streven om de culturele eigenheid van de eigen stad te bewaren. Città Slow

wil voorkomen dat de traditionele manier van leven erodeert onder de toenemende tijdsdruk van een moderne samenleving. Een voorbeeld hiervan is de traditie om tussen de middag uitgebreid met de familie te eten, die onder druk komt te staan doordat werknemers steeds minder lange lunchpauzes krijgen en steeds meer vrouwen buitenshuis werken. Afschaffing van de lunchpauze van twee uur heeft te maken met de opname van Italië in een mondiale economie.

Hoewel Città Slow ontstaan is uit de Slow Food beweging vormt zij geen afdeling van Slow Food, maar een autonome groep die zelfstandig opereert en een eigen programma heeft. Het is de burgemeester van een stad die een aanvraag indient voor een Città Slow certificaat. Om deze te

1

verkrijgen moet de stad aan een aantal parameters voldoen. Eén van deze parameters is steun en promotie van locale producten. In Orvieto is dit bijvoorbeeld salami van wild zwijn, truffels, de Orvieto Classico (een bekende Italiaanse tafelwijn) maar ook houtsnijwerk en ceramiek. Città Slow richt zich ook op zaken die niet met eten te maken hebben. Om de kwaliteit van leven te bevorderen zet Città Slow zich in voor duurzame ontwikkeling, onthaasting, zorg voor het milieu en de leefomgeving, gastvrijheid. Globalisering en de grote mobiliteit van goederen en personen brengt volgens Città Slow het gevaar met zich mee dat verschillende steden steeds meer op elkaar gaan lijken. Daarom streeft de beweging naar het behoud van een eigen culturele en territoriale identiteit, dit gebeurt onder andere door de promotie van traditionele streekproducten. Net als de Slow Food beweging heeft Città Slow veel aandacht voor voedsel met een band met de lokale tradities.

De speerpunten van beide bewegingen hebben een groot draagvlak onder de bevolking, niet alleen in Orvieto waar de burgemeester president en medeoprichter van de Città Slow beweging is, maar ook in andere delen van Italië en in het buitenland. In Orvieto zijn de afgelopen jaren maar liefst tachtig buitenlandse journalisten en programmamakers langsgekomen voor een rapportage. Veertien steden van buiten Italië hebben zich in 2002 aangemeld om Città Slow te worden en ongeveer de helft van de leden van Slow Food woont in het buitenland. Ook vanuit Nederland is de aandacht fors2•

Lokale spanningsvelden rondom globalisering

Zowel Slow Food als Città Slow waarschuwt voor de dreigende teloorgang van lokale culturen en het verdwijnen van culturele diversiteit onder invloed van globaliserings- en moderniseringsprocessen. Ze benadrukken het belang van het behoud van lokale culturen en tradities. Het zijn echter geen antimoderniserings- of antiglobaliseringsbewegingen. Ze willen niet terug naar vroeger. Wel plaatsen ze kanttekeningen bij bepaalde aspecten van dit tijdsgewricht, zoals een toegenomen tijdsdruk, vervuiling van de natuurlijke omgeving en homogenisering. Zij proberen daarom alternatieve vormen van ontwikkeling te stimuleren. Ze hanteren hierbij methodes die gebruik maken van de modernste technieken en transnationale netwerken. Zo bevorderen ze met behulp van ICT de uitwisseling tussen culturen, omdat ze menen dat dit ten goede kan komen aan de bescherming van culturele diversiteit. Onder andere doordat er een wereldwijde afzetmarkt voor lokale producten gecreëerd wordt. Ook nieuwe ontwikkelingen op het gebied van landbouwtechnologie worden niet geschuwd.

Peter Kloos (1998) schrijft over de dialectische3 samenhang tussen globaliserings- en lokaliseringsprocessen het volgende: "(l) Processes of globalization trigger identity movements

leading to the creation of localized, cultural-spec(fic, identities. (2) Movements in search of a

localized, cultural-spec?fic identity make use of global regimes to reach their ends". Ik ben

gefascineerd door deze dialectiek van globaliseringsprocessen en de (schijnbare) oppositie tussen het globale en het lokale. Aangezien globalisering en lokalisering (elkaar) in het proces voortdurend

2

Dit blijkt Bijv. uit het grote aantal publicaties over Slow Food in diverse media in het afgelopen jaar. Uiteenlopend van de Allerhande en de Elle tot Vrij Nederland, NRC en het Volkskrant magazine.

3

Een dialectische relatie wordt gekenmerkt door continue wederzijdse beïnvloeding tussen voortdurend veranderende entiteiten (Kloos 1998).

veranderen richt ik mij niet op de vraag welke van de twee polen het sterkst is, maar hoe zij zich onderling tegenover elkaar verhouden in een bepaalde culturele context. Mijn uitgangspunt is dat het samenspel tussen deze polen vorm geeft aan de betekenis van globalisering binnen een lokaliteit. Deze scriptie vormt geen argument voor of tegen het idee dat globalisering leidt tot culturele vervlakking, maar neemt het discours rondom de vermeende homogeniserende gevolgen van globalisering zoals dit gebezigd wordt door de Slow Food beweging, de Città Slow associatie en de inwoners van Orvieto als uitgangspunt voor een verkenning van de spanningsvelden die lokaal ontstaan doordat de wereld steeds meer en meer interconnected raakt. Beschreven wordt hoe mensen deze spanningsvelden op

cultureel eigen wijze hanteren en beteugelen en hoe culturele opvattingen over voedsel, plaats en identiteit vorm geven aan deze discussie.

Aan de angst dat massaconsumptiegoederen en 'vreemde' cultuurelementen authentieke, lokale culturen zullen overspoelen en wegvagen liggen bepaalde opvattingen over cultuur ten grondslag. Het suggereert het bestaan van afgebakende culturen, die statisch zijn in plaats en tijd. Dit idee van afgebakende culturen in plaats en tijd staat lijnrecht tegenover het idee van de wereld als een 'globale oecumene' of 'global village'. Deze opvatting van cultuur is ooit mede in het leven geroepen door de

cultureel antropologen die zich tot taak hadden gesteld om de verscheidene culturen die de aarde bevolken in kaart te brengen. In de loop der jaren zijn antropologen van dit cultuurbeeld afgestapt. Het heeft plaats gemaakt voor een meer dynamisch cultuurbegrip, waarin er meer aandacht is voor de wederzijdse relaties, overlapping, vervlechting en beïnvloeding van culturen in het verleden zowel als in het heden. Dit neemt niet weg dat het beeld van de wereld als een lappendeken van culturen, springlevend is onder veel mensen. Een beeld dat op haar beurt gestimuleerd wordt door de vercommercialisering van cultuur, waarbij culturele stereotypen gebruikt worden om een product te verkopen (Boussevain 1997), (Lien 2000). Een dergelijke folkmodel van cultuur (Wilk (1999),

Roosens (1998)) stimuleert het maken van een absoluut onderscheid tussen hier en daar, dat wat eigen is en dat wat vreemd is, de traditionele manier van doen en moderne gebruiken. Deze tegenstellingen kleuren veel van de discussies over modernisering en globalisering. Een van de gebieden waarop een statische cultuuropvatting en de bijbehorende spanningsvelden in het dagelijks leven tot expressie komen, is in het omgaan met, en denken over voedsel.

Voedsel

De studie van voedsel en voedselgewoonten begint meer en meer terrein te winnen. Dit blijkt niet alleen uit de publicatie van onderzoeksartikelen over voedsel in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften, maar ook uit het opduiken van onderzoeksprogramma's en universitaire cursussen rondom culinaire cultuur en gastronomie. In Nederland culmineerde deze groeiende interesse in november 2003 in de uitreiking van de Erasmusprijs aan Alan Davidson, omdat deze, met zijn uitgebreid arsenaal aan boeken over voedsel, volgens de commissie beschouwd kan worden als "een gángmaker in de opwaardering van voedsel als factor van culturele betekenis" (Food and culture:

Praemium Erasmianum jaarboek 2003, 2004: 52). Voedsel is een cultureel product bij uitstek. Door de dagelijkse bereiding en consumptie van voedsel brengen mensen zichzelf tot uiting en worden gemeenschapsbanden versterkt. Voedsel is een belangrijk onderdeel van de identiteit van groepen en individuen (Scholliers (2001), Counihan (2004), Wilk (1999)). Voor mensen doet voedsel meer dan alleen het symboliseren van identiteit, het is instrumenteel in het construeren ervan. Voedsel is niet alleen een medium voor de identiteit van groepen en individuen, maar ook voor de identiteit van streken en landen. Voedsel is zowel fysiek als symbolisch geworteld in de aarde en wordt geïncorporeerd in het lichaam.

We zullen zien dat voedsel in Italië een aanzienlijke rol inneemt als medium voor het creëren, beleven en uitdragen van een culturele en territoriale identiteit. Hieruit volgt dat in de opvattingen over voedsel stellingnamen ten opzichte van globalisering weerklinken .. In de omgang met voedsel komen belangrijke culturele waarden tot uiting en worden vraagstukken rondom cultuur, plaats en identiteit blootgelegd. Zodoende verschaffen opvattingen rondom voedsel ook inzicht in het denken over cultuur en culturele diversiteit in het kader van globalisering. Er is in Orvieto een spanningsveld tussen de angst voor het vreemde en het verlangen om nieuwe dingen te proeven. Het is dit spanningsveld tussen openheid en geslotenheid dat samen met de eerder genoemde spanningsvelden rondom het eigene en het vreemde, het authentieke en moderne, en tussen het lokale en het globale, een rol speelt bij de opvattingen en gedragingen met betrekking tot voedsel, cultuur en diversiteit. Barrières tegen het eten over culturele grenzen heen zijn van alle plaatsen en tijden. Tegelijkertijd is voedsel een mobiel product bij uitstek. Gerechten, ingrediënten en eetgewoontes reizen de hele wereld over en voedselculturen ondergaan voortdurend veranderingen. Niet alleen de BigMac, maar ook pasta, bami, sushi en taco's worden op steeds meer plaatsen geconsumeerd. Betekent dit het einde van lokale eetculturen? Of kan de uitwisseling tussen (eet)culturen ook leiden tot herwaardering van lokale producten en een groeiende interesse in cultuurspecifieke tradities?

Probleemstelling

Omdat globalisering een abstract begrip is met veel verschillende betekenissen is het moeilijk om mensen direct naar hun mening over globalisering te vragen. Daarom heb ik gekozen voor een omweg en gevraagd naar de opvattingen van mensen over voedsel, een belangrijk cultureel product in Italië. Inzicht in de relatie tussen voedsel, plaats en identiteit geeft inzicht in het denken over cultuur en culturele diversiteit, en daarmee indirect ook in het denken over globalisering.

Mijn aandacht gaat uit naar de lokale betekenis van globalisering. Ik doe dit middels bestudering van het lokale discorso4 rondom voedsel, plaats en identiteit in Orvieto. Ik ben niet naar Orvieto gegaan omdat voedsel daar een belangrijk cultureel product is, wel heb ik voedsel bestudeerd omdat dat in Orvieto een belangrijk aspect is van cultuur. In deze scriptie breng ik de lokale opvattingen over de relatie tussen voedsel, plaats en identiteit in verband met de houding tegenover

4

Ik gebruik hier de Italiaanse term discorso, in plaats van de in de antropologie gebruikelijke term discours, om

uit te drukken dat het gaat over de manier waarop de Italianen en de mensen in Orvieto over voedsel praten.

globalisering en culturele diversiteit. Niet het antwoord op de vraag of globalisering tot homogenisering leidt interesseert mij, eerder de vraag zelf. Met deze scriptie wil ik aandacht vragen voor het belang van de context waarin de vraag gesteld wordt en voor de opvattingen over cultuur die eraan ten grondslag liggen. Ik hoop hiermee niet alleen een bijdrage te leveren aan inzicht in de invloed van globaliseringsprocessen op lokale culturen, maar tevens aan inzicht in de invloed van lokale culturen op de manier waarop globale processen vorm en betekenis krijgen.

De probleemstelling luidt: "Hoe beïnvloeden lokale opvattingen over de relatie tussen voedsel, plaats en identiteit het denken over globalisering en culturele diversiteit in Orvieto?". Voor het beantwoorden van deze probleemstelling wilde ik mij in eerste instantie richten op het discorso en het wereldbeeld van leden van de bewegingen Slow Food en Città Slow, in één stad wonen. Ik ging hiervoor naar Orvieto, een Italiaanse Città Slow die tevens nauw betrokken is bij de Slow Food beweging. In Orvieto ontdekte ik dat hoewel de bewegingen niet bij iedereen geliefd zijn, het achterliggende gedachtegoed wel populair is. Het idee dat voedsel, plaats en identiteit sterk verbonden zijn, bleek gemeengoed onder de inwoners van Orvieto, evenals het idee dat de culturele diversiteit een kostbaar iets is dat beschermd moet worden. Daarnaast viel mij op dat er ook buiten het circuit van Slow Food en Città Slow om sprake is van een toenemende belangstelling voor streekproducten. In

Italië is deze trend ongeveer 10 jaar geleden ontstaan en groeit nog steeds explosief. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de enorme opleving van sagres (oogstfeesten) en festivals rond een bepaald product of gerecht, streekgerechtenwinkels die als paddestoelen uit de grond schieten, de populariteit van

trattoria's5, en van tijdschriften, TV programma's maar ook krantenartikelen gewijd aan eten en

drinken. De branche van streekproducten, delicatessen en ambachtelijke producten is een groeiende markt. Het gastronomische toerisme kent een enorme bloei en drijft zowel op interesse vanuit het binnen- en buitenland. Ik heb daarom besloten mij in mijn onderzoek niet alleen op het gedachtegoed van Slow Food en Città Slow te richten, maar in het algemeen op de relatie tussen voedsel, identiteit en lokaliteit in een tijd van globalisering en het lokale discorso in Orvieto rondom voedsel en culturele diversiteit.

Onderzoekssetting

Geheel in overeenstemming met de antropologische traditie heb ik mijn onderzoek uitgevoerd in een kleine setting. Dit terwijl het thema van mijn onderzoek tentakels heeft die zich tot ver buiten dit terrein uitstrekken. Slow Food is een internationale organisatie, globalisering is een verzameling van wereldwijde processen, Orvieto is een populaire bestemming voor buitenlandse toeristen. Ondanks deze fysieke beperking tot een kleine lokaliteit sluit ik uiteraard niet de wereld in mijn scriptie buiten, wel bekijk ik de wereld vanuit een lokaal perspectief. Ik meen dat globalisering geenszins vereist dat de antropoloog zijn studieterrein opschort of uitbreid naar grotere onderzoeksgebieden of de studie van

5

flows of stromingen. Hoewel dit laatste een veelbelovende nieuwe vorm van etnografie kan opleveren6 blijft de studie van territoriaal gebonden groepen ook in een tijd van globalisering van belang. B. Meyer ( 1998) stelt terecht dat globalisering niet verwijst naar een plaats in de ruimte die groter is dan lokaliteit en dat de studie van kleine, lokale gemeenschappen van belang is om globalisering te begrijpen. Gupta en Ferguson (1992) schrijven dat een antropoloog moet kijken naar de manier waarop "spaces and places are made, imagined, contested and enforced" (1992: 75). Een stad dient niet als een statische en afgesloten eenheid bestudeerd te worden, maar als dynamisch en actief geconstrueerd in dialoog met de rest van de wereld.

Het grootste deel van mijn onderzoek heb ik in het historisch centrum van Orvieto doorgebracht. Orvieto heeft een lange geschiedenis. Rond het begin van onze jaartelling was het een belangrijke stad voor de Etrusken. Onder de Romeinen werd het een welvarend handelscentrum. Orvieto herbergt veel culturele schatten waaronder een beroemde kathedraal. Het centrum van Orvieto is gelegen op een vulkanische rots die hoog boven het omringende landschap uitsteekt. Deze geïsoleerde ligging samen met het streven van het gemeentebestuur om de eigenheid van de stad te bewaren, maakt Orvieto op het eerste gezicht misschien een vreemde keuze als plek voor studie van globale processen. Maar juist deze isolatie is een van de aantrekkelijke kanten van Orvieto voor toeristen. Het streven naar eigenheid door de gemeente lijkt direct verband te houden met de verstrengeling van Orvieto met de buitenwereld en valt niet los te zien van mondiale processen.

Voor dit onderzoek heb ik gesproken met de burgemeester en enkele ambtenaren die belast zijn met het implementeren van Città Slow in Orvieto, met Slow Food leden, inwoners van Orvieto en bezoekers. Ook heb ik enkele dorpjes en stadjes in de omgeving bezocht, waarvan enkele eveneens aangesloten waren bij Città Slow, ook hier heb ik de burgemeester, ambtenaren en inwoners geïnterviewd. In oktober heb ik de Slow Food beurs in Turijn bijgewoond, een grootschalig evenement dat eens in de twee jaar door Slow Food georganiseerd wordt. Daarnaast heb ik de media gevolgd en promotiemateriaal van Slow Food, Città Slow en Orvieto bestudeerd.

6

Bijvoorbeeld de studie van Long en Villarrcal (1998) naar de verschillende betekenissen van Mexicaanse maïs bladeren in een handelsnetwerk dat zich over nationale grenzen heen uitstrekt. De onderzoekers hebben voor deze studie onderzoek gedaan in verschillende settings onder verschillende groepen naar de betekenis en functie van een en hetzelfde product.

1 Theoretisch Kader

1.1 Globalisering

Globalisering is net als modernisering een kernbegrip geworden binnen de sociale wetenschap. Vaak wordt globalisering gezien als het project van wereldwijde eenwording, op een soort gelijke manier als dat het hieraan voorafgaande begrip 'modernisering', wel werd beschouwd als het wereldwijde project van vooruitgang en ontwikkeling. Echter, net als globalisering is modernisering niet één proces. Beide bestaan uit een bonte verzameling verschijnselen en tendensen, met elk hun eigen specifieke historische, geografische en culturele context. Ze volgen niet een weg maar geven plaats aan een veelvoud van interne contradicties en oppositionele krachten (Löfgren 1996). Moderniseringsprocessen kunnen aanleiding geven tot de herwaardering van tradities, een verlangen naar authenticiteit, of een poging tot het terugdraaien van de tijd. Op vergelijkbare wijze kunnen globaliseringsprocessen leiden tot het scherpen van grenzen, een zoektocht naar identiteit en eigenheid, een occupatie met lokale gebeurtenissen en pogingen van afscheiding en verzet.

Overigens wil ik met het gebruik van het woord 'voorafgaand' niet insinueren dat modernisering plaats heeft gemaakt voor globalisering. Het zijn niet twee tijdperken die elkaar opvolgen. Noch is het een de logische consequentie van het ander. Eerder zijn het twee naast elkaar bestaande 'sets of projects with cultural and institutional specificities and limitations' (Tsing (2000), Robertson (1992: 8)) die elkaar hier en daar overlappen, dan weer versterken of botsen. Een strikte scheidslijn valt misschien wel niet te maken. Het moderniseringsdenken creëert een opvatting van tijd waarin mensen en activiteiten gesitueerd worden in relatie tot verhalen over vooruitgang. Bijvoorbeeld het beschrijven van mensen als achterlijk en onbeschaafd. Het globaliseringsdenken stimuleert het situeren van mensen en gebeurtenissen in relatie tot plaats. Mensen en dingen zijn van hier of van daar. Ze kunnen gesloten zijn voor de buitenwereld of geopend, geworteld of ontworteld, homogèen of gedifferentieerd. Het denken in termen van modernisering en/of globalisering geeft voeding aan een bepaald wereldbeeld. De afgelopen twintig jaar hebben verschillende sociale wetenschappers aandacht gevraagd voor de 'making of modernization'. Deze reflexieve studies zijn geïnspireerd door de vraag hoe een begrip een zodanig grote populariteit onder wetenschappers, maar ook onder beleidsmakers, het volk, etc. kan winnen en gebruikt wordt in zo'n grote diversiteit aan contexten. Ze vragen aandacht voor de constructie van het begrip zelf en de opvattingen over cultuur de politieke en sociale verhoudingen die erachter schuil gaan. Dit pionierswerk vraagt om een vervolg in de vorm van studies naar de "imagining and making of globality" (Tsing in Inda en Rosaldo 2002). Hoe gaan bepaalde groepen om met globalisering, wat voor verhalen construeert men eromheen, welke dromen en nachtmerries creëert het? Welke invloed heeft cultuur op opvattingen over globalisering '?

Binnen de sociale wetenschappen is de gangbare opvatting dat modernisering een verzamelnaam is voor de maatschappelijke veranderingen die zich hebben voorgedaan sinds de opkomst van het kapitalisme, waaronder natie- en staatsvorming, bureaucratisering, democratisering, secularisering, commercialisering, rationalisering en individualisering. Enkele voorbeelden van

moderniseringsprocessen zijn de opkomst van de parlementaire democratie, de totstandkoming van een markteconomie, urbanisatie, de overgang van een standenmaatschappij gebaseerd op afkomst naar een klasse maatschappij gebaseerd op verdienste. Een van de meest invloedrijke sociologen op het gebied van modernisering is Max Weber ( 1864 -1920). Voor Weber stond het bureaucratisch apparaat model voor de structurele veranderingen van de maatschappij door het rationaliseringsproces (Hoof en Ruysseveldt, 1996). Geïnspireerd door Weber heeft Ritzer (1998) een beschrijving gemaakt van de huidige veranderingsprocessen in de samenleving, waarbij het fastfoodrestaurant model centraal staat. Omdat McDonalds een van de eerste en meest succesvolle fastfoodketens is noemt Ritzer dit proces McDonaldization. Ritzer meent dat gerationaliseerde kapitaalintensieve vormen van productie, distributie, marketing en consumptie oudere, alternatieve vormen van provisie overnemen, overal in de wereld met verregaande gevolgen voor de menselijke relaties, het aanzien van de wereld en de organisatie van de samenleving. Vijf principes van de organisatie van McDonalds die volgens Ritzer een steeds grotere rol in de samenleving spelen zijn efficiëntie, berekenbaarheid, voorspelbaarheid, kwantificering en toegenomen controle door de vervangmg van menselijke door niet-menselijke technologie. In Ritzer' s werk staat de invloed van moderniseringsprocessen en globaliseringsprocessen op de manier waarop voedsel geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd wordt centraal. Een thema dat eveneens belangrijk is in de filosofie van Slow Food en Città Slow.

Door Slow Food en Cittá Slow en de inwoners in Orvieto wordt globalisering gezien als een proces dat culturele homogenisering in de hand kan werken en daarmee een bedreiging vormt voor de culturele diversiteit. Dit geldt vooral op het gebied van de culinaire cultuur. Zij vrezen smaakvervlakking en homogenisering van producten en bereidingswijzen. Deze angst is niet uniek voor de mensen in Orvieto, maar kom je op veel plaatsen tegen, waar nieuwe culturele producten, gebruiken, beelden, mensen en ideeën hun intrede doen. Culturele homogenisering wordt niet alleen toegeschreven aan globaliseringsprocessen, ook aan moderniseringsprocessen, zoals industrialisatie, standaardisatie en de opkomst van de consumptiemaatschappij. Binnen het globaliseringsdebat heeft de angst voor homogenisering echter een mondiale dimensie gekregen. Het is vooral de verspreiding van gelijksoortige producten en standaardisatie van productiemethoden over grenzen heen die momenteel verzet oproept. Opvallend is dat dit verzet zelf ook vaak over grenzen heen georganiseerd is en de problematiek van de culturele homogenisering door velen beschouwd wordt als een internationaal probleem. Dat het niet mogelijk is om modernisering en globalisering als strikt gescheiden processen te zien, blijkt uit onderstaand voorbeeld van het Slow Food manifest ter verdediging van de rauwmelkse kazen. In dit manifest strijdt men uit naam van de culinaire diversiteit tegen de internationale wetgeving die het gebrnik van niet-gepasteuriseerde melk door kaasboeren verbiedt. Deze internationale wetgeving is opgesteld door het Europese parlement ter bescherming van de voedselveiligheid. Deze internationale regels zijn gebaseerd op de logica van een productieproces dat gekenmerkt wordt door standaardisatie, efficiëntie, controle, voorspelbaarheid en een distributiesysteem dat grote afstanden overbrugt. Echter voor veel kleine kaasboeren in de Alpen regio betekenen deze wetten, die niet alleen het gebruik van niet-gepasteuriseerde melk verbieden, maar

bijvoorbeeld ook het gebruik van houten gereedschap, het einde van hun bedrijf of de overstap op een ander productieproces, waarbij de karakteristieke eigenschappen van de kaas verloren gaan. Uit dit voorbeeld blijkt hoe de standaardisatie van het productieproces, een typisch kenmerk van modernisering, versterkt wordt door globaliseringsprocessen, zoals de vorming van de Europese Unie en de wereldwijde handel in producten. In deze scriptie staan globalisering en culturele diversiteit als actuele thema's in Orvieto en binnen de bewegingen Città Slow en Slow Food centraal.

1.1.1 Wat is Globalisering?

Wanneer je mensen vragen stelt over globalisering, kun je vragen terug verwachten. Er heerst veel onduidelijkheid en onenigheid over de betekenis van globalisering. Sommige mensen vragen zich af, of globalisering überhaupt wel bestaat, of het niet meer is dan een loze modekreet. Globalisering is een container begrip, het is leeg en tegelijkertijd overvol. Globalisering kan geassocieerd worden met internationalisering van handel, veranderende arbeidsverdelingen, de nieuwe mogelijkheden die ontstaan door innovaties op het gebied van informatie en communicatie technologie, met de wereldwijde populariteit van Coca-cola en vele andere verschijnselen. Gesprekken over globalisering nemen vaak de vorm aan van een politieke discussie. Globalisering wordt als wenselijk of onwenselijk, goed of slecht beschouwd. Alsof het om een politieke of economische strategie gaat in plaats van om een categorisering van bepaalde waarneembare maatschappelijke tendensen.

Een van de grondleggers van de studie van globalisering is Ronald Robertson. Hij beschouwt globalisering als een wereldwijd concept dat zowel refereert naar de compressie van de wereld als naar het toenemende bewustzijn van de wereld als een geheel. Mij hierbij aansluitend maak ik in deze scriptie onderscheid tussen drie verschillende betekenissen van globalisering. Ten eerste beschouw ik globalisering als verzameling processen die kenmerkend zijn voor de huidige tijd en die een grote invloed hebben op de organisatie en vormgeving van de wereld. Dit is wat Robertson 'compressie' noemt. Deze compressie ontstaat door de toenemende interrelaties tussen plaatsen, mensen en gebeurtenissen in de wereld en de toegenomen stromingen van kapitaal, goederen, beelden, personen en ideeën (Appadurai 1996). Hierdoor raken steeds meer plaatsen op de wereld met elkaar vervlochten in uitdijende netwerken van interdependenties. Tijd en afstand krijgen een nieuwe betekenis. (Inda en Rosaldo 2002). Wereldwijde handel vindt al eeuwen plaats en een periode waarin stammen en volkeren in isolement van elkaar leefden heeft waarschijnlijk nooit bestaan. Echter, vanaf de jaren zestig lijkt - voornamelijk dankzij de snelle ontwikkelingen van communicatiemiddelen, transportmogelijkheden en technologieën die het mogelijk maken om in korte tijd grote afstanden (fysiek en virtueel) te overbruggen de wereld steeds kleiner te ZIJD geworden.

Globaliseringsprocessen zijn in een stroomversnelling terecht gekomen. Door de val van de muur in

J 989 en het toetreden van China tot de wereldmarkt lijkt het alsof de wereld steeds meer één geheel aan het worden is, met één markt en één politiek systeem. Voorbeelden hiervan zijn de verspreiding van veelal westerse democratische instituties en ideeën (zoals de parlementaire democratie), groeiende internationale samenwerking en de komst van transnationale ondernemingen en organisaties. Ook de

Europese eenwording is een vorm van globalisering. Globalisering heeft niet alleen politieke en economische implicaties maar tevens culturele gevolgen voor samenlevingen, groepen en individuen. Culturele elementen worden losgeweekt uit hun oorspronkelijke verbanden en geplaatst in een andere context waar zij opnieuw van betekenis worden voorzien.

Op de tweede plaats benader ik globalisering niet als een structurerend principe of analytisch concept, maar als een ervaring. Dit komt overeen met wat Robertson (1992) beschrijft als het toenemende bewustzijn van de wereld als een geheel. De ervaringswereld van mensen wordt, hoewel de meesten nog steeds gelokaliseerde levens leiden, steeds meer beïnvloed door het globale (Inda en Rosaldo 2002). Het mondiale bewustzijn wordt gecreëerd en versterkt door globaliseringsprocessen, maar ook door de aandacht vanuit politiek, media en commercie voor globalisering waardoor steeds meer mensen en groepen kennis nemen van het verschijnsel globalisering en er een houding tegenover aannemen. Benedict Anderson (1983) heeft overtuigend aangetoond hoe de boekdrukkunst geleid heeft tot de creatie van imagined communities op het niveau van de natie. Op soortgelijke wijze draagt de globale media bij aan het ontstaan van een imagined world community. De invloed van globalisering in deze tweede betekenis wordt niet bepaald door de mate waarin de leefwereld van mensen geglobaliseerd is maar door de mate waarin zij hun wereld als geglobaliseerd ervaren. Dit zijn overigens geen strikt gescheiden zaken, want wat mensen als werkelijkheid beschouwen heeft werkelijke gevolgen.

Op de derde plaats benader ik globalisering als emic begrip. Met emic wordt binnen de antropologie een begrip bedoeld dat door de mensen zelf gebruikt wordt en van inhoud en betekenis voorzien. Robertson's opmerking dat globalisering een wereldwijd gebruikt begrip is kan beschouwd worden als een eerste aanzet tot een emic benadering van globalisering. Wereldwijd gebruikt wil nog niet zeggen dat het begrip wereldwijd op dezelfde manier gebruikt en van betekenis voorzien wordt. Op basis van etnografisch materiaal werk ik het idee van globalisering als emic begrip in deze scriptie verder uit. Een van de thema's van de globaliseringsdiscussie is de vraag of het leidt tot culturele homogenisering. Veel mensen vrezen dat globalisering zal leiden tot homogenisering oftewel de komst van één wereldcultuur waarbij het onderscheid tussen landen en gebieden verdwijnt. Sommige mensen denken dat de wereld, in de woorden van Marshall McLuhan,(1989) zal veranderen in een

'global village '. Is dat terecht?

1.1.2 De wereld een

"global village" ?

Het idee dat de wereld in een dorp verandert, is typisch voor economen. Zij kijken voornamelijk naar macro processen, naar de toenemende transnationale stromen van goederen en kapitaal. Zij zien een wereld waarin iedereen Coca-cola drinkt, Europese landen een gezamenlijke munt hebben en verzekeringsmaatschappijen hun administratieve werk uit laten voeren door ICT-specialisten in India. Culturele homogenisering wordt vaak in een adem genoemd met Amerikanisering en/of neoliberaal imperialisme. Argumenten tegen globalisering als proces van culturele eenwording komen vooral van antropologen, omdat zij zich niet zozeer richten op politieke of economische instituten en

verschijnselen maar op culturele verschijnselen. Antropologen kijken niet alleen naar macroprocessen door welke de wereld meer en meer interconnected raakt, zij zijn speciaal getraind om aandacht te

besteden aan de manier waarop subjecten deze processen op microniveau mediëren op cultuurspecifieke wijze. Dan openbaart zich een veel complexer en geraffineerder proces, getekend door spanningsvelden en tegenstrijdigheden. Volgens Appadurai is er "confusion between some ineffable McDonaldization of the world and the much subtler play of indigenous trajectories of desire

andfear with globalflows o.f people and things (. .. )

if

with ironies and resistances" (Appadurai 1996: 29). Veel antropologen bestrijden het idee dat

niet-westerse culturen hun lokale cultuur, tradities en authenticiteit verliezen door de homogeniserende werking van Westerse consumptiegoederen en dominante invloeden van buitenaf. Zij wijzen erop dat een uitwisseling van materiele objecten nog niet gelijk staat aan een inwisseling van structuren van betekenisgeving. De betekenis die men plaatselijk toekent aan consumptiegoederen en de wijze waarop zij gebruikt worden is en blijft vaak lokaal bepaald. Een term die in dit geval vaak gebezigd wordt is: appropriation. De lokale of individuele toeëigening van globale entiteiten. Een dergelijke

benadering benadrukt de rol van mensen als creatieve, culturele producenten in plaats van passieve slachtoffers en verschuift de aandacht van de homogeniserende aspecten van globalisering naar het lokale proces van assimilatie en transformatie van culturele elementen.

Een voorbeeld van de manier waarop dezelfde producten op verschillende plaatsen van betekenis worden voorzien komt van een studie van Liebes en Katz naar de manier waarop Dallas

bekeken en ontvangen werd in verschillende landen. De belangrijkste conclusie is dat kijkers met een diverse culturele achtergrond een heel andere betekenis aan het programma geven. Terwijl de Amerikanen het gedrag van J.R. verklaarden als een gevolg van onverwerkte gebeurtenissen uit zijn jeugd, zagen de Russen bijvoorbeeld zijn gedrag eerder als een afspiegeling van zijn plaats in de samenleving. Hij gedroeg zich zo omdat hij nu eenmaal een zakenman was. "What takes place in the viewing encounter is that foreign cultural forms have a tendency to become customized. They are interpreted, translated, and appropriated according to local conditions of reception" (Inda en

Rosaldo, 2002). Deze observatie geldt uiteraard niet alleen voor media maar voor velerlei globale vormen waaronder ook voedsel. Nederlanders zijn steeds internationaler gaan eten. Echter, ze nemen buitenlandse gerechten niet zo maar over. Ze eigenen zich deze gerechten op cultureel eigen wijze toe. Ze maken van pasta en bami eenpansgerechten die als een complete maaltijd geserveerd worden. Deze 'stamppotmaaltijden' vertonen weinig overeenkomst met de gerechten zoals ze in Italië of China geserveerd worden.

Naast het argument van toe-eigening (appropriation) zijn er nog twee andere argumenten

tegen dit idee dat globalisering een vorm van cultureel imperialisme is die leidt tot het ontstaan van één wereldcultuur naar Westers model. Ten eerste vindt er niet alleen een stroom van het Westen naar de rest plaats, er komt ook van alles van de rest naar het Westen, bijvoorbeeld mensen, ideeën, religie, voedsel, muziek. Allan Ward (1999) laat zien hoe de Britse restaurant scène meer beïnvloed is door etnische restaurants dan door McDonalds. Ten tweede zijn er ook volop circuits buiten het Westen om.

Stromen van mensen en goederen tussen derde wereldlanden, binnen Azië of van Azië naar Afrika zoals in het geval van Indiase Bollywoodfilms.

1.1.3 De dialectiek van globalisering

Naast de toeëigening van vreemde producten is er ook een opvallende tendens tot het toeëigenen van producten en cultuurelementen uit de eigen streek en/of traditie. Terwijl men in Italië een hernieuwde belangstelling voor lokale streekgerechten aan de dag legt, zien we dat jonge meisjes in Japan massaal weer de kimono's gaan dragen (zij het op een geheel andere wijze dan hun moeders), dat de Britse omroep aan de lopende band televisieprogramma's over tuinieren uitzendt en veel Moslima's in Westerse landen (opnieuw) de hoofddoek hebben omgebonden. In al deze voorbeelden gaat het om producten die als typisch en kenmerkend kunnen worden beschouwd voor een bepaalde cultuur. De herleefde belangstelling voor deze producten maakt onderdeel uit van de zoektocht naar eigenheid, naar iets waarmee je je als groep of individu kunt onderscheiden en uitdrukking kunt geven aan je

roots temidden van een immens complex en uitgestrekt netwerk van culturele stromingen en botsingen

(door Appadurai beschreven als disjunctions). Het lijkt een direct gevolg van het toegenomen contact tussen plaatsen en culturen en de angst voor homogenisering en het verlies van de eigen culturele identiteit. Mensen zijn driftig op zoek naar hun eigen plaats in de wereld. Tendensen die zich richten tegen een maatschappelijk veranderingsproces maken onderdeel uit van de verandering in het geheel, omdat ze voortkomen uit dezelfde omstandigheden en tot uitdrukking komen op een eigentijdse manier.

De veranderingen ten gevolge van globalisering net als die van modernisering ZIJn vaak dialectisch van aard. Een tendens in de ene richting roept een oppositionele tendens in de andere richting op. Dit leidt tot continue wederzijdse beïnvloeding en transformatie. Zo is er in Italië enerzijds sprake van een opkomst van kant-en-klaar producten in het huishouden en anderzijds van een toegenomen interesse in ambachtelijk geproduceerde producten. Mensen die door de week geen tijd hebben om uitgebreid te koken gaan in het weekend op zoek naar speciale dingen om te eten. Door de versnelling, intensivering en verspreiding van banden en interacties tussen mensen en plaatsen in de wereld wordt de ervaringswereld van mensen steeds meer globaal (Inda en Rosaldo, 2002). Steeds meer dringt het besef door dat men naast een Fries, een Parijzenaar of een Ghanees ook een wereldburger is, een klein onderdeeltje in een wereldwijd web. Het besef dat je leven is ingebed in een veel wijder systeem waar je als enkeling geen vat op hebt, en dat zo complex en uitgebreid is dat dit het voorstellingsvermogen van velen te boven gaat, kan zowel een gevoel van opwinding en ongekende mogelijkheden, als een gevoel van angst en onmacht oproepen. Op veel plaatsen zien we dat toegenomen internationale verbondenheid samengaat met het afbakenen van grenzen, het zoeken naar een eigen culturele identiteit en een opleving van religieuze en traditionele waarden.

De factoren achter bovenstaande ontwikkelingen zijn divers. Naast een strijd om de verdeling van schaarse goederen en macht, is het waarschijnlijk dat ook psychologische factoren een rol spelen. De wereldwijde vervlechting van plaatsen en culturen kan leiden tot het gevoel onderdeel te

zijn van open-ended global flows. Dit zet mensen aan om op zoek te gaan naar houvast in de vorm van een eigen culturele identiteit en de veiligheid en overzichtelijkheid die geassocieerd wordt met kleine gemeenschappen (Geschiere en Meyer 1998). Ook wordt wel gerefereerd aan het Lacaniaanse principe dat het contact met een ander is dat de mens bewust maakt van zijn eigen identiteit (Mlinar, 1992). In het verenigd Europa is een sterke toename zichtbaar van de interesse van mensen in hun eigen nationale en regionale cultuur, een soms gewelddadige, bevestiging en bescherming van etnische identiteit en streven naar onafhankelijkheid. Zo zijn er binnen Europa sinds 1989 zestien (!) nieuwe staten ontstaan (Kloos 1999: 281). Op het terrein van voedsel zien we een toegenomen interesse in streekproducten, het steeds vaker opduiken van de term culinair erfgoed, organisatie van voedselfestivals en het opkomend 'gastrolnationalisme'. Actuele voorbeelden van dit laatste zijn het recente besluit van de Bundestag in Duitsland om alleen nog maar Duitse producten te serveren in de kantine (kiwi's maken plaats voor appels, whisky voor schnaps); het succes van de door een Egyptische zakenman op de markt gebrachte Mecca-cola in de aanloop van de oorlog in Irak; en de lofzang van Jan Marijnissen op de Gelderse rookworst. Modernisering kan onzekerheid, vervreemding en onbehagen in de hand werken die vervolgens aangevuld en versterkt wordt door de angst om overspoeld te worden en te verdwijnen door cultuurelementen die van buiten komen. Een zoektocht naar de eigen identiteit hoeft overigens niet altijd negatief of vijandig naar buiten toe te zijn. In het geval van Slow Food en Città Slow zien we een streven naar behoud van culturele identiteit dat niet gepaard gaat met een afwijzing van moderniteit en consumentisme of een poging tot het buitensluiten van de rest van de wereld. Slow Food bevordert relaties en uitwisseling van culturele producten en kennis over een wereldwijd netwerk van consumenten.

1.1.4 Het belang van territoriale identiteit

Globaliseringsprocessen leiden ook tot de versterking van een identiteitsconstructie van geografische gebieden (Boissevain, 1997). Zo zien we steeds vaker bewuste pogingen van een stad, regio of land om zich een bepaald imago aan te meten dat naar binnen en naar buiten toe laat zien wat de waardevolle kwaliteiten en unieke kenmerken zijn. In Amsterdam heeft een reclamebureau in opdracht van de gemeente de slogan ' I Amsterdam' bedacht die moet uitdragen dat Amsterdam een stad is die zich kenmerkt door een klimaat van innovatie, creativiteit en bedrijvigheid; een stad waarin je jezelf kunt ontplooien. De stad Wageningen in Gelderland manifesteert zich tegenwoordig als City of Life

Sciences. Ook de benoeming van Orvieto tot Città Slow is een voorbeeld van city-marketing. Dat er in

elk van deze drie voorbeelden gekozen is voor een Engelse naam wijst erop dat het gaat om een poging om de eigen stad op de wereldkaart te krijgen. Globalisering betekent niet het einde van het belang van plaats. Plaats blijft een belangrijke factor achter sociale, economische en politieke ontwikkelingen. Politiek draait nog steeds in grote mate om de geografische verdeling van goederen en op sociaal-cultureel gebied zien we allerlei vormen van lokalisme de kop opsteken.

Strassoldo (1992) beschrijft een actuele maatschappelijke tendens die hij het neolokalisme noemt. Dit is een nieuwe vorm van lokalisme, die gebaseerd is op een bewuste keuze. Het is een

heroriëntatie op de lokale omgeving die ontstaat door het dialectische proces van globalisering en lokalisering. Op economisch gebied zijn regio- en citymarketing en het toekennen van 'regionale etiketten van oorsprong' aan producten, typisch vormen van neolokalisme. Op politiek gebied kenmerkt het zich door de opkomst van etnische en regionale onafhankelijkheidsbewegingen en decentralisatie van macht en bestuur. Voorbeelden van sociaal culturele uitingen van neolokalisme zijn de interesse in lokale tradities in de vorm van culturele festivals of tentoonstellingen, die ironischerwijs vaak gestimuleerd worden door de komst van ex-stadsmensen naar landelijke gebieden. Deze groep hecht vaak grote waarde aan plaatselijke tradities en 'local flavor'. Slow Food en Città Slow beschouw ik in deze scriptie in lijn met Strassoldo als neolokalistische bewegingen en daarmee als typisch fenomeen van globalisering. Neolokale identiteitsbewegingen willen de lokale cultuur behoeden. Ze zijn echter niet naar binnen gericht en houden niet vast aan het verleden. Ze zoeken naar manieren om traditionele culturele vormen te moderniseren zonder hun aard radicaal te wijzigen en het contact met het verleden te verliezen. Onder hen bevinden zich jonge intellectuelen, die gericht zijn op culturele innovatie en inspelen op actuele trends. De neolokale bewegingen vormen vaak internationale netwerken en de afzonderlijke lokaliteiten zijn geen geïsoleerde eilandjes, maar onderdelen van een schakel. Hiermee verschillen zij van vroegere reactionaire, conservatieve bewegingen. Het nieuwe lokalisme onderscheidt zich van het oude lokalisme op verschillende punten. Het oude lokalisme was primordiaal en vanzelfsprekend. Regio's en steden waren relatief homogene en gesloten eenheden. In het nieuwe lokalisme is er bewustzijn van de rest van de wereld. Het is een geconstrueerde lokaliteit die tot stand komt in interactie met de buitenwereld en die gebaseerd is op een bewuste keuze. Het neolokalisme is de uitkomst van een sociaal proces dat plaats vindt temidden van globale tendensen en spanningsvelden.

1.1.5 Een universeel drama rondom homogenisering en diversiteit. ..

Bovenstaande tendensen staan veelal lijnrecht tegenover het beeld van de wereld als een 'global

village'. Daarentegen is het wereldwijd gelijktijdig opkomen van deze waarden, zoals de zoektocht

naar authenticiteit en identiteit, de angst voor culturele homogenisering, en de roep om lokale autonomie, wel weer een teken van mondialisering. Richard Wilk (1999) schrijft in dit verband over het ontstaar_i van een universeel drama (in de zin van performance) rondom homogenisering en diversiteit. Richard Wilk stelt dat het kenmerk van globalisering niet de uniformisering van culturele vorm en inhoud is, maar veeleer de deelname aan het 'globale drama' zelf. In een artikel over de Beliziaanse keuken beschrijft hij hoe er in Belize een nationale identiteit wordt geconstrueerd met behulp van voedsel. Dit 'globaliseringproject' waarbij men op zoek gaat naar een eigen, nationale identiteit is het gevolg van de alom aanwezige buitenwereld in Belize, die ertoe leidt dat het lokale geobjectiveerd wordt en dat issues steeds meer in een globale context geïnterpreteerd worden. De constructie van een Belizaanse cultuur is, sinds ongeveer twintig jaar, niet langer alleen onderdeel van een wetenschappelijk debat of politiek beleid, maar onderdeel van dagelijkse gesprekken en discussies waaraan alle groepen in de samenleving meedoen, waarbij ze laten zien dat ze het

globaliseringsidioom van 'traditie', 'cultuur', 'authenticiteit' en 'imperialisme' beheersen. Het spanningsveld van deze discussies wordt met name gevormd door dat wat van buiten komt en dat wat eigen Is.

Deze discussie wordt niet alleen met woorden gevoerd, maar ook via objecten en handelingen. Wilk beschrijft dat hij aan het begin van zijn veldwerk in 1973 corned beef en andere ingeblikte buitenlandse producten kreeg aangeboden wanneer hij bij mensen te gast was, terwijl hij jaloers keek naar de Beliziaanse gerechten die de mensen zelf aten. In 1990 is dit veranderd. Als hij nu te eten wordt uitgenodigd krijgt hij juist traditionele, lokale gerechten voorgeschoteld. Mede dankzij de komst van buitenlandse toeristen hebben de Belizianen begrepen dat buitenlanders geïnteresseerd zijn in hun keuken en lokale cultuur. Dat het iets is om trots op te zijn. Het serveren van traditionele producten aan buitenlanders beschouwt Wilk als een performance binnen het drama rondom culturele homogenisering en culturele diversiteit dat wereldwijd opgevoerd wordt. Globalisering leidt volgens hem niet tot het ontstaan van één homogene wereldcultuur, maar tot een unifying drama between

global unity and local diversity. Een drama dat gekenmerkt wordt door dialectische interactie

waardoor zowel de spelers als de inhoud van het spel voortdurend veranderen. Niet de uitkomst van dit drama, maar het drama zelf is universeel. Meedoen is een teken van participatie in de globale arena, van mondiaal bewustzijn en van wereldburgerschap.

1.1.6 .... met een lokale betekenis

Het drama rondom globalisering wordt dus wereldwijd opgevoerd, maar dat wil nog niet zeggen dat dit overal op dezelfde manier gebeurd. In veel derdewereldlanden heeft globalisering bijvoorbeeld vooral te maken met hoge tariefmuren en oplopende staatsschulden, waardoor de verschillen tussen rijke en arme landen in stand worden gehouden. Globalisering wordt vaak in een adem genoemd met neokolonialisme en onderdrukking en uitbuiting door andere landen. In Italië roept de term globalisering voor de meeste mensen als eerste associaties op met de eenwording van Europa, de invloed van de Amerikaanse cultuur en de gewelddadige confrontatie tussen 'No global'- activisten en de militaire politie tijdens de G8-top in Genua (2000). Tijdens deze demonstratie werd er actie gevoerd tegen hoge tariefmuren en de ongelijke verdeling van rijkdom in de wereld. Toch is er binnen de media vooral aandacht besteed aan de rellen tijdens de demonstratie waarbij een jongen om het leven kwam. Dit heeft grote discussie doen losbarsten omtrent de houding van de Italiaanse staat tegenover zijn burgers. Nog steeds wordt door veel mensen die ik sprak globalisering geassocieerd met deze gebeurtenissen. Dit heeft aan het globaliseringsdebat een nationaal karakter gegeven, waarbij de problematiek van de derde wereld nog maar zijdelings een rol speelt.

Het IS fundamenteel te beseffen dat de ervaring van globalisering een veelal lokaal verschijnsel IS. In deze scriptie beschouw ik globalisering als een emic begrip. Een emic begrip vertegenwoordigt het native point of view. Hiermee staat zij tegenover een etic begrip, waarbij een cultureel verschijnsel of gebruik vanuit het oogpunt van de onderzoeker betekenis krijgt. Door globalisering een emic begrip te noemen wil ik benadrukken dat de studie van globalisering gebaat is

bij een etnografische benadering waarin globalisering als een 'globale vorm' met lokale betekenis wordt beschouwd. Wat geldt voor globalisering geldt ook voor de discussie rondom homogenisering en diversiteit. De bedoeling van deze scriptie is een bijdrage te leveren aan de studie van globalisering door op basis van empirisch onderzoek aandacht te vragen voor de lokale betekenis van globalisering en het drama van homogenisering versus diversiteit in Orvieto.

1.2 Het belang van plaats in een tijd van globalisering

1.2.1 Van een statisch naar een dynamisch cultuurbegrip ....

Eerder lazen we dat modernisering vooral te maken heeft met verschuivende opvattingen over tijd. Werd de tijd eerder als cyclisch voorgesteld en culturen en gemeenschappen als min of meer onveranderlijk en statisch in tijd, het moderniseringsdenken is gestoeld op een lineair tijdsbesef en het streven naar ontwikkeling. Terwijl modernisering versterkt wordt door de industriële revolutie wordt globalisering versterkt door de informatierevolutie. Doordat de wereld steeds meer vervlochten raakt, zijn verschillende plaatsen steeds minder gemakkelijk te onderscheiden. Met de toenemende globalisering zijn culturen meer en meer losgeweekt van plaats en losgekoppeld van tijd. Gebeurtenissen op de ene plaats hebben steeds vaker, sneller en verstrekkender consequenties voor mensen op andere plaatsen in de wereld. Plaats en lokaliteit hebben naast een verwijzing naar een fysieke plek ook een virtuele component. Individuen en groepen construeren fantasieën rondom culturele elementen en plaatsen zichzelf en anderen in imaginaire omgevingen en tijden. Beelden rondom een bepaalde lokaliteit verwijzen vaak naar een verbeelde plek waar grondgebied, gemeenschap en cultuur samenvallen.

Dat plaats en cultuur steeds minder vanzelfsprekend samenvallen, vormt geen barrière voor het voortbestaan, en zelfs in het leven roepen, van ideeën over een oerband tussen plaats en cultuur in het populaire denken. De culturele antropologie heeft de basis gelegd voor het denken over cultuur. Antropologen hebben zich in de beginperiode vooral gericht op groepen mensen die aan elkaar verwant zijn en samen een territorium delen. Dit gaf vorm aan een wereldbeeld waarin alle culturen samen een mozaïek vormen. Deze metafoor roept een beeld op van culturen die alom verbonden zijn in een wereldwijd patroon met hun wortels in een bepaald territorium. Terwijl het nog maar de vraag is of culturen wel zo duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn. Bovendien heeft een mozaïek een heel statisch karakter. Zeker onder globale postmoderne condities is er sprake van voortdurende veranderingen, vermenging en creatie van nieuwe culturele vormen. Binnen de antropologie is veel kritiek ontstaan op het beeld van culturen als afzonderlijke eenheden. Men is meer gaan denken in dynamische.flows van cultuur en er is aandacht gekomen voor het geconstrueerde karakter van plaats, cultuur, identiteit en traditie. Terwijl de opvatting van cultuur als een duidelijk afgebakend systeem is verlaten door antropologen, maakt deze cultuuropvatting voor de mensen die de antropoloog beschrijft

juist nu vaak een prominenter deel uit van hun leefwereld. Het interculturele contact dat door globalisering is toegenomen, maakt dat mensen zich meer bewust zijn geworden van het bezit van een

'cultuur'.

1.2.2 ... en terug

In het alledaags spraakgebruik komt de term cultuur steeds vaker voor. Cultuur is niet langer hoofdzakelijk verbonden aan kunstuitingen en beschaving. Het wordt steeds vaker met een kleine 'c' geschreven. De term 'cultuur' wordt steeds meer gebruikt om het gedrag van groepen mensen uit een bepaalde plaats te benoemen("dat hoort bij de Marokkaanse cultuur"), en om de eigenheid van een stad, streek of land mee aan te duiden ("maak deze zomer kennis met de mediterrane cultuur!"). Volgens Roosens (1998) is het gebruik van de notie van cultuur door een brede laag in de samenleving een relatief nieuw fenomeen, dat is gegroeid door het besef dat er heel veel verschillende manieren van leven zijn (globalisering). Nadat dit begrip zijn weg tot het populaire discours heeft gevonden trekt het zich schijnbaar niets aan van wetenschappelijke kennis en kanttekeningen over gebruik van dit begrip. Cultuur wordt gezien als een pakket dat men geërfd heeft en dat kan degenereren door contact met andere culturen. Globalisering lijkt in eerste instantie te leiden tot een verdere erosie van de band tussen plaats en cultuur, de dialectische dynamiek van globalisering voorziet deze band tegelijkertijd van nieuw leven. "today, the rapidly expanding and quickening mobility of people combines with the

refusal of cultural products and practices to "stay put", to give a profound sense of loss of territoria! roots, of an eros ion of the cultural distinctiveness of places, and of ferment in anthropological theory (".) But the irony of these times is that as actual places and localities become ever more blurred and indeterminate, ideas of culturally and ethnically distinct places become perhaps even more salient . "

(Gupta en Ferguson in Inda en Rosaldo 2002, 68-69).

De antropoloog, die wil weergeven hoe het wereldbeeld van de mensen in elkaar steekt, zal geconfronteerd worden met de door hemzelf verworpen opvattingen van cultuur. Dit moet hem of haar er echter niet van weerhouden om de notie van cultuur zoals deze leeft onder zijn onderzoekspopulatie over te nemen in zijn verslag en aan nadere analyse te onderwerpen. Uit deze scriptie blijkt hoe opvattingen over cultuur en plaats de wijze kleuren waarop mensen betekenis geven aan globalisering en de wereld die hen omringt.

1.2.3 Vervreemding

Verregaande modernisering van de samenleving heeft geleid tot de conditie van moderniteit. Een van de kenmerken van de moderniteit is dat steeds meer gebieden van het leven worden onderworpen aan het mechanisme van de markt, ofwel kommodificatie. Dit heeft niet alleen politiek en economisch verregaande gevolgen voor individuen en samenleving, maar ook op het culturele en psychologische vlak. Karl Marx ( 1818-1883) is de eerste denker die erop wijst dat het kapitalistische systeem een staat van vervreemding oproept. (Hoof en Ruysseveldt, 1996). Terwijl Marx' vervreemding tot stand komt